Cristoffa Combo

Quésta a l'é una vôxe da lêze. Clicca chi pe magioî informaçioìn
Da Wikipedia
ZE-T
Questa pagina a l'è scrita in lengua zeneise
segondo l'ortografia tradiçionâ


Cristoffa Combo

Retræto de Cristoffa Combo, 1520 c., Zena, Palasso Galata, Museo do Mâ

Dæti personâli

Nàscita: tra o 25 agosto e o 31 ötobre 1451
Mòrte: 20 mazzo 1506
Paize: Italia

Âtre informaçioìn

«Ah Corombo, Corombo! ti ti ê quello,
A chi deve toccá sta bella sciorte:
Ti svœureræ per chì comm'un’ôxello:
Te laoderà ra famma in vitta, e in morte;
A ti te toccherà sto bell' anello,
D'Ercole, e Bacco ti arviræ re porte.
Dirà ro tempo sempre andando apprœuvo:
Corombo ha azonto a un mõdo un mondo nœuvo.»
Ra Gerusalemme deliverâ 15,32

Cristoffa Combo, pron. /kriˈstɔffa ˈkuŋbu/ (o Cömbo[1] o Cunbu[2], primma d'o XIX sec. Christoffa Corombo,[3] pron. /kriˈʃtɔffa kuˈɹuŋbu/, ciu spesso ciammòu cu-a forma italianizzante Cristoforo Colombo pron. /kri'stɔffuru ku'luŋbu/; Zena, tra o 25 agosto e o 31 ötobre 1451 - Valladolid, 20 mazzo 1506), o l'é stæto un navegatô, esploratô e colonizatô.

Biografia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Poco se sa d'i primmi anni d'a vitta d'o Combo. A ciu gran parte d'i studioxi, çitando o so testamento d'o 1498 e d'i documenti d'archivvio de Zena e Sann-a, pensan ch'o segge nasciuo à Zena inte'na famiggia crestiann-a, ma s'é dito ascí ch'o l'ea 'n giudeo convertio ò ch'o nascè in Spàgna, Portogallo ò da 'n'atra parte. O Combo o l'ea o primogennito de Domennego Combo, un lanê e mercante zeneize, e de Suzanna Fontannarossa, so mogê. A so carêa de mainâ a comensò int'a marinn-a mercantî portogheize. Doppo d'ese sopravisciuo à'n noufraggio o-u largo d'o Cò de San Viçenso, à l'estremitæ sud-öcident© d'o Portogallo d'o 1476, o se stabilì à Lisbonn-a insemme à so fræ Bèrtomê.

Travagiavan tutti doî comme cartoggrafi, ma o Combo o l'ea prinçipalmente 'n imprezaio de mâ. D'o 1477 o l'ea in Islanda e Irlanda co-a marinn-a mercantî e d'o 1478 o l'acatava succao à Madeira comme agente pa-a ditta zeneize d'i Çentuioin. D'o 1479 o maiò a Feipa Perestrello e Moniz, de'na nobbile famiggia portogheize descheita. So figgio Diego o nascè d'o 1480. Tra o 1482 e o 1485 o Combo o comerciò longo e coste d'a Guinea e de l'Öo, inte l'Affrica Öcidentâ, e o fesse o-u meno un viægio a-a fortessa portogheize de San Zorzo d'a Minn-a, avendo öcaxon de imprende a navigasion portogheize e o scistema d'i venti atlantichi. A Feipa a moì d'o 1485 e o Combo o començò 'na relasion co-a Beatrixe Enríquez de Harana de Cordoba, da-a quæ o l'ebbe o so segondo figgio Ferdinando.

O monumento a Cristòffa Combo a Madrid

D'o 1484 o Combo o comensò à çercâ suporto pe'na traversâ atlantica da rè Zane II de Portogallo, ma o ghe fu negou. D'o 1486 o Combo o s'ea stabilio in Spàgna e o çercava l'apoggio d'o rè Ferdinando I de Spàgna e d'a renn-a Zabella de Spagna. Doppo avei riçevuo comme minnimo doi refui, a-a fin o l'ötegnì o suporto reâ de zenâ d'o 1492, questo grassie sorvetutto à l'intervento d'o tesoê de Spagna, Luigi de Santangel e d'i fræ françeschen d'a Rabidda, vexin à Huelva, da-i quæ o Combo o l'ea stæto int'a stæ d'o 1491. Zane Perez d'a Rabidda o l'ea stæto un d'i confessoî d'a reginn-a e fòscia o ghe procurò l'ödiensa cruciale.

O fervô miscionaio e anti-islammico, a potensa de Castiggia e Aragonn-a, a poïa d'o Portogallo, a bramma d'ou, o dexideio d'aventua, a spiança de conquista e o viaxo bezeugno che l'Euiropa a gh'aiva de'na fonte afidabbile d'erbe e de speççie pe cuxinâ, saxonâ e pa-a meixinn-a, tutt'insemme produssan 'n'esploxon d'energia ch'a dè l'asbrio a-o primmo viægio.

