D'Ätu d'Arbissöa

D'Ätu d'Arbissöa
D'Ätu d'Arbissöa; cumüne
	(IT) Albisola Superiore
	D'Ätu d'Arbissöa – Veduta Vista de D'Ätu
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Ligüria
Provìnsa	Sann-a
Aministraçión
Scìndico	Maurizio Garbarini (lista civica de centru-drita "La nostra città") da-o 27-5-2019 (2º mandòu da-o 10-6-2024)
Dæta de instituçión	1861
Teritöio
Coordinæ:	44°20′22.21″N 8°30′36.48″E
Altitùdine	10 m s.l.m.
Superfìcce	28,68 km²
Abitanti	9 570 (31-10-2023)
Denscitæ	333,68 ab./km²
Fraçioìn	D'Ätu (sede d'u cumüne), Èllia, Luxéi, U Cävu
Comùn confinanti	A Muènn-a, A Steja, Cairi, Çelle, Sann-a, U Punte
Âtre informaçioìn
CAP	17011
Prefìsso	019
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009004
Cod. cadastrâ	A166
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 4 (sismicitæ tànto bàssa)
Cl. climàtica	zöna D, 1 490 GG
Nomme abitanti	de D'Ätu; (it) Albisolesi
Sànto patrón	San Niculó da Bäri
Giórno festîvo	6 de dixenbre
Cartògrafîa
	D'Ätu d'Arbissöa
	D'Ätu d'Arbissöa – MappaPusiçiùn d'u cumüne de D'Ätu d'Arbissöa int'a pruvincia de Sann-a.
Scîto instituçionâle
	Wikidata · Info

SV	Questa pagina a l'è scrita in savuneize, a-a manea de l'Essiu d'a Ciann-a

D'Ätu d'Arbissöa^{[n. 1]} (ditu sulu D'Ätu ascì, Albisola Superiore in italian) u l'è 'n cumüne ligüre de 9.570 abitanti^[1] int'a pruvincia de Sann-a.

Geugrafia

U teritoju d'u cumüne de D'Ätu u se spande fra a media e bassa valä d'u Sensöggia, spartiu fra u valùn dund'a scure a sciumèa e quellu d'u sö afluente ciü inpurtante, u Rebascu, che se zvilüppan tütti duì in direçiùn nord-süd. Sti rien han furmóu a ciann-a custea dund'u gh'è u centru d'u cumüne, spartia cu'u cumüne d'A Muènn-a p'â purçiùn insc'â drita d'u Sensöggia^[4].

I cunfìn d'u cumüne, cumensandu da-a fuxe d'u Sensöggia, vèrsu A Muènn-a sun marchè da-a sciumèa finn'â sö cunfluensa cu'u rian Grann-a e dunca, andandu aprövu a stu lì, muntan sciü a-u spartiègua fra u Sensöggia e u Lavagnöa in curispundensa d'u Munte Cüccu (440 m). De de lì i tèrmi cun Sann-a van avanti a setentriùn pe tütta a liĝn̂a d'u spartiègua e, da-u Munte San Zorzu (834 m), u tacca u cunfìn cun Cäiru e, pe 'n cürtu toccu, cu'u Punte. U cunfìn u chinn-a dunca a traversä a valä d'u Sensöggia, che p'â purçiùn ciü äta a l'è int'u cumüne d'A Steĵa e, muntóu insce l'ätra riva, u travèrsa ascì a valä d'u Rebascu, pe cumensä u cunfìn cun Çelle da dund'u s'incruxia cu'u Remenùn, afluente de mancinn-a d'u Rebascu. Insc'â fin, u cunfìn cun Çelle u chinn-a finn'a-u mä andandu aprövu a-u percursu d'u rian Carea.

Fraçiuìn

U burgu D'Ätu
Vista d'Èllia
Luxéi cu'a gexa de San Maté
U Cävu da Sann-a

Int'u statütu d'u cumüne sun ricunusciüe e due fraçiuìn storiche de D'Ätu e d'Èllia; de ciü, int'u sö teritoju, se trövan ancùn i duì paixi de Luxéi e d'U Cävu, asemme a benbèn de burghè e de cascìnn-e spanteghè p'â valä d'u Sensöggia^[5].

