Sâta a-o contegnûo

Lezhë

41°46′49.8″N 19°38′36.24″E
Sta pagina a l'é scrita in zeneise
Da Wikipedia
(Rindirisòu da Alescio (Lezhë))
ZE
 Sta pagina a l'é scrita in zeneise, segondo a grafia unitäia
Lezhë
comùn
(SQ) Lezhë
Lezhë – Stemma
Lezhë – Veduta
Lezhë – Veduta
Viste de Lezhë
Localizaçión
StâtoAlbanîa Albanîa
Región Lezhë
Aministraçión
ScìndicoPjerin Ndreu (PS) da-o 30/06/2019
Teritöio
Coordinæ:41°46′49.8″N 19°38′36.24″E
Altitùdine10 m s.l.m.
Superfìcce514,97 km²
Abitanti113 535[1] (2019)
Denscitæ220,47 ab./km²
FraçioìnBalldre, Blinisht, Dajç, Gajush, Gjader, Gocaj, Kakarriq, Kallmet, Kolsh, Manati, Merqi, Rraboshtë, Rrilë, Shëngjin, Sheher, Shënkoll, Troshan, Ungrej, Zejmen
Comùn confinantiKurbin, Mirditë, Pukë (Shkodër), Shkodër (Shkodër), Vau i Dejës (Shkodër)
Âtre informaçioìn
CAP4501/2[2]
Prefìsso0215
Fûzo oràrioUTC+1
TargaLE scin a-o 16/02/2011
Nomme abitanti(SQ) lezhjan(e)
Sànto patrónSan Nicòlla de Bari
Giórno festîvo15 agosto
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Albania
Lezhë
Lezhë
Lezhë – Mappa
Lezhë – Mappa
Poxiçion do commun de Lezhë inta seu region
Scîto instituçionâle
Wikidata · Info

Lezhë (Lezha inta forma definia arbaneise) a l'é unna çittæ de l'Arbania e a sede da region e do commun co-o mæximo nomme. A l'é uña de ciù antighe çittæ delongo abitæ de l'Arbania,[3] con pöco assæ 2.400 anni d'istöia registrâ.

Uña de fortesse prinçipæ de gente Labeatai,[4] e primme miage da fortificaçion de Lezhë son de construçion illirica e dætæ pe-a fin do IV secolo a.C.[5] Lezhë a l'ea un di çentri prinçipæ do Regno Illirico[6]. Inti conflitti co-a Maçedonia, a l'é stæta piggiâ da-o Filippo V coscì da devegnî a bocca da Maçedònia pe-o mâ Adriatico.[7][6]A çittæ dapeu a l'é stæta repiggiâ da-i Illirien. A l'é stæta sottomissa à Romma dòppo e guære roman-illiriche e a cheita do regno do Gentius.[6] Lezhë a l'ea o scito da Lega de Lezhë donde o Skanderbeg o l'à misso insemme i scignori arbaneixi inta lòtta contra l'Impëio Ottoman.

Da-a clascificaçion do climma de Köppen, Lezhë a cazze sotta a periferia da zöna do climma mediterraneo cado de stæ (Csa) con unna temperatua media annuale de 14,6 °C.[8]

Origine do nomme

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A çittæ a l'é mensunâ inte vivagne antighe comme Lissós (Λισσός in grego antigo) e Lissus (Lissus, Lissum in latin).[9] A l'é attestâ ascì inte do materiale numismatico. L'ethnicon ΛΙΣΣΙΤΑΝ Lissitan o s'attreuva in sce de inscriçioin de monæe de l'era ellenistica. O l'é tegnuo pe un topònimo grego, ch'o ne vëgne da-o grego λισσός lissós, ch'o veu dî "ròcca liscia, aspia".[10]

O nomme antigo Lissus o s'é evoluo inta seu forma moderna Lezhë (arcaica: Lesh[9]) pe mezo di cangiamenti de son arbaneixi.[11] In turco, a çittæ a l'é conosciua comme Leş ò Eşim e in italian comme Alessio. Lezhë o l'é conosciuo ascì comme Alise, Alesciensis, Eschenderari ò Mrtav.[12]

A fortificaçion de l'Etæ do Færo a l'é stæta tiâ sciù in sciô Mal i Shëlbuemit (erto 413 m, in sciâ drita), ciammou ciù tardi Acrolisso; a vea çittæ de Lissus a l'ea stæta tiâ sciù in sce'nna colliña da-a rente (erta 172 m, in sciâ manciña).