O Combo o l'ea stæto presente à l'aseddio de Granadda, urtima roccaforte d'i Möi à cazze a-a Spagna (2 de zenâ 1492) e o l'ea appreuvo à tornasene da Granadda a-a Rabidda quande o fu reciamou a-a corte de Spagna pa-a vitale ödiença reâ. A preisa de Granadda a l'aiva descadenou l'euiforia tra i Spagnolli crestien e favoîo tutti i progetti pe-o trionfo finâ insce-o mondo islammico, magara faxendo o gio d'o mondo e pigiandolo de derê. 'N assato diretto verso oriente o saiæ stæto difiççile peuscia che l'impeo Ötoman e d'i atri stati islammichi int'a region ean appreuvo à guägnâ de força de 'na mainea mai tanto spedia da menaçâ e mæxime monarchie crestiann-e. E potense islammiche aveivan serou e vie de tæra verso öriente e reiso a rotta pe-o Mâ Rosso estremamente difiççile da piggiâ.

Int'a lettia de prefaçion o-u giornâ d'o primmo viægio, l'armiraggio o l'evvoca schillentemente e so proppie speranse e o e liga tutte insemme a-a conquista de l'infedele, a-a vitoia d'a cristianitæ e a-a rotta öcidentâ de scoverta e alliança crestiann-a:

... e viddi o rè d'i Möi sciortî da-e porte d'a çittæ e baxâ d'e moen reæ d'e Vostre Maestæ... e e Vostre Maestæ, comme Crestien Catollichi... pensòn de mandâ mi, Cristòffa Combo, int'e dite parte de l'India, pe vedde quelli prinçipi e gente e tære... e a mainea ch'a doviæ ese deuviâ pe convertîli a-a nostra Santa Fè, e ordenòn che mi non andesse pe tæra verso öriente, comme se söle andâ, ma via öcidente, che scin à ancœu no semmo pe çerto se quarchedun ghe segge ancon passao; coscì, avendo cacciou feua tutti i Giudei da-i vostri regni e scignorie int'o mæximo meize de zenâ, e Vostre Arteççe comandon che mi, co-ina flotta bastante, andesse int'e dite parte de l'India, e pe questo me garantisci grende recompense e me fesci nobbile coscí che da alloa in avanti me poese frexâ d'o "Don" e foise armiraggio d'o Mâ Öcean e viçerè e governao perpettoo d'e isoe e d'o continente ch'avesse descoverto... e che o mæ primogennito me succedesse e coscì via de generaçion in generaçion pe sempre.

Quindi in muggio d'interesci ean mescciæ inte st'aventua, ch'a l'ea, in sostansa, o tentativo de trovâ a via pe-e ricche tære d'o Catai (Cinn-a), pe l'India, e e mittiche isoe de l'öo e d'e speççie de l'Oriente, navegando verso ovest pe quello che se presumeiva ese d'o mâ averto. L'ea ciæo che o mæximo Combo de sta mainea o sperava de tiâse sciu da-e so ummile origgine, d'amugiâ palanche pe-a so famiggia e de intrâ à fâ parte d'a nobiltæ spagnolla. Scimilemente, ma insce 'n atro livello, i monarchi catollichi speravan che 'n'impreiza tâ a gh'avieiva fæto guägnâ d'importansa tra e monarchie de l'Euiropa, specce à peto d'o rivâ prinçipâ, o Portogallo. Quindi, alliandose co-o papato (in sto caxo, co-o pappa Borgia Lusciandro IV [1492 - 1503]), poeivan sperâ de pigiâ a guidda d'a guæra crestiann-a contra i infedeli.

Insce 'n livello ancon ciu elevou, i fræ françeschen se preparavan a-a fin d'o mondo, comme credeivan foise profetizâ int'e Revelaçioin à Zane. Segondo quella vixon escatologgica, a crestianitæ a l'aviæ repigiou Gerusalemme e stabilio un imperao crestian in Tærasanta comme precondiçion pe-a vegnua e a sconfitta de l'Anticristo, a converscion crestiann-a de tutta l'umanitæ e o Giudiççio Universâ. I françeschen, e non solo liatri, speravan che o cian d'o Combo o l'aviæ aggiutou à finançiâ 'na croxâ in Tærasanta ch'a l'aviæ scinn-a riçevuo d'i rinforsci da-o lezendaio Præ Zane, che se pensava o sopravivesse co-i so discendenti int'e tære à oriente d'i infedeli. Se stimava che o maæximo imperou d'o Catai - che i Euiropei ciamavan o Cangrande de l'Orda d'Öo - o foise interessou int'o crestianeximo, e o Combo o se portava appreuvo 'na lettia d'amicissia indirissâ à lê da-i monarchi spagnolli. In fin, se saveiva che l'esploratô portogheize Bertomê Dias, costezzando l'Affrica öcidentâ o s'ea spinto ciu à sud de San Zorzo d'a Minn-a, in çerchia de 'na rotta marittima örientâ po-u Catai e l'India. No beseugnava permette a-i Portogheixi de descrovî quella rotta.

