Çélola

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A çélola a l'é l'unitæ morfològica e fonçionâle di organîximi vivénti, ma ànche a strutûa ciù picìnn-a ch'a se peu tegnî pe vivénte (se lasciæ fêua, cómme da òpinión de consénso, i vîrus).

Fotografîa a-o microscòpio de çélole de çiòula

Exìste di microrganîximi constituîi da ‘na séncia çélola (uniçelolâri), cómme prezénpio i batéri ò i protozòi, e di organîximi pluriçelolâri, che apartêgnan pe comùn a-i régni di animæ, de ciànte e di fónzi (l'òrganîximo umàn o l'é formòu da 100.000 miliàrdi de çélole pöcasæ). Co-o montâ do nùmeo de çélole de ‘n òrganîximo, quéste se diferénçian in fórma, grandéssa, relaçioìn e fonçioìn, scìn a òrganizâ tesciûi e òrgani.

Stöia

A pòula “çélola” a l'é ligâ a l'analogîa che Robert Hooke o l'à imaginòu tra-e microstrutûe ch'o l'à òservòu inta nàtta, adêuviàndo ‘n microscòpio de seu invençión, e-e stànsie picìnn-e che caraterîzan tànti monastê. O seu lìbbro Micrographia do 1664, into quæ o descrîve a morfologîa de cavitæ lasciæ lìbere da-e çélole da nàtta zeumoæ mòrte, o l'é dónca o prìmmo tèsto dónde tâ pòula a l'é adêuviâ in referénsa a ‘n'unitæ biològica.

A ògni mòddo, sôlo doî sécoli ciù tàrdi l'é stæto mìsso e bâze da modèrna teorîa çelolâre. Into 1831 o botànico scoséize Robert Brown o l'à descrîto a ‘n congrèsso o prìmmo òrganéllo a êse stæto individuòu, ö sæ o nùcleo. Dapeu saiéiva ànche stæto propòsto l'ûzo do tèrmine çitoplàsma pe indicâ o spàçio çelolâre de drénto, contegnûo tra-a menbrànn-a plasmàtica e-o nùcleo.

Reproduçión de figûe realizæ da Robert Hooke, træte da-a seu êuvia Micrographia (1665)

Inti ànni 1838-1839, Matthias Jakob Schleiden e Theodor Schwann àn desvilupòu i prìmmi conçètti da teorîa çelolâre, segóndo a quæ tùtti i òrganîximi són conpòsti da ùnn-a ò ciù çélole. In bâze a tâ teorîa, tùtte e fonçioìn da vìtta de ‘n òrganîximo intravégnan drénto de çélole, che possédan l'informaçión genètica neçesäia pe regolâ e fonçioìn çelolâri e pe transmétte l'informaçión a-a generaçión aprêuvo. Into detàggio, segóndo i asónti formolæ dapeu da Rudolph Virchow (1855), tùtte e çélole pêuan provegnî sólo da çélole pre-existénti (“omnis cellula ex cellula”).

Caraterìstiche

Aspêti generâli

A çélola a peu êse descrîta cómme ‘n'entitæ serâ e outo-sufiçiénte: a peu defæti asùmme i nutriménti, cangiâli in energîa, exeguî fonçioìn speçializæ e reprodûise se neçesäio. Pe fâ quésto, a çélola a posséde tùtte e informaçioìn into còdixe genético, representòu da-o DNA ch'a contégne.