D'Ätu: centru, int'u pasóu, d'u teritoju d'e Arbissöe, u l'è a sede d'u cumüne, che da-u paize u l'ha pigióu u numme. U burgu vêgiu u se spande a-i pé d'u briccu d'u Castelä, de pocu ciü a munte d'a cunfluensa d'u Sensöggia cu'u Rebascu. A gexa de D'Ätu, dedicä a San Niculó, a l'è stèta pe di seculi l'ünnica parocchia d'e Arbissöe e, cu'a sö fundaçiùn d'u seculu XI, a l'è ünn-a de ciü antighe d'a diocexi^[6].
Èllia: paize int'a valä d'u Sensöggia, ciü a munte de D'Ätu, u s'è furmóu a partì da-u seculu X e, finn-a d'u 1929, u l'ha fètu cumüne pe cuntu sö^[7]. Èllia u fa ascì parocchia, da-u Seiçentu int'a gexa de San Bertumé e ancùn primma inte quella de Santa Maia Manena, ch'a gh'ha de fundaçiuìn d'u seculu X^[8].
Luxéi: burgä de canpaĝn̂a, a se tröva insc'â via ch'a liga D'Ätu cun Èllia, int'a valä d'u Sensöggia. A fa parocchia cu'a gexa mudèrna de San Maté, mentre a sö capella vêgia, d'u Seiçentu, a l'è dedicä a-a Madonna d'u Carmu.
U Cävu: paize insc'ou mä, u sö centru u se zvilüppa pe 'n lungu caruggiu, ancö ditu Via Cunbu, dund'a se faccia a filla de chè ch'u furman. D'ancö U Cävu u fa parocchia, cu'a gexa intitulä a-a Stella Maris, fèta d'u Növeçentu pe pigiä u postu d'a primma capella d'a fraçiùn^[9].

Cunfìn

D'Ätu u cunfinn-a cun Sann-a e A Muènn-a a punente, cu'A Steĵa, U Punte e Cäiru a setentriùn e cun Çelle a levante; de ciü, a meridiùn u l'è facióu insc'ou Mä Ligüre^[5].

Stoja

Etè antiga

E primme gente cunusciüe a frequentä e tère d'Arbissöa sun stète i Ligüri d'a tribü d'i Docilii, che ghe stävan da benbèn primma d'a cunquista rumann-a.

Cu'i rumen u gh'è stètu 'n sèrtu zvilüppu d'a ciann-a d'u Sensöggia, e de stu fètu u gh'è l'inpurtante testimuniansa de ruvinn-e truvè da vixìn a-a staçiùn, identifichè cun quelle d'u scitu marcóu insc'â Tabula Peutingeriana cumme a mansio de Alba Docilia. Sta lì a l'ea insc'â via tra Genua (Zena) e Vada Sabatia (Vuè), che int'u teritoju de D'Ätu a pasäva de poco a l'entrutèra, pe vegnì turna insc'ou mä a-a Muènn-a^[10]. De ciü, de ruvinn-e d'etè rumann-a se trövan ascì a-u Cävu, int'u giardìn de Villa Balbi, in parte interesè da scävi d'u 1975 che l'han purtóu a 'n'identificaçiùn cumme cunplessu rüstegu o a serviçiu de 'n scälu maritimu, in funçiùn inte l'etè inperiäle^[11].

Cu'a cheita de l'inperu rumàn e u pasaggiu d'a Ligüria a-i bizantìn e, dunca, a-i Lungubärdi, e gente han pe cuntra abandunóu a ciann-a, mescianduse int'i sciti che garantivan 'na megiu difeiza.

Etè de Mezu

Pe ste raxuìn chì, insc'ou briccu d'u Castelä a l'è nasciüa 'na furtificaçiùn, ch'a l'è stèta fitu afiancä da-a gexa de San Niculó che, int'u sö canpanìn, a gh'ha 'na scrita ch'a marca l'annu 1067^[12].

Inte l'Etè de Mezu, Arbissöa a l'è stèta primma int'u Marchexóu de Sann-a e de doppu, d'u 1122, a l'è vegnüa 'n feudu d'u Guèrfu d'a famiggia d'i marcheixi aleramichi, che d'u dixenbre de quellu annu u l'ha fètu attu de sutumisiùn a-u vescu Guĝl̂ielmu de Sann-a e a-u marcheize de quella çitè, u Bunifaçiu d'u Vastu^[13]. D'u 1137 a vidua d'u marcheize, Tederata, cu'a sö figgia Ferraria a l'ha dunóu u castellu d'Arbissöa a-i savuneixi, che se ligan in moddu streitu a-u Comitatus Arbizole d'u rèstu sutt'a l'auturitè d'i marcheixi d'u Boscu. De mentre che i marcheixi vegnan in acordi cun Sann-a, vegnindu çitadìn savuneixi d'u 1186, u marcheize Utùn D'u Carettu u vende i sö diritti insc'ê Arbissöe a-i savuneixi d'u 1192, asemme a quelli insce Cügén e insc'ê Vene^[14]. Quande u l'è mortu a Ferraria, ürtima erede dirètta, u burgu u l'è stètu cedüu a-u Cumün de Sann-a, levóu quärche purçiùn de tère ch'a l'è finìa a famigge d'u postu cumme i D'u Boscu e i Paretu o a de ätre d'a nubiltè de Zena, cumme i Maruxelli e i Doja. Ste famigge, che a ogni moddu nu gh'ävan guèi de cuntrollu insc'ê Arbissöe^[15], han vendüu e sö purçiuìn a-a Repübbrica d'u 1290 e d'u 1320, pe-i Maruxelli, e d'u 1317, pe-i Doja^[12].