I quattro viægi d'o Combo

O primmo viægio[modìfica | modìfica wikitèsto]

E nave po-u primmo viægio - a Ninna, a Pinta e a Santa Maja - fun equipagiæ à Palos, insce-o sciumme Tinto, in Spagna. D'i consorçi formæ da 'n öfiçiâ d'o tesöo reâ e composti pe-a ciu gran parte da d'i banchê zeneixi e fiorentin de Seviggia fornin a-o manco 1.140.000 maravedì pe armâ a spediçion, e o Combo providde pe ciu che 'n terço d'a somma pe-a quæ contribuin o rè e a reginn-a. A reginn-a Isabella a no dovette quindi impegnâse i gioielli (un mito ch'o misse in gîo po-u primmo o Bertomê de Las Casas int'o 16mo seccolo).

A piccena flotta a sarpò o 3 d'agosto 1492. O gennio pe-a navigaçion de l'armiraggio o se fè vedde subbito con virâ à sud verso e Canaie, o-u largo d'e coste de l'Affrica, in leugo de navegâ à övest verso i Azore. I venti da övest che sciuscian int'i Azore aveivan batuo i tentativi precedenti de navegâ verso l'öcidente, ma int'e Canaie i trei barchi poettan inganciâ i venti da nord-est; in cangio, po-u ritorno contavan insce quelli atri venti da övest. Doppo avei passou quæxi un meize a-e Canaie e nave sarpon da San Sebastian d'a Gomæa o 6 de setembre.

Diverse votte in setembre e int'i primmi d'otobre i mainæ vin d'a vegetaçion ch'a galezava e varrie specce d'öxelli - tutti scangiæ pe d'i segni ch'a tæra a l'ea vexinn-a. Ma o 10 d'otobre a ciusma a l'aiva començou à perde a paçiença e a mogognava che sensa tocâ tæra i venti contrai e l'esourimento d'e scorte gh'avieivan impedio de tornâ à casa. O Combo o quëtò e so poïe, a-o manco pe-o momento, e o 12 d'otobre a tæra a fu avistâ da-a Pinta (sciben che o Combo ciu tardi insce-a Ninna o se pigiò quello meito). Gh'é gran conteiza insce-o leugo d'o primo sbarco a-i Caraibi, ciamou Guanahani, ma l'isoa San Salvador (Watlings) int'e Bahamas a l'é generalmente prefeïa à d'i atre isoe d'e Bahamas comme Samana Cay, Rum Cay, ò e Plana Cay, ò dunque a-e Turks e Caicos.

Comunque a parte ciantâ o ghidon reâ o Combo o ghe stette poco, anscioso de continuâ pe-o Cipango (Giappon). O pensava d'aveilo trovou in Cubba, dovve o sbarcò o 28 d'otobre, ma o primmo de novembre o se convinse che Cubba a foise o mæximo Catai, sciben ch'o l'avesse ancon da trovâ traccia de gren çitæ. Pertanto o 5 de dexembre o virò inderê verso sud-est in çerchia d'a mittica çitæ de Zaiton (Quanzhou, Cinn-a), mancando coscì l'unnica poscibilitæ ch'o l'aviæ mai avuo de pösâ pê insce-o seu d'a Floridda.

Venti contrai porton a flotta à 'n isoa ciamâ Ayti (Haitti) da-i so abitanti Tain; o 6 de dexembre o Combo o a rebatezò La Isla Española, o Hispaniolla. Pâ ch'o l'avesse pensou che l'Hispaniolla a poese ese Cipango o foscia unn-a d'e favolosamente ricche isoe da-e quæ a flotta triennâ d'o re Salomon aveiva portou inderê à Gerusalemme öo, gemme e speççie (1 Re 10:11, 22); o che dunque a poese aveighe da fâ co-o regno bibblico de Sabba. Lazú o Combo quante meno o l'atrovò asæ de l'öo e d'a prosperitæ pe sarvâse da-o ridiccolo 'na votta tornou in Spagna. Con l'agiutto de'n cacicco Tain, ò cappo indian, ch'o se ciamava Guacanagarì, o l'imbastì un fortin insce-a costa setentrionâ de l'isoa, o-o ciamò La Navidad e o ghe misse 39 ommi de guardia scin a-o so ritorno. Do-u momento che a Santa Maja a s'ea incaliâ ghe fu legne e scorte de ciu pe-a guarnixon.