Infæti, tùtte e çélole móstran de caraterìstiche comùn:

1. a reproduçión pe mêzo da divixón çelolâre (scisión binâia, mitôxi e meiôxi);
2. l'ûzo de enzìmmi e de âtre proteìnn-e (ò àçidi nucléichi) prodûti a partî da-i gêni prezénti in sciô DNA, adêuviàndo cómme intermédio tra DNA e proteìnn-e ‘n trascrîto de RNA (“dògma” çentrâle da biologîa molecolâ);
3. o metabolîximo, ch'o permétte a-e çélole de incorpoâ di materiâli sgrêuzi e de constrûeghe de conponénti çelolâri, de òtegnîghe energîa e de relasciâ i prodûti de scàrto. O fonçionaménto de ‘na çélola a depénde da-a seu capaçitæ de tiâ fêua e adêuviâ l’energîa chìmica contegnûa inte molécole òrgàniche (tâ energîa a végne relasciâ inti pathway metabòlichi);
4. a respòsta a stìmoli de drénto e de fêua cómme variaçioìn de tenperatûa, de pH, de livélli de nutriménti ò de ormoìn;
5. o contrgnûo çelolâre seròu da ‘na menbrànn-a plasmàtica, formâ da ‘n dóggio fugétto fosfolipìdico.

Clascificaçión

E çélole se dìstinguan in dôe grénde macrocategorîe, ö sæ e çélole eocariòtiche, dotæ de ‘n nùcleo strutuòu separòu da-o çitoplàsma pe mêzo de ‘na menbrànn-a, e-e çélole procariòtiche, sénsa nùcleo e co-o DNA arecugéito into çitoplàsma drénto ‘na región sénsa menbrànn-a ciamâ nucleòide. A-o segóndo tîpo apartêgnan sôlo che i òrganîximi monoçelolâri, cómme i batéri, i cianobatéri e-i archeobatéri. E prìmme són pe comùn ciù grénde e òrganizæ e, scibén che conpaìscian inte dötréi microrganîximi monoçelolâri ascì, sàiva a dî i protìsti, són caraterìstiche di òrganîximi pluriçelolâri.

Dötræ çélole procariòtiche contégnan di inportànti conpartiménti de drénto seræ da menbrànn-e, ma sôlo quélle eocariòtiche móstran pe-o sòlito divèrse conpartimentaçioìn de drénto, dîte òrganélli, seræ da menbrànn-e fosfolipìdiche. O scàngio de materiâli tra quéste divèrse regioìn o l'é garantîo da di conplèsci scistêmi de traspòrto de vescighétte picìnn-e, cómme quéllo de chinesìnn-e.

Dimenscioìn

E dimenscioìn da ciù pàrte de çélole vàrian da 1 μm a quàrche dêxénn-a de micròmetri e dónca pe-o sòlito no se pêuan identificâ a éuggio nûo, con l'eceçión de tànte êuve. Tra-i òrganîximi existénti, e çélole ciù grénde són i róssi de êuve de strùsso, co-e dimenscioìn de ‘na balétta da baseball, méntre quélle ciù lónghe són con tùtta probabilitæ de çélole nervôze do còllo de giràffe, che pêuan arivâ a 3 mêtri.

Gh'é de raxoìn fixiològiche a l'òrìgine de dimenscioìn da ciù parte de çélole: un ouménto do diametro de n vòtte conportiéiva ‘n ouménto da superfìçie çelolâre de n² vòtte pöcasæ, co-îna magiô poscibilitæ de scàngi con l'estèrno (tànto in tèrmini de nutriménti cómme de eliminaçión di fràzzi), ma ànche ‘n ouménto do volùmme çelolâre de n³ vòtte. Dæto che l'ouménto da superfìçie çelolâre o no l'é proporçionâ a quéllo do volùmme, dónca, ‘na çélola tròppo grànde a l'aniéiva a réizego de moî pe-a mancànsa de nutriménto ò pe-a dificortæ a levâ de mêzo i prodûti de scàrto. E menbrànn-e de tànte çélole són recegæ arêo pe permétte ‘n ouménto da superfìçie de scàngio, sénsa ‘n montâ stramezuòu do volùmme de drénto e dónca de neçesitæ çelolâri.

