Garlenda

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Garlénda comùn
Garlénda – Veduta U castéllu da famìa Còsta-Del Carretto, scimbulu de Garlenda
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Liguria
Provìnsa	Savuna
Aministraçión
Scìndico	Silvia Pittoli (lista sivica "Collaborazione e progresso") da-o 26-5-2014 (2º mandòu da-o 27-5-2019)
Dæta de instituçión	1861
Teritöio
Coordinæ:	44°02′00.63″N 8°05′49.34″E
Altitùdine	75 m s.l.m.
Superfìcce	8,03 km²
Abitanti	1 248 (30-6-2019)
Denscitæ	155,42 ab./km²
Fraçioìn	Pa(r)avenna, U Burgu (Castelli)
Comùn confinanti	Andöa, Casanöva, Stelanellu, Villanöva
Âtre informaçioìn
CAP	17033
Prefìsso	0182
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009030
Cod. cadastrâ	D927
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)
Cl. climàtica	zöna C, 1 362 GG
Sànto patrón	Nativitài de Ma(r)ìa
Giórno festîvo	8 setembre
Cartògrafîa
Garlénda
Garlénda – Mappa Pusisiùn de Garlenda inta Pruvinsa de Savùna
Scîto instituçionâle

Garlénda (Garlenda in italiàn ascì) u l'è in cumün da Pruvinsa de Savuna, inte l'entrutèra d'Arbenga, c'u g'ha 1248 abitanti (nüméri agiurnài ai 30 de zügnu du 2019).

Geugrafìa

U teritòiu cumünàle de Garlenda u se tröva inta media valà du Lerùn, s-ciümme afluénte de l'Aròscia, in te l'entrutèra d'Arbenga da a quàle a dista tòstu 10 chilometri. I munti ch'i sircundan l'abitàu sun prinsipalmènte de culétte o di pözzi, cumme u Pözzu Carràu (270 m), surva l'abitàu de Pa(r)avenna, o ascì u Munte Carchéa (510 m), c'u segna u cunfìn cun u cumün de Stelanellu.

Frasiùi

U paìse u l'è cumpostu, nu cunsciderandu u sentru, ascì dae lucalitài de:

• Pa(r)avenna, a l'è ina frasiùn de Garlenda c'a se tröva inte 'na valà lateràle, scituà a 285 m in sciu livellu du mà a cunta dixöttu abitànti, a dista 1,13 chilometri dau sentru.

• U Burgu (Castelli), a se tröva vixìn ai resti du castellu di Lenguéia, in sce a parte ciü àta da còlla c'a dividde u teritòiu cumünàle cun quellu de Villanöva, difatti au de là de sta chi a gh'è Marta, frasiùn villanuvese, u burgu stòicu u l'è au mumentu tutelàu, viste e sò particulari caratteristiche, cun e ca' veie custruìe cun i mateiàli chi i vegnìvan dae custrusiùi da furtessa. A lucalitài a dista 1,76 chilometri dau sentru de Garlenda.

Grassie a ste chi u teritòiu cumünàle u cröve in estensciùn tutàle de 8,03 km².

Cunfìn

U cumün u cunfìna a nord-est cun Villanöva, a sud cun Stellanellu e Andöa, e a punente cun Casanöva.

Stòia

E primme testimuniànse

E primme testimuniànse che e sun zùnte a nuiàtri riguardu u teritòiu cumünàle de Garlenda e sun rizalenti a l'àtu Mediuevu, cun l'ingressu da parte de Garlenda inta Marca Albigane, teritòiu aministratìvu scìmile ah Cumitàu Arbenganese di seculi sucescìvi.

Finìa peò l'esperiensa arduinica a zòna a finisce in màn de Bonifacio del Vasto, fin a l'ànnu 1091, quande u paìse u vegne ereditàu dai Marchesi de Clavesana.

