A lengua de vocali

Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

O zeneize: a lengoa de vocale[modìfica | modìfica wikitèsto]

Chi parla o zeneize o sa 'na cösa: che o zeneize o l'é a lengoa de vocale. Quæxi tùtte e dificoltæ nascian da-e vocale: comme van pronunçiae, comme van scrîte e comme van lezûe. Chì çerchiö de mostrâ quæ son e regole che dêuvio mi pe scrive o zeneize; pe êse ciù ciæo, no m'inporta de ripête a mæxima cösa in divèrsci posti.

A duâta[modìfica | modìfica wikitèsto]

A duâta (durata) de 'na vocale a l'é a duâta do son: e vocale longhe dûan quæxi o doggio de vocali cùrte.

Se in sciâ vocale o l'é marcòu l'acento alôa l'accento o n'informa se a vocale a va dîta longa ò cùrta, avèrta ò serâ. In generale se in sciâ vocale o no l'é marcòu nisciùn accento alôa:

  • se a vocale a l'é seguîa da 'na consonante doggia o son o l'é sempre cùrto - libbro - sappa (zappa) - paròlla
  • se a vocale a l'é seguîa da 'na consonante sencia (scempia) o son o peu êse

longo, e alôa a vocale a l'é tònica: "a" de lago cùrto: "a" de façile ò de strapontê (materassaio)

Pe sto fæto chi, chi de sotta riportiö solo i caxi de vocale con l'acento de d'âto.

A vocale a[modìfica | modìfica wikitèsto]

A vocale a a se pronunçia comme in italian.

  • Son cùrto:
  • à - àmoa (boccale, vaso di terra cotta a pancia larga con manico) - zà (già) - mamà
  • Son lungo:
  • â - mâveggioso (meraviglioso) - âtro - câmâ (calamaio) - mangiâ

A vocale e[modìfica | modìfica wikitèsto]

A vocale e a l'a doî soìn: avèrto e seròu; s'a no l'é tonica, a vocale e a l'é sempre serâ. O son avèrto o peu êse cùrto e o vêgne segnòu con l'acento grave "è". Pò-u son longo, avèrto e strascinòu, se deuvia a scrîtûa "æ". O son seròu o peu êse longo, "ê", ò cùrto; quande o l'é tònico o son cùrto o peu êse segnòu con l'acento acûto "é".

  • Son avèrto cùrto:

è - cafè

  • Son avèrto lungo:

æ in mêzo da paròlla o peu êse tònico - sæximo senno - ægoa opûre atono - pægoâ ombrellaio, ombrellata - inbriægón ubriacone in sciâ fin da paròlla o l'é de longo tonico: çitæ - parlæ parlate - mæ

  • Son seròu cùrto:

é - ménoa menola (pesce non pregiato) - lê o l'é (egli è)

  • Son seròu longo:

ê - camêa cameriera - pêzo peggio - ti t'ê (tu sei) - camê cameriere - lê egli, ella, lui, lei - pê piede

O digramma æ[modìfica | modìfica wikitèsto]

O digramma æ o l'ìndica o son de 'na "e" averta e longa; no se ghe scrîve mai l'acento. O se deuvia solo inte questi caxi:

  • in fin da paròlla, e alôa o l'é de longo tonico - fanæ (fanali, plurale di fanâ) - voentæ (volontà)
  • into mêzo da paròlla seguîo da vocale - ciæo (chiaro)
  • into mêzo da paròlla seguîo da consonante sencia - mæximo (medesimo, stesso)

E lettere "c" e "g" misse primma de æ van pronunçiae comme a "c" de "casa" e a "g" de "gatto": quindi, doppo a "c" e a "g", no beseugna métighe "h" - scæn (scalino) - gælo (spicchio d'arancia, gheriglio di noce) Se, invece, e lettere "c" e "g" misse primma de æ van pronunçiæ comme a "c" de cilindro e a "g" de gita alôa beseugna mette 'na "i" doppo a "c" e a "g" - ciæto (pettegolezzo) - giæa (bietola)

  • Pe mostrâ che e dôe vocale van lezûe separæ se peu deuviâ a poxiçion dell'acento - scâe (scale) - Màllae (Màllare), comun de l'ata valle Bórmida

A vocale i[modìfica | modìfica wikitèsto]

A vocale i a se pronunçia comme in italian.

  • Son cùrto:

ì ò i - chi qui, qua - coscì così

  • Son lungo:

î - ferîo ferito - lîa lira - dî dire - fî filo

A vocale j[modìfica | modìfica wikitèsto]

A vocale j a vêgne dêuviâ quande a letia "i" a poriæ êse intéiza comme scinbolo gràfico. Prezénpio inta pòula "gjâ" (girare), a letia i a l'é prononçiâ, e a no l'ìndica o son anteriôre da "g". Va però aregordòu che a vocale j a l'é stæta uzâ inte de atre grafie pe indicâ a semivocale "i" in paròlle comme "âja" (âia) aria - "seja", (seia) sera - ecc.

O digramma eu[modìfica | modìfica wikitèsto]

O digramma "eu" o l'ìndica 'n son ch'o no l'é prezente inte l'italian: o se pronunçia in to mæximo moddo in to quæ i françeixi dixan feu, peu, heureux. Anche questo son o peu êse cùrto ò longo.