D'u 1203, a-u pasaggiu de l'armä d'u Guifredotto Grassello, pudestè de Zena, mandä cuntra Sann-a, benbèn de cà d'Arbissöa finiscian deruchè mentre, d'u 1209, i eredi d'i marcheixi de Punçùn vendan a sö tèrsa parte de castellu, villa e cüria d'Arbissöa a-i cunsui de Sann-a pe milleduxentu franchi^[16]. A-i 13 de marsu d'u 1219 Arbissöa a züa fedeltè ascì a-u Cumün de Sann-a^[17] ma, d'u 1251, asemme a-e çitè ciü inpurtanti d'u Punente, ascì Arbissöa a s'è reiza a-u cuntrollu d'a Repübbrica de Zena. A ogni moddu u sö castelä u l'ea finìu int'e muen d'i zeneixi zà d'u 1227, quand'u l'è stètu cunquistóu doppu çinque dì d'asediu a-u Scimùn, castelàn d'A Steja, da l'armä d'a Repübbrica mandä int'a Rivea de Punente cuntra a gran sulevaçiùn de quelli anni^[12]. D'u 1290 i zeneixi han catóu ascì e ürtime quote de tère in Arbissöa e, d'u 1343, han missu asemme e cumünitè de Väze, Çelle e Arbissöa inte 'n'ünnica pudestarìa, cun sede a Väze. D'u 1389 sun stèti cuncèssi i növi statüti autonumi d'Arbissöa, restè in vigù finn-a d'u 1798.

Etè mudèrna

Int'i trei seculi de duminiu insc'ê Arbissöe, i zeneixi n'han tegnüu u cuntrollu rinfursandune u Castelä e cumisciunandu u furtìn a mä, a-a Muènn-a, asemme a 'na türe custea furtificä, missa int'a regiùn d'u Cävu d'a Türe.

Int'a segunda meitè d'u Seiçentu, de famigge de cuntu de Zena, cumme i Brignue e i D'a Ruvia, pe due votte pappi cu'u Giüliu II e u Scistu IV, han catóu benbèn de tère in Arbissöa. D'u 1615 a cumünitè d'A Muènn-a, alantùa dìta u burgu da Bassu, a s'è destacä da-u burgu de D'Ätu, andandu ben aprövu a-i mêximi fèti storichi finn-a-i tenpi d'i françeixi.

Etè cuntenpuranea

A-a cheita d'a Repübbrica de Zena e a fundaçiùn d'a növa Repübbrica Ligüre, caxunä da-i remesci purtè da-a rivuluçiùn françeize e a primma canpaĝn̂a d'Italia d'u Napuleùn, u teritoju d'Arbissöa u l'è finìu a-i 2 de dixenbre d'u 1797 int'u növu Dipartimentu d'u Letinbru, cun capulögo a Sann-a. Cu'a rifuma d'u 1798 u l'è pasóu sutt'a-a Giürisdiçiùn de Cunbu, int'u VI cantùn, pe vegnì d'u 1803 u çentru ciü inpurtante d'u I cantùn de Sann-a, int'a Giürisdiçiùn de Cunbu. A-i 13 de züĝn̂u d'u 1805, asemme a-a Ligüria intrega, Arbissöa a l'è stèta anessa a-u Primmu Inperu françeize, cunpreiza int'u Dipartimentu de Muntenötte, dund'a gh'è restä finn-a d'u 1814. De sti anni u paize d'Èllia u l'è vegnüu cumüne pe sö cuntu, destacanduse da Arbissöa.