Fra i Clavesana e i Lenguéia

Nunustantu u passàggiu de prupietài du feudu a famìa Clavesana a nu mantegnià pé in tempu lungu u duminiu, difatti zà dau 1127 u libé(r)u cumün de Arbenga u mustra interesse versu sta parte de entrutèra chi, andandu in cumpetisiùn cun i scignùi lucàli. Intu 1150 u véscu de Zena u ùrdina a quellu de Arbenga de evità ina mazù estensciùn du cumün, inte stu mòddu u vegne infeudàu ufissialmente intu 1153 Anselmo dei Quaranta, cappustipite da famìa di Lengueglia, alleàu stòricu di marchesi de Clavesana.

Inte stu mòddu chi a furtüna pulitica de sta famìa a divegne bén avvià, grassie ascì ae tàsce recampàe nu sulu da Garlenda, ma ascì dai teritòi vixìn (cumme Paravenna, Marta, Bòscu, Bussureu, Ligu, Maremu e Marmö), ma ascì quelli versu Impéia.

Da quellu mumentu a famìa de Anselmo Quaranta a vegne ascì ricunusciüa dae àtre càreghe de istitusiùi, tantu che da quellu mumentu u vegnîà mensciunàu cumme Scignù da Lenguéia, vistu che a sò rexidensa prinsipale a l'éa scitüà a Leingueiétta. Düante stu periudu chi a valà du Lerun a guàgna in növu periudu de stabilitài, cun u benestà du cumün de Zena intu 1182, cun l'infeudamentu ufisiale a Lingueiétta pé i sò vasti teritòi intu punente, ma ascì di Clavesana che intu marsu du 1202, chi i l'afìdan au fìu de Anselmo, l'aministrasiùn du feudu da Lerronia, cumprendente a parte da valà du Lerun ucupà da Garlenda e da Casanöva ascì.

A ste ricunferme intu teritòiu lucale a l'è da zunze quella a livellu imperiale da parte de Federicu Barbarussa che cun di scrìti ufisiali, cuscì cumme acegnüu in epuca suscescìva cun sò fìu, u và a ricunusce a legitimitài du duminiu di Lengueia, scibén che se segundu serti studiùsi, aa giurnà d'ancöi, i ducumenti in questiùn i saiévan semplicemente di fàrsi stòici, scicumme che né Anselmo né i sòi discendenti i g'axévan u titulu de cunti, benscì de Scignùi (Domini, in latìn).

Nunustante sta falscificasiùn chi i Lengueia, grassie a ina seie de opere pulitiche e diplumatiche i sciòrtan ascì a utegnì a citadinànsa arbenganese intu 1251, scicumme che inti ànni presedenti i stacan divenendu ascì alleài cun a sitài de Zena, che a cuncedde a ricunferma intu 1227 de l'investimentu pé l'aministrasiùn da parte di Lenguéia de tütta a zòna de vàlli Lerun (Casanöva e Garlenda), Merula (Andöa e relatìvu entrutèra) e Ginestru (Testegu), in càngiu di diritti feudali in sce Taggia, Dusséu e Pòrtu Mau(r)ìssiu, lucalitài che da quellu mumentu i pàssan sutta u ciü strétu cuntrollu zenese.

U cumün d'Arbenga dunca u speàva de recampà suttu aa sò influensa ascì l'à(r)ia ciü a punente du bacìn da Sènta, cun a cuncesciùn da citadinansa, còsa che peò a nu riesce in moddu cumplétu, vistu che u se dröve pòcu doppu in véu e propiu periudu de battàia fra i marchesi e a sitài. Düante stu chi i teritòi da Lengueia i se trövan in mézzu, fra e dùi parti, anche se pocu doppu i scignùi lucàli i se trövan a dà u cunsensu ai marchesi, eventu c'u va a tucà a stabilitài du feudu.

Cun a mòrte de Anselmo II, avegnüa intu 1280 i teritòi restanti aa famìa i vegnan spartìi fra i dui frài Giacomo e Bonifacio: au prìmmu i van teritòi de Ma(r)emu e quelli de Vellegu, che doppu i se van a espande versu l'àta valà de l'Aròscia e fìn ai cunfin cun u Piemunte (Briga Àta), mentre a l'ürtimu a zòna de Garlenda, du Burgu de Casanöva e de Lingueietta.

