Sâta a-o contegnûo

Alescio (Lezhë)

41°46′49.8″N 19°38′36.24″E
Sta pagina a l'é scrita in zeneise
Da Wikipedia
ZE
 Sta pagina a l'é scrita in zeneise, segondo a grafia unitäia
Alessio
comùn
(SQ) Lezhë
Alessio – Stemma Alessio – Bandiera
Alessio – Veduta
Alessio – Veduta
Localizaçión
StâtoAlbanîa Albanîa
RegiónAlescio
Aministraçión
ScìndicoPjerin Ndreu (PS) da-o 30/06/2019
Teritöio
Coordinæ:41°46′49.8″N 19°38′36.24″E
Altitùdine10 m s.l.m.
Superfìcce514,97 km²
Abitanti113 535[2] (2019)
Denscitæ220,47 ab./km²
FraçioìnBalldre, Blinisht, Dajç, Gajush, Gjader, Gocaj, Kakarriq, Kallmet, Kolsh, Manati, Merqi, Rraboshtë, Rrilë, San Giovanni de Medua, Sheher, Shënkoll, Troshan, Ungrej, Zejmen.
Âtre informaçioìn
LéngoeAlbaneise
CAP4501/2[1]
Prefìsso0215
Fûzo oràrioUTC+1
TargaLE fino al 16/02/2011
Nomme abitanti(SQ) Lezhjan
Sànto patrónsan Nicola di Bari
Giórno festîvo15 agosto
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Albania
Alessio
Alessio
Scîto instituçionâle
Wikidata · Info

Alescio (Arbaneise Lezhë, Forma definia arbaneise: Lezha) a l'é unna çittæ da Repubrica d'Arbania e a sede da Contea de Lezhë e do Muniçipio de Lezhë. A l'é uña de ciù antighe çittæ delongo abitæ de l'Arbania,[3] con pöco assæ 2.400 anni d' istöia registrâ.

Uña de prinçipæ fortesse de Labeatai,[4] e primme miage da fortificaçion de Alescio son de tipica construçion illirica e son dætæ pe-a fin do 4° secolo a.C.[5] Lezhë a l'ea un di çentri prinçipæ do Regno Illirico[6]. Inti conflitti co-a Maçedonia, a l'é stæta piggiâ da-o Filippo Vcoscì da devegnî a bocca da Maçedònia pe-o mâ Adriatico.[7][6]A çittæ dapeu a l'é stæta repiggiâ da-i Illirien. A l'é stæta sottomissa à Romma dòppo e guære roman-illiriche e a cheita do regno do Gentius.[6] Lezhë a l'ea o scito da Lega de Lezhë donde o Skanderbeg o l'à misso insemme i scignori arbaneixi inta lòtta contra l'Impëio Ottoman.

Nomme

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A çittæ a l'é mensunâ inte vivagne antighe comme Lissós ( grego antigo : Λισσός) e Lissus ( latin : Lissus, Lissum).[8] A l'é attestâ ascì inte do materiale numismatico. L'ethnicon ΛΙΣΣΙΤΑΝ Lissitan o s'attreuva in sce de inscriçioin de monæe de l'era ellenistica. O l'é tegnuo pe un topònimo grego, ch'o ne vëgne da-o grego λισσός lissós, ch'o veu dî 'ròcca liscia, aspia'.[9]

O nomme antigo Lissus o s'é evoluo inta seu forma moderna Lezhë (arcaica: Lesh[8]) pe mezo di cangiamenti de son arbaneixi.[10] In turco, a çittæ a l'é conosciua comme Leş ò Eşim e in italian comme Alessio. Lezhë o l'é conosciuo ascì comme Alise, Alesciensis, Eschenderari ò Mrtav.[11]A lengua Ligure a va apreuvo a-a l'evoluçion latiña con Alescio, ma o nomme originale Lezhë o l'é açettou.

Istöia

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Istöia antiga

[modìfica | modìfica wikitèsto]
A fortificaçion de l'Etæ do Færo a l'é stæta tiâ sciù in sciô Mal i Shëlbuemit (413 m erto, in sciâ drita), ciammou ciù tardi Acrolisso ; a vea çittæ de Lissus a l'ea stæta tiâ sciù in sce'nna colliña da-a rente (172 m erto, in sciâ manciña ).