Da-o primmo periodo miceneo (1600-1450 a.C.) un modello de libero scangio o l'é stæto confermou co-i çentri da Greçia micenea comme se vedde da ciù spoæ (de tipo C e D) descoverte à Lezhë.[13] E primme construçioin umañe an un carattere illirico e compariscian in sciô scito da-a tarda Etæ do Bronzo e a Primma Etæ do Færo.[14] L'insediamento co-e seu fortificaçioin o l'ea stæto tiou sciù in sce unna montagna erta 413 metri, o Mal i Shëlbuemit, a-o manco da-o VIII secolo a.C.,[15] e o l'ea collocou da-a vexin a-a bocca do sciumme Drin.

Castello de Lezhë a 172 m in sciâ colliña.
Roiñe de miage de fortificaçion ellenistiche tiæ sciù into periodo urban illirico.

Inte l'antighitæ l'äia a l'ea descrita comme o territöio da tribù di Illiri (i "Illiri pròpi"; Illirioi in grego antigo; Illyrii ò Illyrii propriae dicti in latin).

O Diodöo ("Biblioteca", 15.1, I secolo a.C. ca.) o mensuña che o Dionisio de Sciragusa o l'aveiva fondou unna "çittæ ciammâ Lissos" do 385 a.C., comme parte d'unna strategia do Dionisio pe mette a-o seguo e rotte de commercio de Sciragusa longo l'Adriatego. O Diodöo o â ciamma unna pòlis.[16] S'é dito che a colònia sciragusaña mensunâ da-o Diodoöo con tutta probabilitæ a l'ea de fæto stæta stabilia à Issa vexin à l'isoa de Pharos, no à Lissus (a Lezhë d'ancheu) ch'a l'ea tròppo lontaña pe-i eventi descriti da l'antigo istòrico. Into mentre, Issa a l'é conosciua da de atre evidense comme unna fondaçion sciragusaña.[17][18][19]. Feua che o resoconto do Diodöo no gh'é ninte da conligâ Lisso con Sciragusa, e segondo o Pierre Cabanes ascì ben che o resoconto do Diodöo o l'é açettou comme accuou, l'é ben ben probabile che sta colònia a l'agge avuo unna vitta curta.[17]

E primme miage de fortificaçion de l'insediamento proto-urban son de tipica construçion illirica e remontan a-o tardio IV secolo a.C. A tranxiçion da-a fortificaçion de l'Etæ do Færo de Acrolisso (in sciâ montagna de 413 m Shëlbuem) a-a vea çittæ illirica de Lissus a l'ea continua. A çittæ a l'ea stæta tiâ sciù in sce unna colliña ciù bassa (172 m) vexin a-a fortificaçion de l'Etæ do Færo. A l'ea attorniâ da di bastioin che s'avansavan in sciâ bassa vallâ do sciumme Drin e in sciâ còsta do mâ. A seu fonçion a l'ea de guardâ a stradda interna, de garantî a defeisa contra i poscibili attacchi da-o mâ, e de fornî un ancoraggio seguo pe-e nave illiriche.

Da-o III secolo a.C., Lissus a l'ea uña de ciù grende çittæ do regno illirico sotta e dinastie di Ardiaei e di Labeatai[9]. Into trattato de paxe do 228 a.C. con Romma, a regiña illirica Teuta a l'à promisso de no navegâ a-o sud de Lissus a-a bocca do sciumme Drin con ciù de doî lembi (nave legie illiriche), fiña quelle doveivan ëse disarmæ. Ma quande Romma a l'ea impegnâ inte unna guæra contra i pòpoli çeltichi da vallâ do Pò inte l'Italia settentrionale di anni 225-222 a.C. pöcassæ, o comandante illirico Demetrio o l'à destaccou a tribù di Atintani da-a seu alliansa con Romma. Pe de ciù, o l'à navegou à sud de Lissus e o s'é impegnou inta pirateria in violaçion do trattato de paxe do 228 a.C. Inta stæ do 221 a.C., e tenscioin in Greçia son cresciue quande a Maçedonia a s'é alliâ co-a Liga Achea contra a Liga Etòlica, e i Illiri an attaccou a-a seu mainea tipica. O Demetrio e o Scerdilaidas an navegou con 90 lembi a-o sud de Lisso. Quande no son arriëscii à assaltâ Pilos (into Peloponneso de ponente), an separou e seu flòtte e o Scerdilaidas o l'é tornou a-o nòrd con 40 nave, intanto che o Demetrio o sacchezzava e Çiclade con 50 nave.