Dai Zenesi aa Cuntéa de Cunscente

Da quellu mumentu i Lengueia de Garlenda i divegniàn aleài di zenesi, utenèndu càreghe de prestìgiu, cumme l'aministrasiùn de Pòrtu Mauissiu intu 1335, dunde Giacomo da Lengueia, fìu de Bonifacio, u divegne pudestà. Ma u l'è sulu cun u 1385 che Garlenda a va a fà ufisialmente pàrte da Repübbrica de Zena, cun a suttumisciùn di Lengueia, chi i vàn cumunque a cruvì l'aministrasiùn du feudu uriginàiu, esattamente cumme i l'axévan fàu düante i primmi tempi sutta ai Clavesana.

I decenni sucescìvi i sun segnài dau decadimentu da furtüna da famìa stessa cun ina séie de rivolte da pupulasiùn, fra ste chi a ciü viulenta a l'è quella du 1543 s-ciupà propiu intu burgu pé u malguvernu di feudi in t'in clima de tensciùn armenu fin au 1564, quande a Repübbrica de Zena a decidde de infeudà Antoniotto da Lenguéia, c'u sciòrte grassie a ina fìtta réa de rapòrti diplumatici e matrimuniàli a garantì in rafursamentu di dumini zenesi a punente, garantenduse cumme alleà a famìa Costa de Cunscente, ancöi frasiùn de Cixàn e nunustante e àspre cuntése fra i zenesi e i Savòia ascì u benestà du marchése de Séva.

Stu periudu u nu düa peò a lungu perché doppu a morte de stu chi i feudi de Pa(r)avenna e Garlenda i vegnan requisìi, scicumme che u nu l'axéva eredi diretti. Doppu in àtru periudu instabile de dùi ànni i saiàn propiu i Costa de Cunscente a uccupà e dui lucalitài cun di òmmi armài, chi i pìan pusessu du castellu fàu custruì da l'urtimu di Lenguéia a guvernà u paìse.

Sucescivamente sta ucupasiùn chi a divegne in gròssu càxu diplumaticu , vistu che àtre famìe du pòstu e i eredi di Lenguéia vönan impadrunise du stò(r)icu feudu, tantu che ina sulusiùn finà a saià truvà sulu cun a mediasiùn de l'impeatù a Praga, difatti a famìa Costa a pìa u pussessu du feudu acquistandulu ufissialmente pé dexemìlla fiurìn duài, intu 1599, cumensa cuscì ina növa fàze pé stu teritòiu chi.

I Costa de Cunscente intu 1618 i cunceddan a revixùn di statüi emanài dai Lenguéia intu 1564, cumensa cuscì a növa pruspeitài du feudu, grassie a Ottavio e de so frài Alessandro, grassie ai quàli i dumini da famìa vegnan elevài da feudu a cuntéa, sutta au numme de Cuntea de Cunscente.

Da segnalà l'invaxùn di surdatti piemuntesi intu 1624, chi entran a Garlenda e a Pa(r)avénna, pé tentà de strappà i dumini intupunente aa Repübbrica de Zena, doppu che u Marchesàu de Süccaellu u l'éa stàu sciurbìu da sti chi. L'ataccu u vegne cacciàu au de là da valà du Lerùn grassie ascì ae rivolte da pupulasiùn de l'entrutèra, che assemme ai cuntingenti zenesi, a và a scunfizze i Savoia a Castreveiu, cu'e vicende du Bastian Cuntràiu, intu 1672.

Dai Del Caretto a l'Italia ünìa

A partì dau 1723, pé mancansa de eredi mas-ci a cuntéa a passa de màn a in ràmmu da famìa di Del Carretto, zà scignùi du feudu de Barestin, u l'è dunca u periudi di marchesi Costa Del Carretto, chi i vàn a duminà u paìse fin a l'ànnu 1747, difatti da quell'ànnu u paìse u vegne scuinvòltu dae invaxùi de truppe austru-piemuntesi, cun i eventi ch'i càzzen drentu aa Guèra de Sucesciùn Austriaca, c'a se tegnüa fra u 1740 e u 1748.