D'u 1815, p'ê decixuìn d'u Cungrèssu de Vienna, u paize u l'è finìu int'u Regnu de Sardegna, dund'u l'ha fètu parte d'a pruvincia de Sann-a, pe pasä dunca int'u Regnu d'Italia d'u 1861. Da-u 1859 a-u 1927 u l'ea dunca cunpreizu int'u I mandamentu, quellu de Sann-a, d'u Çircundäju de Sann-a, alantùa parte d'a pruvincia de Zena e cuscì, da-u 1927, u l'è intróu int'u teritoju d'a növa pruvincia de Sann-a. Cumme ürtimu cangiamentu aministrativu, d'u 1929, u l'è tacóu a-u cumüne d'Arbissöa quellu d'Èllia, suprèssu de quellu annu^[18].

Doppu a fìn d'a Segunda Guêra Mundiäle, a partì da-i anni '60 u cumüne u l'è stètu interesóu da 'n inpurtante zvilüppu ürbanisticu ch'u l'ha purtóu i duì paixi de D'Ätu e d'A Muènn-a a vegnì 'n ünnicu insemme de custruçiuìn, cu'a pupulaçiùn rexidente che int'u mentre a l'è muntä d'u duggiu.

D'u 2006, tra e ätre ucaxuìn, u gh'è stètu 'n tentativu de tacä asemme D'Ätu e A Muènn-a inte 'n ünnicu cumüne, ma a recügìa de firme pe dumandä u referendum a nu l'ea guèi scignificativa e dunca, a-i 26 d'otubre de quellu annu, u Cunseggiu regiunäle d'a Ligüria u nu l'ha vutóu a favù d'a pruposta^[19].

Da-u 1973 a-i 31 de dixenbre d'u 2008, D'Ätu u l'ha fètu parte d'a Cumünitè muntann-a d'u Zuvu.

Abitanti

Evuluçiùn demugrafica

Abitanti censìi^[20]

Minuranse furèste

Segundu l'ISTAT, a-i 31 de dixenbre d'u 2024 i rexidenti furèsti a D'Ätu sun 576^[21].

Cugnummi ciü difüxi

I cugnummi ciü difüxi a D'Ätu sun: Giacchino, Siri, Pastorino, Zunino e Rossi^[22].

Persunn-e lighè cun D'Ätu

Giüliu II d'a Ruvia (Arbissöa, 1443 - Rumma, 1513), pappa
Giuan Batista Spotorno (D'Ätu, 1788 - Zena, 1844), storicu
Angelo Bevilacqua (D'Ätu, 1895 - Munte Camulera, 1944), partigiàn
Tullio d'Albissola (D'Ätu, 1899 - A Muènn-a d'Arbissöa, 1971), artista
Antonio Sabatelli (D'Ätu, 1922 - D'Ätu, 2001), pitù, ceramista e scultù
Mario Rossello (Sann-a, 1927 - Milan, 2000), ceramista, pitù e scultù
Mario Pastorino (D'Ätu, 1929 - A Prìa, 2010), ceramista, pitù e scultù
Giovanni Acciai (D'Ätu, 1946), müxicolugu e diretù de coru
Alberto Cavanna (D'Ätu, 1961), scritù
Ivano Calcagno (D'Ätu, 1963), cantautù

Löghi de 'nteresse

Architetüe religiuse

Parocchia de D'Ätu

A gexa de San Niculó da Bäri
L'âtóiu de D'Ätu
A gexa de San Pé
Capella de San Bastiàn
Santuäju e cunventu d'a Päxe