Inti tempi romen Lissus a l'ea collocâ inte un territöio abitou da-i Labeati, però e vivagne antighe no â mettan mai in relaçion con sta tribù. Tegnuo da conto de conscideraçioin archeològiche e istòriche, a çittæ de Lissus a l'avieiva dovuo ëse fondâ inte un ambiente Labeata, ma fòscia a-o tempo da cheita de Teuta in sciâ fin do III secolo a.C., in sce un modello grego a l'ea organizzâ comme unna polis ch'a se desviava da-o seu contesto etnico.[20] A dissoçiaçion da l'etnia a-a polis a l'é combaxâ co-a conquista de unna riga de çittæ in Illiria da parte do Filippo V de Maçedonia.[21] Do 211 a.C., o Filippo V o l'à piggiou Acrolisso, a çittadella de Lisso, e tutta Lisso a s'é arreisa à lê,co-o devegnî a bocca maçedona pe-o mâ Adriatico.[17] A çittæ dapeu a l'é stæta repiggiâ da-i Illirien. L'é stæto à Lisso che o Perseo de Maçedonia o l'à negoçiou unn'alliansa contra Romma co-o re illirico Gençio, e l'é stæto da Lisso che o Gençio o l'à organizzou o seu exerçito contra i romen. Lissus o mantegniva un gran graddo d'autonomia muniçipâ segge sotta o dominio maçedonian che illirico, comme evidençiou da-e monæe stæte coniæ lì.[22] Into regno do Gentius inta primma meitæ do secolo II a.C., o Lisso o l'à fæto de monæe pe-o governante illirico.[23] A çittæ a l'ea de quarche importansa inta Guæra Çivile Romaña, stæta piggiâ da-o Marco Antönio[24] e dapeu arrestâ fedele à Cesare. Inti tempi romoen, a çittæ a fava parte da provinsa de l'Epiro Nova,

A tomba do Skanderbeg e do castello de Lezhë in sciâ seu colliña. A struttua a l'ea a vegia moschea de Selimie.

Into regno do Giustinian I (527-565) a fortessa do pòsto a l'ea fòscia mensunâ comme Alistion into Scinecdemo de Gierocle.[25] À-o prinçipio di anni 590 Lissus a l'é stæta piggiâ da-e popolaçioin slave.[26] O contròllo bizantin o l'é stæto stabilio torna a-o prinçipio do IX secolo.[27]

O scignoro arbaneise Vladislav Jonima da famiggia Jonima o l'é stæto reconosciou da-o Pappa comme un goernante de un territöio d'in gio à Lezhë do 1319. O l'aiva o titolo de "Conte de Dioclea e de l'Arbania in sciô mâ". In sciâ fin do XIV secolo, o scignoro albaneise Dhimitero Jonima o l'ea scignoro de un di territöi tra Mat e Lezhë.

Inte l'Etæ de Mezo, Lezhë a l'à de spesso cangiou de padron fin à quande i veneçien gh'an piggiou possesso do 1386. A gh'appartegniva ancon quande o Skanderbeg o l'é mòrto, ma do 1478 a l'é cheita inte moen di Turchi into tempo de l' ascidio de Shkodra, feua che pe un periodo curto (1501-1506) quande o l'é tornou sotta a-a dominaçion veneçiaña. Dæto ch'o l'ea sotta o contròllo veneçian, o l'é stæto çernuo do 1444 da-o Gjergj Kastrioti Skanderbeg comme un pòsto neutro pe-a convençion di nòbili e scignori arbaneixi de l'äia ch'aivan l'intençion d'organizzâ a seu defeisa commun contra i Turchi.

Lezhë a l'ea o scito da Lega de Lezhë donde o Skanderbeg o l'à misso insemme i prinçipi arbaneixi inta lòtta contra l'Impëio Ottoman.

O Skanderbeg o l'é stæto assotterrou inta cattedrale de Lezhë ch'a l'é stæta dedicâ a-o San Nichioso e dapeu deuviâ comme moschea de Selimie.

Etæ contemporanea

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A-a giornâ d'ancheu Lezhë a l'é unna çittæ in crescita. A seu vexinansa a-o pòrto de Shëngjin coscì comme a seu collocaçion in sciâ stradda naçionale tra o confin montenegrin a-o nòrd e Tirana a-o sud a â rende unna collocaçion accaparrante pe l'industria e i dafæ.