O 16 de zenâ d'o 1493 o Combo o sarpò pe-a Spàgna co-e doe nave che gh'arestava. O viægio de ritorno o fu un peson. I venti da l'övest i sponcion davei verso ca', ma a-a meitæ de frevâ 'na tempesta teribbile a l'ingugì a flotta. A Ninna a çercò repao à Santamaja int'i Azore, dovve o Combo o l'andò in pellegrinaggio de ringraçiamento à l'artâ d'a Vergine; ninte de meno i outoritæ portogheize ostile imprexonon temporaniamente a squaddra. Doppo aveili fæti liberâ o Combo o proseguî cu-a nave avaiâ scin à Lisbonn-a. Chì o l'ebbe da incontrâ o re Zane II. Tutto questo o fesse sci che-o Combo o foise sospetou d'avei colaborou co-i nemixi d'a Spagna e o misse a-o lovvego o so ritorno à Palos o 15 de março.

Inte questo primmo viægio se accumulon tante tenscioin che saieivan sätæ torna feua à ogni impreisa sucesciva d'o Combo. Primma e ciu dannosa de tutte, l'aparentemente ata aspiraçion religiosa, scinn-a mistica, de l'armiraggio a l'ea incompatibbile co-a realtæ d'o comercio, d'a competision e d'a colonizzasion. O Combo o no reconobbe mai sto divaio e coscì o no poette mai cormâlo. L'armiraggio o l'adottò ascì un scistema de comando outocrattico ch'o ghe procurò tanti nemixi. De ciu, o Combo o l'ea determinou à portâ inderê d'o carrego uman e materiâ pe-i so sovren e pe lê mæximo, e çò o l'ea poscibbile solo se i so mainæ sachezavan, rapivan e favan d'i atre violense, specce in Hispaniolla.

Sciben ch'o l'avesse frenou quarchedun d'i eccesci d'i so ommi, sti sviluppi ammoccon a so abilitæ de mantegnî un ato livello morale e in particolâ a preteiza che e so "descoverte" vegnissan da-a voentæ divinn-a. E ancon, a corte spagnolla a tiò torna feua i so dubbi latenti insce-a lealtæ verso a-a Spagna d'o Combo o foresto, e tra i so compagni ghe fu chi se ghe misse contro. O Capitan Pinzon o l'aiva misso in discuscion a rotta quande a flotta a razonse e Bahamas; ciu tardi o s'ea alontanou co-a Pinta da Cubba e da-o Combo, o 21 de novembre, sensa reconzonzise con lê scin a-o 6 de zenâ. A Pinta a feççe scâ à Baionn-a int'o viægio de ritorno separämente da-o Combo e a Ninna. Se o Pinzon o no foise morto coscì fito doppo o so ritorno, o comando a-o Combo pe-o segondo viægio a no saiæ stæta cosa segua.

O segondo e o terso viægio[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'öo, i papagaggi, e speççie e i prexonê ch'o Combo o mostrò a-i so sovren à Barçelonn-a convinsén tutti che gh'ea beseugno d'allestî fito un segondo viægio. O Combo o l'ea o-u mascimo d'a so popolaritæ e o 25 de sett. d'o 1493 o sarpò da Caddexe con a-o meno 17 nave. Stavotta a colonizzaçion e l'evangelizzaçion crestiann-a favan avertamente parte d'i cen, e d'i fratti fun incluxi inte l'equipaggio. A presensa de çirca 1300 ommi assödæ con fòscia 200 investitoî privæ e 'n piccolo contingente de cavaleria testimonnian i aspetative pe sta spediçion.

Passando torna da Gomæa int'e isoe Canaie, a flotta a piggiò 'na rotta ciu o-u sud che 'nt'o primmo viægio e a l'arrivò a-a Domenicca int'e Antille Menoî o 3 de novembre. Doppo avei avistao e isoe Vergine a l'intrò int'a baia Samanà in Hispaniolla o 23 de novembre. Michê da Cunnio, profondamente corpio da sto retorno spedio o l'öservò che "da che Zena a l'é Zena no s'é mai visto 'n ommo coscí dotou e uso de mâ comme o dito messê Armiraggio"

'Na spediçion a-a Navidad 4 giorni doppo a l'arestò alloâ int'o trovâ o fortin destruto e i ommi ammassæ. L'ea ciæo che a rescistensa d'i Tain e s'ea fæta ciu forte. Se construí a-a spedia d'i atre fortificaçioin, e 'na çittæ ascì, fondaa o 2 de zenâ e battezzâ L'Isabella, in önô d'a reginn-a. O 2 de frevâ Antögno de Torres o partì da L'Isabella con 12 nave, de l'öo, d'e speççie, d'i pappagaggi e d'i prexonê (a ciu gran parte d'i quæ a moì in viægio), e co-a gramma neuva insce-a Navidad e quarche lamentella ascì insce-i mettodi de governo d'o Combo. De mentre ch'o Torres o l'andava in Spagna, doî d'i subordinæ d'o Combo, Alonso de Ojeda e Pê Margarit, se vindicon po-u massacro d'a Navidad e catturon d'i scciavi. D'e março o Combo o l'explorò a valle Cibao (che se credeiva a foise a region ouriffera de l'isoa) e o ghe costruì a fortessa de San Tomaxo.