De li a pòchi anni u teritòiu cumünàle u saià dunca anéssu aa Repübbrica Ligüe cun l'arìvu de Napuleun e du sò esercitu, a partì dau 1797. Sutta a növa duminasiùn fransese u cumün u và a fà parte da circuscrisiùn lucàle arbenganese.

Cun a restaurasiùn du 1815 u passa sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, divegnüu poi Regnu d'Italia dau 1861, inseìu intu sircundàiu de Arbenga, poi cunfluìu inta pruvinsa de Savuna, intu 1946 trasfurmàu inta növa Repübbrica Italiana. Fra u 1973 e fìn au 31 dixembre 2008 u l'ha fàu pàrte da Cumunitài muntana Ingauna, poi divegnüa "du Punente Savunese" fin au 2011, ànnu da sò supresciùn.

Abitànti

Evulusiùn demugrafica

Abitanti censìi

Minuànse furèste

Dandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixembre du 2017, i sitadìn furèsti a Garlenda i sun 138, 44 de sti chi i vegnan da l'Albania e 36 dau Ma(r)òccu.

Pòsti de interesse

• 
  Garlénda, vista da géxa da Nativitài de Maìa
• 
  L'uatòiu da géxa da Nativitài
• 
  A facià da paruchiàle
• 
  L'internu da géxa
• 
  U munumentu ai caütti

Architetüe religiùse

U cumün de Garlenda u fa eclesiasticamènte da diocexi de Arbenga-Impeia, chi dunca a ghe a parocchia dedicà aa Nativitài de Maìa, cumprendente ascì e seguenti géxe:

• Géxa da Parocchia da Nativitài a l'è scituà intu burgu de Garlenda, custruìa intu XVII seculu, a presenta in'impunente cupola de bàze utagunàle cun ascì u grossu campanì baròccu. A l'internu, assemme ai pregiài marmi u se tröva in quaddru du Seisentu du Guercino pruveniente da Rumma.

• Géxetta de San Roccu, a se tröva vixìn ae spunde du turente Lerun, inta zòna du campu da golf, a strutüa uriginàia a l'è crulà intu 1887 cun u teramòttu c'u l'axéva culpìu u punente ligüe, ricustruìa intu 1890 cun a furma de ancöi.

• Capeletta de San Steva inta frasiùn de Pa(r)avenna, inta zòna du burgu.

• Capeletta de San Benardu, sempre a Pa(r)avenna a se incontra aa fìn du paìse rivandu da Garlenda, a l'è afrescà cun dipinti du XV secolo datài foscia au 1561.

Architetüe militari

• Castellu da famìa Costa Del Carretto, u se tröva a Garlenda, u l'ea stàu custruìu intu XVII seculu, u l'è dìtu ascì u Castellu da Meridiana, uiginaiamènte u l'éa ina ca' de guardia, poi divegnüa a rexidensa ufisià da famìa arbenganese Costa, scignùi da zòna, pòi acquistàu cun u feudu dai Del Caretto de Barestin. Ancöi a prupietài a l'è cumünàle, duveàu cumme sede de spetaculi e mustre.

• Castellu derucàu di Lengueia, du XII seculu u l'è stàu cacciàu tòstu zü aa metài du XVI seculu, cun l'insuresiùn cuntru a famìa c'a duminava u paise. Se ponan aù vegghe sulu a parte ciü bàssa de ina tùre de sud est e u perimetru da strütüa.

Ecunumia

L'ativitài prinsipà du cumün a l'è l'agricultüa, cun a vendita di prudòtti lucàli, specialmente de l'öiu e du vìn, cumme u Rusese e u Pigàu. A livellu spurtivu, ma ascì turisticu a mazù atrasiùn a l'è raprezentà dau campu da Golf, c'u prezenta 18 gàrbi, fàu custruì fra u 1964 e u 1965 dai architetti inglesi John Morrison e John Harris, pe in estensciùn de 6.085 m², cun lì vixin ascì di alberghi e in maneggiu cu'i cavàlli.