Vista sorvia Lezhë e a còsta do mâ Adriatico arbaneise inta lontanansa.

O commun de Lezhë o s'attreuva drento a region de Lezhë comme parte da region do nòrd de l'Arbania e o consciste de unitæ amministrative da-a rente de Balldren, Blinisht, Dajç, Kallmet, Kolsh, Shëngjin, Shenkoll, Ungrej, Zejmen, con Lezhë à constituî a sede muniçipâ.[28][29][30] O muniçipio o spande tra a Ciaña de Zadrima into nòrd, e ciañe de Pukë-Mirditë à levante, a bocca do sciumme Mat a-o sud e a còsta do mâ Adriatico arbaneise à ponente.[31] O creuve 509,1 km2.[28][32]

 A popolaçion da muniçipalitæ de Lezhë, da-o çenscimento do 2023, a l'é de 51.354 abitanti[33], di quæ 14.687 vivan inta çittæ pròpia.

O club de zeugo do ballon o l'é o KS Besëlidhja Lezhë. Sciben che o l'à da fâ sorviatutto co-o ballon e o basket, o KS Besëlidhja o parteçipa ascì à di sport comme o wrestling e o volley in sciâ ciazza.

Da-o 2004 l'é comensou un scavo d'in gio à l'antiga Acròpoli de Lissos e a-o Memoriâ do Skanderbeg, ch'o l'à descoverto di edifiçi ellenistichi, romoen e primmi bizantin, tombe e atre descoerte.

Vie de communicaçion

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Gh'é di autobi urben traverso a çittæ e di autobi internaçionale e naçionale. Lezhë a l'à unna staçion de treno no lontan da-o çentro. A linia a comensa à Duasso e a finisce à Shkodër. O l'é fonçionale ma no de spesso.

L'autostradda prinçipâ à Lezhë a l'é a SH 1, ch'a â conliga co-o Shkodër a-o nòrd e l' autostradda Durrës-Kukës (A1, interseçion à Milot) a-o sud. A SH32 a conliga Lezhë co-o Shëngjin in sciâ còsta.