Doppo, verso a-a fin d'arvî o pigiò a Ninna e atre doe nave e o l'andò à esplorâ a costa de Cubba e à çercâ l'öo int'a Giamaica, sarvo poi concludde che o bottin ciu ricco pe-i colonizanti a o prometteiva l'isoa de Hispaniolla. L'armiraggio o decise che Hispaniolla a l'ea davei a bibblica tæra de Sabba e che Cubba o l'ea o continente d'o Catai. O 12 de zugno 1494 o Combo o l'inscistette che i so ommi ne fessan ziamento - 'n'indicaçion ch'o l'ea intençionou à convinçe i so sovren ch'o l'ea arivou a-o Catai, sciben che non tutti i membri d'a spediçion foisan d'acordio con lê. L'anno doppo o l'inandiò 'na conquista decisa d'Hispaniolla, semenando devastaçion tra i Tain. Specce da-e öbieçioin de'n fratte, Benardo Buil, se dezumme ch'o Combo o doeuviò de longo e mainee forte.

L'armiraggio o partì da L'Isabella pa-a Spagna o 10 de marso 1496, lasciando i so fræ Bertomê e Diego o-u comando de l'insediamento. O l'arivò à Caddexe l'11 de zugno e o començò subbito à fâ prescioin insci-i so sovren, ch'ean à Burgos, po-u progetto de'n terço viægio. À quello tempo a Spagna a l'ea in guæra co-a França e a gh'aiva beseugno de fâse e tegnîse bonn-e e so alliançe; de ciu, o segondo viægio o n'aiva frutou solo che 'na parte de l'investimento. O Portogallo o l'ea ancon 'na menaçça, sciben che e doe naçioin se foisan convenientemente spartie tra lô l'Atlantico co-o Trattao de Tordesillas (7 de zugno 1494). Stando a-o tratou, a Spagna a poeiva pigiâse tutti i territöi à öcidente de na linnia, træta da polo à polo, 370 lighe - o sæ çirca 1185 miggia (1910 km) - à ovest d'e isoe d'o Cò Verde, mentre o Portogallo o l'aiva diritto a-i teritöi à l'est de sta linnia. Ma pe quante riguardava l'atra parte d'o mondo, dovve l'Öcidente o l'incontra l'Oriente? Lazzú, a-i antippodi, ghe saiæ posciuo ese ascì 'n atro continente da scrovî. E chi l'é ch'aviæ dovuo tiâghe a linnia aloa? Pe questo a Zabella e o Ferdinando fessan un caoto terso investimento. Sei nave sarpòn da Sanlucar de Barrameda o 30 de mazzo d'o 1498, træ carreghe de esploratoî e træ de proviste pe l'insediamento de Hispaniolla. S'accapiva ormai che pretendeivan ch'o Combo o trovesse grande richesse e o ciantesse a bandea spagnolla ben ben inte l'Oriente.

De seguo o l'attrovò e richesse, ma non proppio d'a merça che i so finançiatoî gh'aveivan domandou. O so fin o l'ea d'esplorâ à meridion d'e so scoverte precedente, int'a speransa d'attrovâ tanto o passaggio da Cubba (u so "Catai") à l'India e magara o sconosciuo continente antipodâ ascì. O 21 de zugno e nave co-e proviste sarpon de Gomæa aa votta de Hispaniolla mentre i esploratoî fessan rotta pe-e isoe de Co Verde. O descrovì o prinçippio d'a declinaçion magnettica (a diferensa tra a direçion d'o nord d'a buscioa e quello geograffico) co-o quæ o poette correze a rotta da l'isoa Margaita à Hispaniolla e o l'öservò ascì, sensa comprendila, a rotaçion diurna d'a stella polâ. Doppo avei assostou à Trinidad (battezzâ da-a Santa Trinitæ, aa quæ o l'aiva domandou proteçion po-u viægio) o Combo o l'intrò int'o Gorfo de Paria e o ciantò a bandea spagnolla insce-a penisoa de Paria int'o Venesuela. O mandò a caravella El Correo à sud à esplorâ a bocca d'o Sciumme Grande ('na ramma settentrionâ d'o delta de l'Orinoco) e da lí o-u 15 d'agosto, visti i gren torenti d'ægua doçe che chinavan int'o gorfo de Paria, o l'ebbe a çertessa d'avei descoerto un atro continente - "un atro mondo". Ma o no l'attrovò o passaggio pe l'India, ni e minêe d'ou d'o rè Salomon, che e so lettue l'aveivan portou à credde, insemme a-i so sovren, trovâse à ste latituddine; e quande o tornò à Hispaniolla o fè solo che d'e descoverte desastrose.