Da-o primmo periodo miceneo (1600-1450 a.C.) un modello de libero scangio o l'é stæto confermou co-i çentri da Greçia micenea comme se vedde da ciù spoæ (de tipo C e D) descoverte à Alescio.[12] E primme construçioin umañe an un carattere illirico e compariscian in sciô scito da-a tarda Etæ do Bronzo e a Primma Etæ do Færo.[13] L'insediamento co-e seu fortificaçioin o l'ea stæto tiou sciù in sce unna montagna erta 413 metri, o Mal i Shëlbuemit, a-o manco da-o 8° secolo a.C.,[14] e o l'ea collocou da-a vexin a-a bocca do sciumme Drin.

Castello de Alescio a-o 172 m colliña.
Roiñe de miage de fortificaçion ellenistiche tiæ sciù into periodo urban illirico.

Inte l'antighitæ l'äia a l'ea descrita comme o territöio da tribù di Illiri (i "Illiri pròpi"; In grego antigo: Illirioi ; In latin: Illyrii ò Illyrii propriae dicti).

O Diodöo (“Biblioteca”, 15.1, c. 1° secolo a.C.) o mensuña che o Dionisio de Sciragusa o l'aveiva fondou unna “çittæ ciammâ Lissos ” do 385 a.C., comme parte d'unna strategia do Dionisio pe mette a-o seguo e rotte de commercio de Sciragusa longo l'Adriatego. O Diodöo o â ciamma unna pòlis.[15] S'é dito che a colònia sciragusaña mensunâ da-o Diodoöo con tutta probabilitæ a l'ea de fæto stæta stabilia à Issa vexin à l'isoa de Pharos, no à Lissus (a Alescio d'ancheu) ch'a l'ea tròppo lontaña pe-i eventi descriti da l'antigo istòrico. Into mentre, Issa a l'é conosciua da de atre evidense comme unna fondaçion sciragusaña.[16][17][18]. Feua che o resoconto do Diodöo no gh'é ninte da conligâ Lisso con Sciragusa, e segondo o Pierre Cabanes ascì ben che o resoconto do Diodöo o l'é açettou comme accuou, l'é ben ben probabile che sta colònia a l'agge avuo unna vitta curta.[16]

E primme miage de fortificaçion de l'insediamento proto-urban son de tipica construçion illirica e remontan a-o tardio 4° secolo a.C.A tranxiçion da-a fortificaçion de l'Etæ do Færo de Acrolisso (in sciâ montagna de 413 m Shëlbuem) a-a vea çittæ illirica de Lissus a l'ea continua. A çittæ a l'ea stæta tiâ sciù in sce unna colliña ciù bassa (172 m) vexin a-a fortificaçion de l'Etæ do Færo.A l'ea attorniâ da di bastioin che s'avansavan in sciâ bassa vallâ do sciumme Drin e in sciâ còsta do mâ. A seu fonçion a l'ea de guardâ a stradda interna, de garantî a defeisa contra i poscibili attacchi da-o mâ, e de fornî un ancoraggio seguo pe-e nave illiriche.

Da-o III secolo a.C., Lissus a l'ea uña de ciù grende çittæ do regno illirico sotta e dinastie de ardia e labeata[8]. Into trattato de paxe do 228 a.C. con Romma, a regiña illirica Teuta a l'à promisso de no navegâ a-o sud de Lissus a-a bocca do sciumme Drin con ciù de doî lembi (nave legie illiriche), fiña quelle doveivan ëse disarmæ.Ma quande Romma a l'ea impegnâ inte unna guæra contra i pòpoli çeltichi da vallâ do Pò inte l'Italia settentrionale di anni 225-222 a.C. pöcassæ, o comandante illirico Demetrio o l'à destaccou a tribù di Atintani da-a seu alliansa con Romma. Pe de ciù, o l'à navegou à sud de Lissus e o s'é impegnou inta pirateria in violaçion do trattato de paxe do 228 a.C. Inta stæ do 221 a.C., e tenscioin in Greçia son cresciue quande a Maçedonia a s'é alliâ co-a Liga Achea contra a Liga Etòlica, e i Illiri an attaccou a-a seu mainea tipica. O Demetrio e o Scerdilaidas an navegou con 90 lembi a-o sud de Lisso. Quande no son arriëscii à assaltâ Pilos (into Peloponneso de ponente), an separou e seu flòtte e o Scerdilaidas o l'é tornou a-o nòrd con 40 nave, intanto che o Demetrio o sacchezzava e Çiclade con 50 nave.