  • Son cùrto: in mezo da paròlla se segoîo da consonante doggia

tònico - chéutto cotto - déutta dote - dixéutto diciotto atono - eugiâ occhiata

  • Son longo "êu":

in mêzo da paròlla se seguîo da consonante sencia tonico - aprêuvo appresso, dietro, dopo, in seguito - rêuza rosa - neuvo atono - êuvétto ovetto opûre se seguîo da vocale tònico - chêuio cuoio - mêua mola - figiêua bambina atono - êuiòu oliato in sciâ fin da parolla, alôa o l'é de longo tònico - seu suo, sua, sorella, strato - meu molo - figeu bambino, fanciullo, ragazzo

  • Se e létie "c" e "g" misse primma de "eu" van prononçiæ comme a "c" de câza e a "g" de gatto alôa bezéugna mette 'na "h" doppo a "c" e a "g" - cheu cuore - magheu grosso masso, macigno

Se, in cangio, e létie "c" e "g" gh'àn a prononçia anteriôre de "cilìndro" e de "gîta", alôa no se ghe mette ninte into mêzo da consonante e da vocale, prezénpio "cêuve" piove, figeu bambino.

A vocale o[modìfica | modìfica wikitèsto]

A vocale "o" a l'à dôe prononçie ben ben divèrse: comme a "u" italiann-a e comme a "o" avèrta italiann-a. S'a l'é scîta "o" òpû "ó" a se prononçia comme a "u" italiann-a (acento acûto o l'ìndica l'acento tònico), mentre s'a l'é scrîta "ô" a se prononçia comme a "u" italiann-a longa. Quande l'acento o l'é grave, "ò", a deve êse prononçia comme "o" italiann-a: st'acento chi o l'é òbligatöio e o se ghe mette ascì quande a pòula a no l'é tònica (inte questo câxo l'acento tònico o cazze de longo in sciâ segonda vocale acentâ, prezenpio "òrìgine", donde l'acento tònico o l'é in sciâ "i"). Pe indica o son da "o" italiann-a longa se scrîve "ö", e anche sto acento chi o l'é òbligatöio.

  • Son "u" italian cùrto

tònico: torta - orso, atono: bolìtigo solletico - onbrisàllo ombelico - ormezzo

  • Son "o" italian cùrto

tonico: òmmi uomini - pòrta, baxaicò basilico - ronfò fornello a legna - ò o (congiunzione) atono - còrnabùggia origano - òfèiza

  • Son "u" italian longo:

ô - gôa gola - pôso polso - dôçe dolce

  • Son "o" italian longo

ö - föa favola - öxélli uccelli - pöso stantìo, raffermo - pö po' (apocope di poco)

A vocale u[modìfica | modìfica wikitèsto]

A vocale u, dîta "u" françeize (prononçia /y/), a no l'é prezente inte l'italian: a se pronunçia into mæximo moddo into quæ i françeixi dixan menu. A duâta a peu êse cùrta (pròpio comme inta pòula "cùrto") ò longa (scrîta û) in acòrdio co-a regola in sciâ duâta dîta al'inìçio. Se se trêuva in sciâ fin da paròlla a l'é senpre tònica. Gh'é però doe eceçioìn: si-â letia "u" a l'é scrîta aprêuvo a "q", òpû a l'é parte do ditongo "òu"/"ou", alôa a prononçia a l'é comme u italiann-a (quande quando, mangiòu mangiato, sélou sedano)

O ditongo òu[modìfica | modìfica wikitèsto]

O ditongo òu, tipico do zeneize, o se pronunçia marcando a "o" avèrta e dixendo veloce a "u" italiann-a. O se deuvia

  • into participio pasòu di verbi da primma coniugaçion - ciamòu chiamato - pensòu pensato
  • inte paròlle comme pròu prato - balòu pianerottolo, ballatoio - zugòu giocatore - çiòula cipolla, dond'o l'é tònico
  • inte paròlle comme sélou sedano, fùrgou razzo, gànbou gambero, dond'o l'é àtono.

Varie[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Se inte 'na parolla o l'é presente o son da "u" italiann-a, anche lungo, e questa parolla a gh'ha ûn corrispondente italian no troppo diverso, se peu decidde se va deuviä a "o" ò a "u" ammiando a grafia da parolla italiann-a - giorno - punto - zunta giunta - dôçe - müro muso
  • A desinensa italiann-a "oro", che in zeneise a perde a "r" a va scrïta öu e no "öo" - cöu coro, ma più spesso cavolo - möu moro, negro - tesöu tesoro
  • Pronunçia da lettera e (piggiòu da-o Gismondi)
  • A l'é de solito averta quande a gh'ha l'accento tonico e a l'é seguïa dä "r" e da 'n'ätra consonante - çerto - averto - merçe - sterso
  • A ritorna però streita quande a perde l'accento tonico - çertessa - avertûa - stersâ
  • O maeximo o sûccede quande a l'é seguïa dä "l" (elle) e da 'n'ätra consonante - elmo - svelto
  • Anche chì a vegne streita s'a perde l'accento - elmetto - sveltessa
  • Questa lezze però a no va s'a l'é seguïa da "s" e da 'n'ätra consonante; a peu ëse:
  • averta - festa - resto - contesto
  • serrä - testa - presto - pesto - questo
  • Gh'é de parolle che se scrivan paegie ma veuan dî cöse differenti a segonda ch'a l'é averta ò serrä: létto letto (per dormire) e lètto letto da leggere participio passòu do verbo lêze - tèsto testo (di legge, di un libro, ecc.) e tésto teglia - pèsta peste (malattia epidemica) e pésta pesta, pestare: indicativo presente terza persona singolare voxe do verbo pestâ. Inte questi caxi l'é ben marcâ con l'accento o son averto.