Tanto i Tain che i inmigranti Euiropei s'ean rebelæ o-u comando d'o Bertomê e o Diego Combo. A rebelion d'o scindico de La Isabella, Francisco Roldan, a l'aveiva portou à fâ appello a-a corte spagnolla e de mentre ch'o Combo o çercava de restabilî l'ordine (in parte con d'e appiccaxoin), o Françesco de Bobadilla cappo inquixitô, o l'ea in rotta pe-a colonnia, co-ina comiscion reâ pe investigâ e accuze. L'é difiççile spiegâ esattamente dovve l'é ch'o l'ea o problema. O raporto d'o Combo a-i so sovren po-u segondo viægio, portou do-u Torres e conosciuo comme Memorandum Torres, o parla de moutie, proviste mâ fæte, nativi östinæ e nobbili indisciplinæ. Peu dâse che sti problemi se foisan intenscificæ.

Ma i Combi gh'han da aveighe o-u manco 'na parte d'a responsabilitæ, intenti comm'ean à mette in scciavitú i Tain e à spedîli in Euiropa o à mandâli à travagiâ int'e minêe d'ou de l'Hispaniolla. Co-o scistema dœuviao insce-e primme da-o Combo pe ötegnî de l'öo, i cappi locali ean tegnui à procurâlo ciu o meno pro capite; o governatô Bertomê Combo o o l'aiva cangiou co-in scistema de sfrutamento diretto gestîo da d'i favoî tra Spagnolli, caxonando dissenso difuso tra i Spagnolli che no aveivan ötegnuo o favô e tra i cappi indiggeni. Quande o l'arivò à Hispaniolla o Bobadilla o dè torto a-i Combi, o i incadenò e o i spedî inderê a-a spedîa inscia-a nave La Gorda. Quelli arivon à Caddexe verso a-a fin d'ötobre d'o 1500.

Inte quello viægio de ritorno o Combo o compose 'na longa lettia a-i so sovren, ch'a l'é unn-a d'e ciu straordenaie ch'o scrisse, e unn-a d'e quelle con ciu informaçioin. L'esaltaçion e o mistiçismo ch'a contegne pœuan in parte ese atribuî a-i umiliaçioin che l'armiraggio o l'ebbe à patî (umiliaçioin che lê o l'aggravò no permettendo o-u capitagno de La Gorda de levâghe e cadenn-e durante o viægio), e in parte o-u fæto che òua o söfriva severamente de insonnia, de fadiga a-i euggi e de 'na forma d'artrite reuimatoide ch'a peu ascí aveighe antiçipou a morte. A ciu gran parte de quello che gh'é scrito a pâ comunque 'n'esprescion viaxa d'e so convinçioin. A mostra ch'o Combo o l'aiva 'na fè assolua int'a so competença noutica, int'o so senscibilitæ de mainâ pe-a meteorologia, int'i so œuggi e-e so lettue. O sostegniva d'avei razunto a periferia d'o Paradiso Terestre, scicomme mentre ch'o s'avexinava a-a Trinidad e a-a penizoa de Paria, a rotaçion d'a stella polâ a gh'aiva dæto l'imprescion ch'a flotta a foise appreuvo à montâ.

O tempo o l'ea vegnuo belliscimo e o flusso d'ægua doçe int'o Gorfo de Paria o gh'ea parsciuo enorme. Tutto questo o poeiva aveighe 'na sola spiegaçion - ch'ean appreuvo à montâ verso e artue tempiæ d'o Paizo Terestre, äticen da-i quæ i sciummi d'o Paradiso chinn-an in mâ. O Combo o l'aiva attrovou tutte ste indicaçioin d'e regioin esterne d'o Paradiso Terestre int'e so lettue, e d'o resto ean de conoscensa comunn-a. Segondo e so stimme, pertanto o l'ea vexin a-i regni d'öo ch'en da-a rente o-u Paradiso. De seguo o no l'aveiva ancon trovòu l'öo, ma o saveiva dov'o l'ea. I aspetative d'o Combo ghe permetteivan de interpretâ e so descoverte segondo o materiale bibblico ò clascico e de fâlo inte'na mainêa ch'a foise comprenscibbile a-i so finançiatoî e favoeive à lê mæximo.