Inti tempi romen Lissus a l'ea collocâ inte un territöio abitou da-i Labeati, però e vivagne antighe no â mettan mai in relaçion con sta tribù. Tegnuo da conto de conscideraçioin archeològiche e istòriche, a çittæ de Lissus a l'avieiva dovuo ëse fondâ inte un ambiente Labeata, ma fòscia a-o tempo da cheita de Teuta in sciâ fin do III secolo a.C., in sce un modello grego a l'ea organizzâ comme unna polis ch'a se desviava da-o seu contesto etnico.[19] A dissoçiaçion da l'etnia a-a polis a l'é combaxâ co-a conquista de unna riga de çittæ in Illiria da parte do Filippo V de Maçedonia.[20] Do 211 a.C., o Filippo V o l'à piggiou Acrolisso, a çittadella de Lisso, e tutta Lisso a s'é arreisa à lê,co-o devegnî a bocca maçedona pe-o mâ Adriatico.[16] A çittæ dapeu a l'é stæta repiggiâ da-i Illirien. L'é stæto à Lisso che o Perseo de Maçedonia o l'à negoçiou unn'alliansa contra Romma co-o re illirico Gençio, e l'é stæto da Lisso che o Gençio o l'à organizzou o seu exerçito contra i romen. O Lissus o mantegniva un gran graddo d'autonomia muniçipâ segge sotta o dominio maçedonian che illirico, comme evidençiou da-e monæe stæte coniæ lì.[21] Into regno do Gentius inta primma meitæ do secolo II a.C., o Lisso o l'à fæto de monæe pe-o governante illirico.[22] A çittæ a l'ea de quarche importansa inta Guæra Çivile Romaña, stæta piggiâ da-o Marco Antönio[23] e dapeu arrestâ fedele à Cesare. Inti tempi romoen, a çittæ a fava parte da provinsa de l'Epiro Nova,

Etæ de mezo

[modìfica | modìfica wikitèsto]
A tomba do Skanderbeg e do castello de Alescio in sciâ seu colliña. A struttua a l'ea a vegia moschea de Selimie.

Into regno do Giustinian I (527-565) a fortessa do pòsto a l'ea fòscia mensunâ comme Alistion into Scinecdemo de Gierocle.[24] À-o prinçipio di anni 590 Lissus a l'é stæta piggiâ da-e popolaçioin slave.[25] O contròllo bizantin o l'é stæto stabilio torna a-o prinçipio do IX secolo.[26]

O scignoro arbaneise Vladislav Jonima da famiggia Jonima o l'é stæto reconosciou da-o Pappa comme un goernante de un territöio d'in gio à Alescio do 1319. O l'aiva o titolo de Conte de Dioclea e de l'Arbania in sciô mâ. In sciâ fin do 14° secolo, o scignoro albaneise Dhimitero Jonima o l'ea scignoro de un di territöi tra Mat e Alescio.

Inte l'Etæ de Mezo, Lezha (conosciua in italian comme Alessio) a l'à de spesso cangiou de padron fin à quande i veneçien gh'an piggiou possesso do 1386. A gh'appartegniva ancon quande o Skanderbeg o l'é mòrto, ma do 1478 a l'é cheita inte moen di Turchi into tempo de l' ascidio de Shkodra, feua che pe un periodo curto (1501-1506) quande o l'é tornou sotta a-a dominaçion veneçiaña.Dæto ch'o l'ea sotta o contròllo veneçian, o l'é stæto çernuo do 1444 da-o Gjergj Kastrioti Skanderbeg comme un pòsto neutro pe-a convençion di nòbili e scignori arbaneixi de l'äia ch'aivan l'intençion d'organizzâ a seu defeisa commun contra i Turchi.

Alescio a l'ea o scito da Lega de Lezhë donde o Skanderbeg o l'à misso insemme i prinçipi arbaneixi inta lòtta contra l'Impëio Ottoman.

O Skanderbeg o l'é stæto assotterrou inta cattedrale de Alescio ch'a l'é stæta dedicâ a-o San Nichioso e dapeu deuviâ comme moschea de Selimie.

Contemporaneo

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A-a giornâ d'ancheu Alescio a l'é unna çittæ in crescita. A seu vexinansa a-o pòrto de Shëngjin coscì comme a seu collocaçion in sciâ stradda naçionale tra o confin montenegrin a-o nòrd e Tirana a-o sud a â rende unna collocaçion accaparrante pe l'industria e i dafæ.

Vista sorvia Alescio e a còsta do mâ Adriatico arbaneise inta lontanansa.