Gexa de San Niculó da Bäri: a l'è a gexa d'a parocchia de D'Ätu e a se tröva int'u paize, faciä insc'â Ciassa de San Niculó. A prezensa de 'n scitu säcru a-i pê d'u Castelä a l'è testimuniä da-u 1209, ma 'na targa a fa mençiùn finn-a d'u 1067, cu'a gexa ch'a l'ha pigióu a sö strutüa d'ancö int'a recustruçiùn fèta tra u 1590 e u 1623, mentre u canpanìn u l'è d'u Setteçentu. Sti travaggi gh'han dètu 'na cianta a baxilica, cun trè naväte spartie da pilastri e de capelette insce-i fianchi de l'artä e int'e mu̇àgge da-e parte. Int'a gexa se trövan de stattue d'u Maragiàn e d'u Sc-ciafìn, cu'e pitüe a frescu che in cangiu sun d'u Brüscu e d'u Gandurfi^[23].
Âtóiu de Santa Maia Magiù: u se tröva int'u burgu D'Ätu, insc'â mancinn-a d'a gexa de San Niculó. A sö cunfraternita a gh'ha 'n'urigine ch'a ne vegniea da primma d'u Çinqueçentu, mentre a custruçiùn de l'âtóiu a l'è stèta inandiä d'u 1612 e zlargä d'u 1670. A sö strutüa a l'è a naväta sencia, cu'a faciäta ch'a l'ha pigióu u güstu de l'Öttuçentu da 'n interventu de quelli tenpi. Inte l'âtóiu se trövan de pitüe a frescu d'u Büscàggia e d'i frè Tommaso e Pietro Ivaldi, ciü che esighe cunservè de stattue d'u Brilla e 'na cascia d'u Maragiàn^[24].
Gexa de San Pé: custruçiùn de güstu neu-rumanicu, a se tröva vixìn a-a staçiùn, int'u scitu d'a mansio de Alba Docilia, dund'a l'è stèta fabricä a-u postu de ünn-a ciü antiga, ruvinä da-u tèremóttu d'u 1887, insce prugèttu de l'Alfredo D'Andrade. A strutüa, da-a cianta a trè naväte, a l'è fèta d'arenaria e muìn e, davanti a l'inträ, a gh'ha 'n pórtegu rezüu da culonne pugiè insc'ê stattue de duì lėuìn^[25].
Capella de San Bastiàn: a l'è 'na capella ch'a se tröva a levante d'u paize, insc'â cruxea fra l'antigu camìn d'a via rumann-a e a cröza ch'a l'andäva d'in D'Ätu a-u Cävu. A capella, ch'a l'è stèta fabricä ciü o menu d'u 1590 in reaçiùn a 'n'epidemia de pèsta, a l'è 'na tipica custruçiùn de canpaĝn̂a da-a cianta a retangulu e canpanìn a veĵa, cruvìa da 'na votta a butte in çimma a l'aula e a cruxea insce l'artä, cu'e mu̇àgge d'u fundu che gh'han di rèsti de pitüe^[26].
Santuäju d'a Madonna d'a Päxe: int'a valä d'u Rebascu, segundu a tradiçiùn u l'è stètu fundóu int'u scitu dunde 'n'apariçiùn d'a Madonna, a-i 18 d'otubre d'u 1482, a l'aviea missu päxe tra e cumünitè d'A Steja e d'Arbissöa, nemighe pe de questiuìn de cunfìn. U santuäju, fabricóu d'u 1578 a-u postu de 'na capella ciü antiga che ancö a ne fa da cripta e zlargóu ciü votte, u gh'ha 'na gexa cun cianta a trè naväte che, tra e ätre upere, a cunsèrva 'na toua d'u Paggi e 'na stattua d'a Madonna cu'u Banbìn d'u Parodi^[27].

Parocchia de Luxéi

A gexa de Luxéi, San Maté
Gexa d'a Madonna d'u Carmu

Gexa de San Maté: a l'è a gexa d'a parocchia de Luxéi e a se tröva insc'ou stradùn che d'in D'Ätu u va pe Èllia. Sta gexa a l'è 'na custruçiùn mudèrna, fabricä int'i anni '90, int'u stile brütalista. Int'i fundi d'a gexa se ghe tröva 'n grande prezeppiu ch'u l'è a recustruçiùn d'Arbissöa a l'inprinçippiu d'u Növeçentu, ch'u s'estende pe çentutrenta metri quaddri e ch'u gh'ha ciü de çinqueçentu figüe^[28].
Gexa d'a Madonna d'u Carmu: a se tröva sübbitu a levante d'u paize vêgiu de Luxéi, faciä insc'â ciassa ch'a n'ha pigióu u numme. A gexa d'a Madonna d'u Carmu a l'è stèta fabricä d'u Seiçentu cu'a tipica cianta a retangulu, cruvìa da 'na votta a butte e cu'u teitu fètu de ciappe^[29].

Parocchia d'u Cävu

Gexa d'a Stella Maris, a-u Cävu

Gexa de Nostra Scignùa Stella Maris: a l'è a gexa d'a parocchia d'U Cävu, scituä sübbitu a munte d'u paize. Fèta pe pigiä u postu de l'antiga paruchiäle, i travaggi p'â sö custruçiùn sun cumensè d'u 1906, pe andä avanti ancùn doppu d'a sö cunsacraçiùn, d'u 1915, cu'a gexa ch'a l'ha patìu di danni int'i bunbardamenti de l'ürtima guêra. A gexa, prugèttu de güstu neoclascicu d'u Giuseppe Massola, a gh'ha 'na cianta centräle a cruxe grega cun due capelle pe parte, cruvìa da 'na cupula de duzze metri de diametru ch'a gh'ha in çimma 'na stattua induä d'a Madonna^[30]^[31].
Capella de San Françescu: a l'è 'na capella de famiggia, parte d'u cunplèssu d'a villa d'i Balbi, missa a l'estremitè d'a sö äa de punente^[32]. A votta d'a capella a l'è decurä da pitüe d'u De Maestri, tenzüe d'u 1899 insc'ou mudèllu de quelle d'u Rattu che se trövan int'a primma capella d'a via p'ou Santuäju de Sann-a^[33].