Questa lettia, pe quante despiâ a foise, a convinçè i sovren che, sciben ch'o no l'avesse ancon trovou o tesöo, doppo tutto o gh'ea andæto vexin. Fu ordenou o so rilascio e ghe dessan ödiensa à Granadda insce-a fin d'o dexembre 1500. Reconobban che e qualitæ d'o Combo comme navegatô e esploratô ean sensa pao, sciben che comme governatô o no sodisfesse, e o 3 de settembre d'o 1501, nominon Nicolas de Ovando comme successô d'o governatô Bobadilla. O Combo, pe quante marotto e importun, o l'ea un megio investimento che i tanti aventurê e profitatoî che int'o fratempo gh'aveivan avuo a liçensa de compete con lê, e gh'ea de longo o peigo (svelou da quarche lettia de sto periodo) che lê o no l'öfrisse i so servixi a-a so nativa Zena. D'ötobre 1501 o Combo o l'andò à Seviggia pe allestî a quarta e urtima spediçion.

O quarto viægio e i urtimi anni[modìfica | modìfica wikitèsto]

Inte l'uverno e a primmaveja tra-o 1501-02 ghe fu un gran dafâ. E 4 nave çernue pe-a spediçion fun accatæ, armæ e equipagiæ, e son de sto periodo 20 d'e lettie e d'i memorandum d'o Combo sopravisciui, scrite pe descorpâse da-i accuse d'o Bobadilla, pe insciste insce-a vexinança d'o Paradiso Terestre e a necescitæ de reconquistâ Gerusalemme. O Combo o pigiò à ciamâse int'e so lettie "portou-de-Cristo" e à dœuviâ 'na firma strannia e mistica ch'a no l'é ancon stæta sodisfaxentemente spiegâ. Con tutti sti penscei e invexendi o començò ascì à compilâ o so Libbro d'i Privileggi, in defeisa d'i tittoli e d'i diritti finançiai d'a famiggia d'i Combi, e o so apocalittico Libbro d'e Profeçie, con tanti passaggi bibblichi.

O Combo o sarpò da Caddexe o 9 de mazzo 1502.

I so sovren no gh'aivan ciu tanta fiduccia int'o Combo, e parriæ che ghe foise tanta sperança quanta pietæ int'o sostegno che ghe davan. Gh'ea 'na bella differença tra o nummero d'e so 4 nave e e 30 affidæ a-o governatô Ovando. I so malanni anavan pezo e l'östilitæ a-o so comando in Hispaniolla a l'ea ancon tutta li. Perçò o Ferdinando e l'Isabella ghe proibin de tornâghe. O gh'aiva pe contra da repigiâ l'esploraçion interotta de l'"atro mondo" à sud che lê o l'aveiva scoverto int'o so terço viægio e in particolâ çercâ l'öo e o passaggio pe l'India. O Combo o s'aspetava de incontrâse à oriente co-o navegatô portogheize Vasco de Gama, e i sovren ghe dessan instruçioin de tegnî inte 'n tâ incontro un comportamento appropiämente corteize - foscia 'n atro segno che no gh'aivan pinn-a fiduccia in lê. Gh'aivan raxon. O partì da-a Gran Canaia a nœutte d'o 25 de mazzo, o l'aprodò a-a Martinicca o 15 de zugno (doppo a traversâ ciu rappida scin à aloa) e o 29 de zugno o domandava o permisso d'atracâ à Santo Domingo in Hispaniolla. Solo doppo che l'Ovando o ghe refuò l'accesso o sarpò pe l'ovest e o sud.

Da luggio à setembre 1502 o l'esplorò a costa d'a Giamaica, a costa meridionâ de Cubba, l'Honduras e a Costa d'e Sinsae d'o Nicaraggua. L'atraversamento d'o mâ d'i Caraibi scin à l'isoa Bonacca o-u largo de Co Honduras o sta d'o pao, comme difficortæ de l'impreisa, con l'atraversamento de l'Atlantico, e l'armiraggio o n'andava giustamente feo. A flotta a continuò costezzando a Costa Ricca verso sud. Sempre in çerchia de 'n streito, d'öttobre o Combo o çircon-navigò a lagunn-a Chiriquì (à Panamà); doppo, in çerchia d'öo, o l'esplorò a region panamegna de Veraguas, co-o tempo ciu grammo poscibbile. Pe sfrütâ a region ch'a començava a promette 'na bonn-a rendia d'öo, l'armiraggio, de frevâ 1503, o tentò de stabilî 'n avamposto po-u commercio à Santa Maja de Belen, insce-e rive d'o sciumme Belen (Bethlehem), o-u comando d'o Bertomê Combo. Tuttavia a rescistença d'i Indien e o catio stato d'e so nave (ghe n'aresetava solo che doe, cammoæ da mette poia) o fessan sarpâ torna pe Hispaniolla. O desastro ghe fu quande o pilotto, contra o pai d'o Combo, o virò à nord troppo fito, e nave no ghe a fessan pe-a troppa distança da percorî e s'ebbe da spiägiâle inscia-a costa d'a Giamaica. De zugno 1503 o Combo e a so ciusma ean d'i naofraghi. O Combo o l'aiva sperou, comme o disse a-i so sovren, che o mæ viægio, duo e problemattico, o porriæ ancon rivelâse o ciu nobbile; de fæto o fu o ciu deludente de tutti e o ciu sfortunou.