  1. ↑ (SQ) Population and housing Census 2019 (PDF), in sce lezha.gov.al. URL consultòu l'11 òtôbre 2025 (archiviòu da l'url òriginâle o 29 novénbre 2020).
  2. ↑ (SQ) Lezha Online notiziario, in sce lezha.eu. URL consultòu l'11 òtôbre 2025.
  3. ↑ (EN) Jean W. Sedlar, East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500, University of Washington Press, 2013, ISBN 978-0-295-80064-6.
  4. ↑ (EN) Robin Waterfield, Taken at the Flood: The Roman Conquest of Greece, OUP Oxford, 2014, ISBN 978-0-19-166414-4.
  5. ↑ (EN) P. J. Stylianou, A Historical Commentary on Diodorus Siculus, book 15, Clarendon Press, 1998, ISBN 0-19-815239-6.
  6. 1 2 3 (FR) Eduard Shehi, Terra sigillata en Illyrie méridionale et en Chaonie: importations et productions locales (IIe S. AV. J.-C. -IIe S. AP. J.-C.), Col·lecció Instrumenta, vol. 48, Barcelona, Universitat de Barcelona, Publicacions i Edicions, 2015, ISBN 978-84-475-4238-3.
  7. ↑ (EN) Pierre Cabanes, Greek Colonisation in the Adriatic, in Gocha R. Tsetskhladze, Greek Colonisation: An Account of Greek Colonies and Other Settlements Overseas, vol. 2, Brill, 2008, p. 177, ISBN 9789047442448.
  8. ↑ (EN) Climate: Lezhë, Climate-Data. URL consultòu l'11 òtôbre 2025.
  9. 1 2 3 (LA, FR) Félix Gaffiot, Lissus, in Dictionnaire Illustré Latin-Français, Hachette, 1934.
  10. ↑ (DE) Andreas Lippert e Joachim Matzinger, Die Illyrer: Geschichte, Archäologie und Sprache, Kohlhammer Verlag, 2021, ISBN 9783170377103.
  11. ↑ (EN) Radoslav Katičić, Ancient Languages of the Balkans, Mouton, 1976, ISBN 978-9027933058.
  12. ↑ (EN) Alessio, in sce catholic.org. URL consultòu l'11 òtôbre 2025.
  13. ↑ (EN) Lorenc Bejko, Greek Influence Along the East Adriatic Coast, in Mycenaean Presence and Influence in Albania, Kniževni Krug, 2002, p. 12, ISBN 9789531631549.
  14. ↑ (EN) Saimir Shpuza e Piotr Dyczek, Iron Age Fortifications and the Origin of the City in the Territory of Scodra, in Novensia, n. 25, Varsavia, Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej, 2014, pp. 105-126.
  15. ↑ (EN) Robert Elsie, Historical dictionary of Albania (PDF), 2ª ed., Plymouth, The Scarecrow Press, Inc., 2010 (archiviòu da l'url òriginâle o 6 òtôbre 2014).
  16. ↑ (EN) J. J. Wilkes e Tobias Fischer-Hansen, The Adriatic, in Mogens Herman Hansen e Thomas Heine Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, 2004, pp. 321-337, ISBN 0-19-814099-1.
  17. 1 2 3 (EN) Pierre Cabanes, Greek Colonisation in the Adriatic, in Gocha R. Tsetskhladze, Greek Colonisation: An Account of Greek Colonies and Other Settlements Overseas, vol. 2, Brill, 2008, pp. 155-186, ISBN 9789047442448.
  18. ↑ (EN) John J. Wilkes, The Illyrians, Oxford, Blackwell Publishing, 1992, p. 115, ISBN 0-631-19807-5.
  19. ↑ (EN) J. J. Wilkes e Tobias Fischer-Hansen, The Adriatic, in Mogens Herman Hansen e Thomas Heine Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, 2004, p. 325, ISBN 0-19-814099-1.
  20. ↑ Papadopoulos, John (2016). "Komai, Colonies and Cities in Epirus and Southern Albania: The Failure of the Polis and the Rise of Urbanism on the Fringes of the Greek World". In Molloy, Barry P.C. (ed.). Of Odysseys and Oddities: Scales and Modes of Interaction Between Prehistoric Aegean Societies and their Neighbours. Oxbow Books. p. 382. ISBN 978-1-78570-232-7.
  21. ↑ (EN) Saimir Shpuza e Piotr Dyczek, Scodra and the Labeates. Cities, rural fortifications and territorial defense in the Hellenistic period, in Novensia, n. 28, Varsavia, Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej, 2017, p. 43.
  22. ↑ (EN) Arthur Evans, Ancient Illyria: An Archaeological Exploration, I. B. Tauris, 2007, p. 276, ISBN 9781845111670.
  23. ↑ (EN) Saimir Shpuza e Piotr Dyczek, Iron Age Fortifications and the Origin of the City in the Territory of Scodra, in Novensia, n. 25, Varsavia, Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej, 2014, p. 122.
  24. ↑ (EN) Plutarco, Life of Antony, Loeb Classical Edition, 1920, p. 7.4.
  25. ↑ (EN) Tom Winnifrith, Badlands, Borderlands: A History of Northern Epirus/Southern Albania, Duckworth, 2002, p. 75, ISBN 978-0-7156-3201-7.
  26. ↑ (EN) Walter Pohl, The Avars: A Steppe Empire in Central Europe, 567-822, Cornell University Press, 2018, p. 149, ISBN 978-1-5017-2940-9.
  27. ↑ (EN) Florin Curta, Eastern Europe in the Middle Ages (500-1300) (2 vols), BRILL, 2019, p. 308, ISBN 978-90-04-39519-0.
  28. 1 2 (SQ) Pasaporta e Bashkisë Lezhë, Porta Vendore. URL consultòu l'11 òtôbre 2025.
  29. ↑ (EN) A new Urban-Rural Classification of Albanian Population (PDF), Instituti i Statistikës (INSTAT), May 2014, p. 15.
  30. ↑ (SQ) Law nr. 115/2014 (PDF), in sce vendime.al, pp. 6373–6374. URL consultòu l'11 òtôbre 2025.
  31. ↑ (SQ) Strategjia Territoriale Bashkia Lezhë (PDF), Bashkia Lezhë, p. 10. URL consultòu l'11 òtôbre 2025.
  32. ↑ (SQ) Bashkia Lezhë, Albanian Association of Municipalities (AAM). URL consultòu l'11 òtôbre 2025.
  33. ↑ (SQ) Porta Vendore, Pasaporta e Bashkisë Lezhë, in sce portavendore.al. URL consultòu l'11 òtôbre 2025 (archiviòu da l'url òriginâle l'8 novénbre 2021).
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Lezhë&oldid=264440"