Parocchia d'Èllia

A gexa d'Èllia, dedicä a San Bertumé
A gexa de Santa Maia Manena

Gexa de San Bertumé: a l'è a gexa d'a parocchia d'Èllia, missa insc'ou stradùn sübbitu a l'inträ d'u paize. A sö custruçiùn, inandiä cun l'elevaçiùn d'u paize a parocchia d'u 1628, a l'è cumensä d'u 1637, pe finì d'u 1642. A strutüa a gh'ha 'na cianta a aula, cun trè capelle pe parte recavè insce-i fianchi d'a gexa, e de drentu a l'è decurä da pitüe a frescu d'u Resio, d'u Novaro e d'u Peluzzi^[34].
Vêgiu âtóiu de San Luensu: u l'è u vêgiu âtóiu d'u paize, d'ancö scunsacróu, custruìu a fiancu d'a gexa. U sö cunplessu, ch'u cunprende ancùn a canonica, u l'è stètu inaugüróu d'u 1682 e, int'u pasóu, u l'è vegnüu ascì a scöa matèrna d'u paize^[8].
Gexa de Santa Maia Manena: a se tröva ciü a valle d'u paize e, int'u detaggiu, u sö cunplessu u se cunpunn-e de due custruçiuìn diferenti. Defèti, u se ghe pö ancùn vedde e ruvinn-e d'a gexa ciü antiga, fundä a-a fìn d'u seculu X e primmu scitu säcru d'Èllia asemme a-a gexa de San Sarvatù, scentä d'u tüttu. A custruçiùn ancùn in pé a l'è pe cuntra d'a fìn d'u Çinqueçentu e a l'è stèta fabricä tacandula a-a mu̇àggia drita d'a gexa vêgia; a gh'ha 'na cianta a retangulu e u teitu a capriè de leĝn̂u, cu'e mu̇àgge che de drentu sun spartìe da finte culonne cu'in çimma 'na curnixe ch'a ne fa tütt'u gìu^[35].

Architetüe civili

Villa Gavotti e u sö giardìn
A villa d'i Balbi
E Cantinn-e
A vêgia staçiùn a-u Cävu
L'antigu punte de D'Ätu
Scitu archeulogicu de Alba Docilia