O commun de Alescio o s'attreuva drento a contea de Alescio comme parte da region do nòrd de l'Arbania e o consciste de unitæ amministrative da-a rente de Balldren, Blinisht, Dajç, Kallmet, Kolsh, Shëngjin, Shenkoll, Ungrej, Zejmen, con Alescio à constituî a sede muniçipâ.[27][28][29] O muniçipio o spande tra a Ciaña de Zadrima into nòrd, e ciañe de Pukë-Mirditë à levante, a bocca do sciumme Mat a-o sud e a còsta do mâ Adriatico arbaneise à ponente.[30] O creuve 509,1. km 2.[27][31]

Climma

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Da-a clascificaçion do climma de Köppen, Alescio a cazze sotta a periferia da zöna do climma mediterraneo cado de stæ (Csa) con unna temperatua media annuale de 14.6 °C (58,3 °F).[32]

Infrastruttua

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Gh'é di autobi urben traverso a çittæ e di autobi internaçionale e naçionale. Alescio a l'à unna staçion de treno no lontan da-o çentro. A linia a comensa à Duasso e a finisce à Shkodër. O l'é fonçionale ma no de spesso.

L'autostradda prinçipâ à Alessio a l'é a SH 1, ch'a â conliga co-o Shkodër a-o nòrd e l' autostradda Durrës-Kukës (A1, interseçion à Milot) a-o sud. A SH32 a conliga Alescio co-o Shëngjin in sciâ còsta.

Demografia

[modìfica | modìfica wikitèsto]

 A popolaçion da muniçipalitæ de Lezhë, da-o çenscimento do 2023, a l'é de 51.354 abitanti[33], di quæ 14.687 vivan inta çittæ pròpia.

Coltua

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O club de l'assoçiaçion de ballon o l'é o KS Besëlidhja Lezhë. Sciben che o l'à da fâ sorviatutto co-o ballon e o basket, o KS Besëlidhja o parteçipa ascì à di sport comme o wrestling e o volley in sciâ ciazza.

Da-o 2004 l'é comensou un scavo d'in gio à l'antiga Acròpoli de Lissos e a-o Memoriâ do Skanderbeg, ch'o l'à descoverto di edifiçi ellenistichi, romoen e primmi bizantin, tombe e atre descoerte.