Int'e so esploraçioin a flotta a l'aiva mancòu a descoverta d'o Paciffico (a-o de la de l'istmo de Panamà) e pe'n pei a n'ea ariëscia à stabilî un contatto co-i Maya d'o Yucatan. Diego Mendez e Bertomê Fieschi, rispettivamente capitagni d'e nave noufragæ La Capitana e Vizcaino, partin in canoa, verso o 17 de luggio, pe ciamâ agiutto pe-i noufraghi; sciben che foisan ariëscii à traversâ 450 miggia (720 km) de mâ averto scin à Hispaniolla, l'Ovando o se a pigiò commoda. Int'o fratempo l'armiraggio o fè torna mostra d'a so aspertixe predindo corettamente 'n eclisse de lunn-a co-e so toue astronommiche, e mettendo poïa a-i indiggeni pe fâse fornî d'o çibbo. I socorsci n'arrivon scin a-o zugno d'o 1504 e o Combo co-i so ommi no razunsan Hispaniolla primma d'o 13 d'agosto de quell'anno. O 7 de novembre o sarpò pe Sanlucar e o trovò che a reginn-a Isabella, a so primma sostegnitrixe, a l'aiva fæto testamento e a l'ea appreuvo à moî.

O Combo o sostégne de longo d'avei attrovao e vee Indie e o Catai à peto de 'n evidensa sempre crescente ch'a no l'ea coscì. Saieiva sbaliou suponn-e che o Combo o passò i so urtimi doi anni int'a completa miseia, moutia e öblio. So figgio Diego o l'ea ben introduto à corte e o mæximo armiraggio o viveiva à Seviggia co-in çerto decöo. A so "dexima" de l'öo cavou à Hispaniolla, garantio d'o 1493, a ghe forniva 'na bella réndia (contra a quæ i banchê zeneixi ghe favan crensa) e unn-a d'e poche nave che scampon l'uragan o-u largo de Hispaniolla d'o 1502 (int'o quæ o mæximo Bobadilla o passò pe euggio) a fu quella ch'a portava l'öo d'o Combo.

Savendo ch'o gh'aveviva ciu poco da vive o comensò a fâ testamento inte l'agosto d'o 1505.

O moì o 20 de mazzo d'o 1506.

I resti d'o Combo[modìfica | modìfica wikitèsto]

Primma o fu sotterrou int'o monestê françescan de Vallalolid, dapœuscia o fu translou int'a tomba de famiggia int'o monestê cartuxan de Las Cuevas à Seviggia.

D'o 1542 pe voentæ de so figgio Diego, i resti d'o Combo fun sepelii co-i so mæximi int'a catedrâ de Santo Domingo à Hispaniolla (òua int'a Repubblica Dominicann-a).

Doppo che a Spagna cedette Hispaniolla a-a Fransa, i so resti fun stramuæ à l'Havann-a, Cubba, d'o 1795 e riportæ à Seviggia d'o 1898.

D'o 1877 però d'i louanti int'a catedrâ de Santo Domingo sostégnan d'avei attrovou d'i atre osse marcæ comme quelle d'o Combo.

D'o 1992 questi osse son stæte assotterræ int'a Lanterna d'o Combo.

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. Giovanni Casaccia, Dizionario Genovese-Italiano, Sordomuti, 1876.
  2. Consulta Ligure, Vocabolario delle Parlate Liguri, 1983-1998.
  3. Ambrœuxo Conti, Ra Gerusalemme deliverâ, 1755, XV-32 .

Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • (EN) Valerie I.J. Flint, Cristoffa Combo, in sce britannica.com, 11 frevâ 2021. URL consultòu o 18 màrso 2021.

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN17231583 · ISNI (EN0000 0001 2122 2444 · SBN (ITCFIV007642 · LCCN (ENn78085478 · GND (DE118564994 · BNF (FRcb119304566 (data) · BNE (ESXX827907 (data) · ULAN (EN500237956 · NLA (EN35784235 · BAV (ENIT495/40954 · CERL cnp01259751 · NDL (ENJA00520808 · WorldCat Identities (ENn78-085478
Wikimedaglia
Wikimedaglia
Questa a l'é 'na vôxe da lêze.
A l'é stæta riconosciûa coscì o giórno 11 dexénbre 2007 — vanni a-a segnalaçión.
Sugeriménti pe megioâ sto travaggio son sénpre bén acetæ.

Segnalazioni  ·  Criteri di ammissione  ·  Voci di qualità in altre lingue