Villa Gavotti: a villa d'i Gavotti a l'è 'na gran villa de canpaĝn̂a cumisciunä da-u Françescu Maia D'a Ruvia d'u 1744, fèta a-u postu de 'na custruçiùn d'u Quattruçentu, dita a Cà Grande, ch'a l'ea 'na villa a duì cen cun türe. Villa Gavotti, tantu de drentu cumme de föa, a gh'ha 'n güstu rococò e, ciü che d'u bloccu centräle a tréi livelli, a gh'ha due äe simetriche a 'n cian che ne sèran u giardìn, asemme a 'n'estensciùn a munte dund'a se tröva a sö capella privä^[36].
Villa Balbi: a villa d'i Balbi a se tröva a-u Cävu e a l'ha pigióu e sö furme d'ancö d'u Setteçentu, insc'ê bäze de 'na custruçiùn ciü antiga, che foŝĉia a l'ea 'na villa cun türe o 'na cà furtificä. A sö strutüa a se cunpunn-e de 'n bloccu centräle ch'u gh'ha da-e parte due äe fabrichè ciü de reçente, cun quella vèrsu punente ch'a finiŝĉe int'a capella d'a villa, dedicä a San Françescu^[37].
Villa La Lodola: dita Villa Bagnolo ascì, a se tröva int'a regiùn d'a Costa, de d'ätu a-u Cävu, dund'a l'è stèta tiä sciü tra u 1890 e u 1895. A custruçiùn, vinculä da-a suvrintendensa, a l'è 'n prugèttu d'u Marco Aurelio Crotta^[38].
Villa Poggi: a se tröva int'a valä d'u Rebascu, insc'â riva de frunte a-u santuäju d'a Päxe. Villa de canpaĝn̂a de güstu baroccu, a l'è 'na custruçiùn d'u Setteçentu sciü tréi cen, da-a cianta a retangulu^[39].
Villa Sabatelli: zà cunusciüa cumme Villa Irene, a l'ea ünn-a de ville de canpaĝn̂a che gh'ean insc'â Via d'i Sciri, a vêgia stradda pe Çelle. Sta villa a ne duviea vegnì da-u Seiçentu, cun benbén d'interventi int'i seculi de doppu, pe pasä d'u Növeçentu in prupietè a-u çeramista e pitù Antonio Sabatelli, ch'u gh'ha dètu u numme. U bloccu centräle, da tipica villa ligüre, u l'è 'n cübbu a tréi cen ch'u ne vegniea dritu da-a fundaçiùn d'a villa, mentre a streita e lunga mànega a punente, furmä da custruçiuìn de manimàn ciü basse, a l'è 'n'estensciùn ciü mudèrna^[40].
Cà de Via Piave 1: a custruçiùn a l'è 'na cà missa a l'inprinçippiu d'u caruggiu ancö cunusciüu cumme Via Piave, streita fra stu lì e u Rebascu, ch'u gh'è scure a levante. Cumme p'ou rèstu d'a burgä, a fundaçiùn de sta cà a ne duviea vegnì da-u Quattruçentu. E sö faciäte gh'han de decuraçiùn a stüccu in rilievu e, insce-i tréi cen, se ghe trövan pe simetria di barcuìn tenzüi^[41].
E Cantinn-e: cunplèssu de cà cun türe sübbitu a levante de D'Ätu, insc'â via vêgia pe Çelle, u l'ea in antigu u cö de 'n fundu d'i Bassu, ch'u l'è ciü avanti pasóu a-i D'a Ruvia, che l'han dövióu int'u scistema de tère a serviçiu d'a sö villa^[42]^[43].
Teätru "Don Leone": a-u Cävu, facióu insc'ou caruggiu de Via Cunbu, u l'è stètu tióu sciü tra u 1834 e u 1837 cumme primma gexa d'u paize, scicumme che a-u muntä d'a pupulaçiùn nu l'ea ciü abasta a capella de Villa Balbi. Int'a gexa, dedicä a-a Nostra Scignua d'u Mä, se gh'è ditu messa finn'â custruçiùn d'a paruchiäle d'ancö, fètu ch'u n'ha purtóu a-a scunsacraçiùn. A gexa, doppu ch'a l'è stèta döviä cumme magazìn e cine, a l'ea stèta turna abandunä, pe vegnì dunca 'n teätru, dedicóu a-u primmu pàrecu d'u Cävu, da-u 1990^[44].
Furnäxe Barì: a l'è 'na vêgia furnäxe d'u Cävu, fundä d'u Seiçentu, cu'u cunplèssu che, int'e sö furme d'ancö, u se cunpunn-e de 'na rexidensa e d'i lucäli döviè p'â furnäxe e i magazìn^[45].
Staçiùn d'u Cävu: u fabricätu viagiatuì d'a staçiùn vêgia d'Arbissöa, serä d'u 1977 cu'u stramüu a munte d'a liĝn̂a Zena-Vintimiggia, u l'è 'na custruçiùn fèta in gìu a-u 1861, tipica d'e staçiuìn de media grandessa. U gh'ha duì cen, cun quellu de sutta ch'u l'ea dövióu pe-i serviççi a-i viagiatuì e p'â gestiùn d'u tràfegu mentre inte quellu de d'ätu u gh'ea d'e stansie pe-i dipendenti d'e fêruvie^[46].
Punte insc'ou Rebascu: u l'è 'n punte de l'Etè de Mezu ch'u travèrsa u Rebascu int'u burgu de D'Ätu, fabricóu d'u Duxentu^[47]. A sö custruçiùn a l'è stèta cumandä da-u pudestè Guglielmo Trucco d'u 1215 pe permette a-e gente de rivä paigiu in gexa quand'u gh'ea l'ègua äta, cu'i travaggi che sun stèti inandiè da-u Guglielmo Fodrato, prupietäju de sti sciti^[48].
Rèsti da mansio de Alba Docilia

Architetüe militäri

U Castelä de D'Ätu
A Türe Calcinara

Castelä de D'Ätu: missu insc'ou briccu d'u Castelä, in çimma a-u burgu D'Ätu, u l'è 'n castellu de l'äta Etè de Mezu, mençiunóu finn-a d'u 1121 cumme Castrum Albizole e de prubàbbile fètu int'u scitu de furtificaçiuìn ciü antighe, foŝĉia döviè da-i tenpi d'i Ligüri Antighi e dapö ascì da-i rumen. Pigióu da-i zeneixi doppu 'n asediu d'u 1227, u l'è stètu zlargóu da sti lì d'u Sei-Setteçentu, p'ese insc'â fin abandunóu d'u 1805^[49].
Türe Calcinara: a D'Ätu

Ecunumia

Quésta seçión a l'é ancón vêua. Ti pêu agiutâ a scrîvela!