Cultüa

Dialettu de Garlenda

U dialettu parlàu a Garlenda u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligüe sentru-ucidentàle, u presenta carateristiche peò ciü particulàri, riscuntrabili inte tütta a valà de l'Aroscia e du Lerùn, ligà stuticamènte a Arbenga, ma ascì a a sitài de A(r)àsce.

Scöe

Garlenda a g'ha in sò scistémma de scöe tòstu cumpletu (da a matèrna fin ae elemantari), grassie ae quàli u recàmpa ascì i studenti dai àtri paìsi vixìn. E scöe elementari e l'asìlu i sun racòlti inte l'istitüu cumprenscivu de A(r)àsce.

Musei

Üna de prinsipàli atratìve du paìse h l'è u museu mürtimedà da 500, gestìu dau Club Italiàn da Fiat 500 c'u g'ha sede a Garlenda, mustra a l'è stà presentà in mòddu ufisià u 6 de lüiu du 2007, dedicà a Dante Giacosa, ün di prugetìsti de stu mudellu de macchina.

Feste e fée

• Festa de l'agricultüa, a l'è cü(r)à daa CIA (Cunfederasiùn italiana di agricultùi) de Arbenga, a se tegne aa metài d'aùstu, au parcu Villafranca, chi i se pònan tastà e pietanse tipiche lucali, cun ascì e bancarelle de aziende lucàli che e mettan in mustra i prudotti tipici de valàe ingàune.

• Festa de San Ròccu, au Burgu (frasiùn Castelli), a se tegne u 16 d'austu cun a tradisiunàle celebrasiùn inta capeletta vixìna au campu da golf. In cuntempuranea u se tegne ascì u tradisiunale rinfrescu inte l'àia pic-nic e ascì a mustra du cuncursu futugraficu prepaàu daa scöa de àrti vixìve arbenganese.

• Radün nasiunàle du Club italiàn da Fiat 500, u se tegne tütti i ànni au pàrcu Vilafranca de Garlenda, u reciamma sempre in gràn nümeu de apasciunài da quaxi ùnze nasiùi spàrse in gìu pé u mundu, cun tòstu növesentu macchine espòste. Cun a pandemìa du Covid Dixinöve u s'è tegnüu in furmàu ridottu, cu peò eventi legài au club spàrsi in tüttu u mundu.

Aministrasiùn

A ca' cumünà de Garlenda

Perîodo		Prìmmo çitadìn	Partîo	Càrega	Nòtte
3 avrì 1987	22 mazzu 1990	Domenico Romano	lista sivica	Scindicu
22 mazzu 1990	21 freva 1992	Domenico Romano	lista sivica	Scindicu
21 frevà1992	24 avrì 1995	Eugenio Navone	lista sivica	Scindicu
24 avrì 1995	14 zügnu 1999	Eugenio Navone	lista sivica	Scindicu
14 zügnu 1999	14 zügnu 2004	Dario Braggio	lista sivica	Scindicu
14 zügnu 2004	8 zügnu 2009	Giuliano Miele	Collaborazione e progresso (lista sivica)	Scindicu
8 zügnu 2009	26 mazzu 2014	Giuliano Miele	Collaborazione e progresso (lista civica)	Scindicu
26 mazzu 2014	27 mazzu 2019	Silvia Pittoli	Collaborazione e progresso (lista sivica)	Scindicu
27 mazzu 2019	in càrega	Silvia Pittoli	Collaborazione e progresso (lista sivica)	Scindicu

Vie de cumünicasiùn

U teritòiu cumünàle de Garlenda u l'è traversàu prinsipalmente daa stradda pruvinsale 6 c'a permette u culegamentu stradale cun Villanöva ad levante, e cun Casanöva a punente, vixìn au cunfin de Garlenda, zà in teritòiu vilanuvese a se pö truvà a sciurtìa dedicà au Campu pé l'Aviasiùn di Aparecchi de Villanöva, ma ascì au servissiu de due sitadìne li vixin.

Àtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Garlenda