Referense

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. ↑ Lezha Online notiziario, in sce lezha.eu. URL consultòu o 2 arvî 2010.
  2. ↑ (SQ) Population and housing Census 2019 (PDF), in sce lezha.gov.al (archiviòu da l'url òriginâle o 29 novembre 2020).
  3. ↑ Sedlar, Jean W. (2013). East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500. University of Washington Press. ISBN 9780295800646.
  4. ↑ Waterfield, Robin (2014). Taken at the Flood: The Roman Conquest of Greece. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-166414-4.
  5. ↑ Stylianou, P. J. (1998). A Historical Commentary on Diodorus Siculus, book 15. Clarendon Press. ISBN 0-19-815239-6.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Shehi, Eduard (2015). Terra sigillata en Illyrie méridionale et en Chaonie: importations et productions locales (IIe S. AV. J.-C. -IIe S. AP. J.-C.). Col·lecció Instrumenta (in French). Vol. 48. Barcelona: Universitat de Barcelona, Publicacions i Edicions. ISBN 978-84-475-4238-3.
  7. ↑ Cabanes, Pierre (2008). "Greek Colonisation in the Adriatic". In Tsetskhladze, Gocha R. (ed.). Greek Colonisation: An Account of Greek Colonies and Other Settlements Overseas. Vol. 2. Brill. p. 177. ISBN 9789047442448.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Gaffiot, Félix (1934). Dictionnaire Illustré Latin-Français. Hachette.Lissus
  9. ↑ Lippert, Andreas; Matzinger, Joachim (2021). Die Illyrer: Geschichte, Archäologie und Sprache. Kohlhammer Verlag. ISBN 9783170377103.
  10. ↑ Katičić, Radoslav (1976). Ancient Languages of the Balkans. Mouton. ISBN 978-9027933058.
  11. ↑ (EN) Alessio, in sce catholic.org. URL consultòu o 19 arvî 2025.
  12. ↑ (EN) Lorenc Bejko, Mycenaean Presence and Influence in Albania, in Greek Influence Along the East Adriatic Coast, Kniževni Krug, 2002, p. 12. URL consultòu o 4 April 2020.
  13. ↑ Shpuza, Saimir (2014). Dyczek, Piotr (ed.). "Iron Age Fortifications and the Origin of the City in the Territory of Scodra". Novensia. 25. Warszawa: Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej: 105–126. ISBN 978-83-934239-96. ISSN 0860-5777.
  14. ↑ (EN) Robert Elsie, Historical dictionary of Albania (PDF), 2ª ed., Plymouth, The Scarecrow Press, Inc., 2010 (archiviòu da l'url òriginâle o 6 òtôbre 2014).
  15. ↑ Wilkes, J. J.; Fischer-Hansen, Tobias (2004). "The Adriatic". In Mogens Herman Hansen; Thomas Heine Nielsen (eds.). An Inventory of Archaic and Classical Poleis. Oxford University Press. pp. 321–337. ISBN 0-19-814099-1.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Cabanes, Pierre (2008). "Greek Colonisation in the Adriatic". In Tsetskhladze, Gocha R. (ed.). Greek Colonisation: An Account of Greek Colonies and Other Settlements Overseas. Vol. 2. Brill. pp. 155–186. ISBN 9789047442448.
  17. ↑ Wilkes, John J. (1992). The Illyrians., Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishing. ISBN 0-631-19807-5, p.115
  18. ↑ Wilkes, J. J.; Fischer-Hansen, Tobias (2004). "The Adriatic". In Mogens Herman Hansen; Thomas Heine Nielsen (eds.). An Inventory of Archaic and Classical Poleis. Oxford University Press. pp. 325. ISBN 0-19-814099-1.
  19. ↑ Papadopoulos, John (2016). "Komai, Colonies and Cities in Epirus and Southern Albania: The Failure of the Polis and the Rise of Urbanism on the Fringes of the Greek World". In Molloy, Barry P.C. (ed.). Of Odysseys and Oddities: Scales and Modes of Interaction Between Prehistoric Aegean Societies and their Neighbours. Oxbow Books. p. 382. ISBN 978-1-78570-232-7.
  20. ↑ hpuza, Saimir (2017). Dyczek, Piotr (ed.). "Scodra and the Labeates. Cities, rural fortifications and territorial defense in the Hellenistic period". Novensia. 28. Warszawa: Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej: p.43. ISBN 978-83-946222-5-1. ISSN 0860-5777.
  21. ↑ Arthur Evans, Ancient Illyria: An Archaeological Exploration, I.B.Tauris, 2007, p. 276, ISBN 9781845111670.
  22. ↑ Shpuza, Saimir (2014). Dyczek, Piotr (ed.). "Iron Age Fortifications and the Origin of the City in the Territory of Scodra". Novensia. 25. Warszawa: Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej: p. 122. ISBN 978-83-934239-96. ISSN 0860-5777.
  23. ↑ Plutarch, Life of Antony, Loeb Classical Edition, 1920, pp. 7.4.
  24. ↑ (EN) Tom Winnifrith, Badlands, Borderlands: A History of Northern Epirus/Southern Albania, Duckworth, 2002, p. 75, ISBN 978-0-7156-3201-7.
  25. ↑ (EN) Walter Pohl, The Avars: A Steppe Empire in Central Europe, 567–822, Cornell University Press, 2018, p. 149, ISBN 978-1-5017-2940-9.
  26. ↑ (EN) Florin Curta, Eastern Europe in the Middle Ages (500-1300) (2 vols), BRILL, 2019, p. 308, ISBN 978-90-04-39519-0.
  27. ↑ 27,0 27,1 (SQ) Pasaporta e Bashkisë Lezhë, Porta Vendore.
  28. ↑ A new Urban–Rural Classification of Albanian Population (PDF), Instituti i Statistikës (INSTAT), May 2014, p. 15.
  29. ↑ (SQ) Law nr. 115/2014 (PDF), in sce vendime.al, pp. 6373–6374.
  30. ↑ (SQ) Strategjia Territoriale Bashkia Lezhë (PDF), Bashkia Lezhë, p. 10.
  31. ↑ (SQ) Bashkia Lezhë, Albanian Association of Municipalities (AAM).
  32. ↑ Climate: Lezhë, Climate-Data.
  33. ↑ Porta Vendore, portavendore.al, https://web.archive.org/web/20211108122707/https://portavendore.al/bashkia-lezhe/pasaporta-e-bashkise-lezhe/. URL consultòu l'8 novénbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle l'8 November 2021).

Atri progetti

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Alescio_(Lezhë)&oldid=257591"