Fórma

A fórma de ‘na çélola a dipénde da fatoî fìxichi, chìmichi e fonçionâli. Se ‘na çélola a s'atrêuva inte ‘n anbiénte pìn d'ægoa, quésta a tîa a asùmme ‘na fórma sférica pe efètto da tensción superfiçiâ, ma e çélole pêuan ànche avéi ‘na fórma ciàtta se séntan a presción di seu çelolâri de d'âto, cómme into câxo de çélole epiteliâli. Pe de ciù, exìste ‘na stréita relaçión tra-a fórma de ‘na çélola e-a seu fonçión: prezénpio, e fîe do móscolo són alonghîe pe poéi conpî a contraçión, méntre i neoroìn possédan ‘na strutûa bén bén ramificâ pe poéi reçéive pe mêzo di dendrîti e informaçioìn che provégnan da tutte e pàrte do còrpo.

Tîpi de çélole

Diferénse ciù inportànti tra-a çelola procariòtica e quélla eocariòtica

A tabélla de sótta a repórta e prinçipæ diferénse tra-e çélole procariòtiche e quélle eocariòtiche.

	Çélola procariòtica	Çélola eocariòtica
Òrganîximi tìpichi	Batéri e archeobatéri	Protìsti, fónzi, ciànte e animæ
Dimenscioìn tìpiche	~ 1-10 μm	~ 10-100 µm (con ræe eceçioìn, cómme a çélola êuvo e-i neoroìn motoî spinâli)
Tîpo de nùcleo çelolâre	nisciùn nùcleo davéi definîo (nucleòide)	nùcleo seròu da 'na dóggia menbrànn-a
DNA	cromozöma séncio, çircolâ, de spésso prezénti di plasmîdi in azónta	cromozömi mùltipli, liniâri, asoçiæ a istoìn
Scìntexi de RNA e proteìnn-e	Acobioæ into çitoplàsma	Scìntexi de l'RNA into nùcleo e de proteìnn-e into retìn endoplasmàtico rùdego
Ribozömi	50S+30S	60S+40S
Strutûe do çitoplàsma	Pöche strutûe	Numerôxe strutûe seræ da menbrànn-e e çitoschéletro
Moviménto da çélola	Fragèlli conpòsti da fragellìnn-a	Fragèlli e çégge conpòste de tubulìnn-a
Mitocóndri	Nisciùn	Da un a ciù migiæa (con dötræ eceçioìn)
Cloroplàsti	Nisciùn	Inte æghe e inte ciànte
Miâgia çelolâre	Prezénte	Prezénte inte ciànte e inte dötréi fónzi
Òrganizaçión	Pe comùn uniçelolâre	Uniçelolâre, a colònie e in òrganîximi pluriçelolâri (contegnénti de çélole specializæ)
Divixón çelolâre	Scisión binâia	Mitôxi (fisción ò gemmaçión) e meiôxi

Anatomîa da çélola

• 
  Localizaçión de divèrse zöne da çélola pe mêzo da proteìnn-a floörescénte vèrde

Fixiologîa da çélola

A çélola, intéiza ségge cómme òrganîximo uniçelolâre ségge cómme pàrte de ‘n òrganîximo pluriçelolâre, a l'é ‘n òrganizaçioìn dinàmica, outo-regolâ e dotâ de ‘n apægio de scistêmi de segnalaçión çelolâre (intraçelolâre e estraçelolâre inti pluriçelolâri), adêuviæ pe sostegnî e prinçipæ fonçioìn da mæxima çélola:

1. l’òmeòstaxi çelolâre, ö sæ o mantegniménto de condiçioìn neçesäie a-a sopravivénsa do scistêma-òrganîximo drénto ‘n intervàllo de valoî poscìbili;
2. e fonçioìn dinàmiche da çélola, ö sæ créscio, diferençiaçión, divixón çelolâre, mòrte çelolâre;
3. coòrdinaçión co-e âtre çélole pe exeguî e fonçioìn multiçelolâri (di tesciûti, de òrgano mitocondriâle ò scistémiche). Quésta fonçión pe-o sòlito a tîa drénto numerôxi scistêmi speçializæ de segnalaçión, cómme o scistêma nervôzo e-o scistêma endòcrino (ormoìn).

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce çélola