Cultüa

Dialettu

Quésta seçión a l'é ancón vêua. Ti pêu agiutâ a scrîvela!

Manifestaçiuìn

Festivàl internaçionäle d'a maiòlica: festivàl dedicóu a-a çeramica d'Arbissöa e a quella de Sann-a, u se tegne insce-i quattru cumüni d'u çircundäju da l'antiga tradiçiùn inte l'arte figulinn-a. U festivàl u se cunpunn-e de mustre d'arte, cunvegni e ezibiçiuìn arte da-u vivu^[50].

Fèste e fêe

Quésta seçión a l'é ancón vêua. Ti pêu agiutâ a scrîvela!

Aministraçiùn

Scìndichi de D'Ätu

Periudu		Primmu çitadìn	Partìu	Càrega	Notte
14 otubre 1986	13 züĝn̂u 1990	Adelio Venturino	Partìu Sucialista Italiàn	Scìndicu
13 züĝn̂u 1990	12 frevä 1993	Adelio Venturino	Partìu Sucialista Italiàn	Scìndicu	^{[n. 2]}
12 frevä 1993	24 arvì 1995	Giambattista Durante	Demucraçia Cristiànn-a	Scìndicu
24 arvì 1995	14 züĝn̂u 1999	Giambattista Durante	lista civica de centru-mancinn-a	Scìndicu
14 züĝn̂u 1999	14 züĝn̂u 2004	Giambattista Durante	Partìu Pupuläre Italiàn	Scìndicu
14 züĝn̂u 2004	8 züĝn̂u 2009	Lionello Parodi	lista civica de centru-mancinn-a	Scìndicu
8 züĝn̂u 2009	27 mazzu 2014	Franco Orsi	U Populu d'a Libertè	Scìndicu
27 mazzu 2014	27 mazzu 2019	Franco Orsi	La mia città (lista civica de centru-drita)	Scìndicu
27 mazzu 2019	10 züĝn̂u 2024	Maurizio Garbarini	La nostra città (lista civica de centru-drita)	Scìndicu
10 züĝn̂u 2024	in càrega	Maurizio Garbarini	La nostra città (lista civica de centru-drita)	Scìndicu

Cumunicaçiuìn

Stradde

D'Ätu u l'è ligóu cu-A Muènn-a, a punente, e cun Çelle, a levante, pe mezu d'a Stradda Statäle n° 1 Aurelia, ch'a passa int'u sö teritoju vixìn a-u mä, traversandu a fraçiùn d'u Cävu. Dapö, a D'Ätu se trövan due stradde pe l'entrutèra: sciü p'â valä d'u Sensöggia u ghe munta a SP 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa^[51] mentre a valä d'u Rebascu a l'è traversä da-a stradda statäle 334 d'u Saŝĉellu, ch'a riva finn-a in Acqui.

De ciü, a ciann-a d'Arbissöa a l'è traversä da l'autustradda A10, che chì a gh'ha 'n sö cazellu.

Feruvìa

U mèximu argumentu in detaggiu: Staçiùn d'Arbissöa.

Int'u teritoju de D'Ätu, vixìn a-u cunfìn cu'a Muènn-a, a gh'è 'na staçiùn insc'ä feruvìa Zena-Vintimiggia ch'a l'è stèta douvèrta d'u 1977, a-u mumentu d'u stramüu a munte d'a liĝn̂a. Primma, defèti, a feruvìa a pasäva tostu insc'ou mä, cu'a staçiùn d'e Arbissöe ch'a l'ea a-u Cävu.

Notte

Notte a-u tèstu

↑ Scritu D'Âto d'Arbisêua in zeneize
↑ U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega

Notte bibliugràfiche

↑ ^1,0 ^1,1 Dètu Istat - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.
↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
↑ (IT) Tabella dei gradi/giorno dei Comuni italiani raggruppati per Regione e Provincia (PDF), Lézze 26 agósto 1993, n. 412, Al. A, Agenzia nazionale per le nuove tecnologie, l'energia e lo sviluppo economico sostenibile, 01-03-2011, p. 151. URL consultòu o 3 màzzo 2025 (archiviòu da l'url òriginâle o 1º zenâ 2017).
↑ (IT) Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico, in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it. URL consultòu o 14 zùgno 2025.
↑ ^5,0 ^5,1 (IT) Comune di Albisola Superiore, Statuto (PDF), in sce dait.interno.gov.it, p. 2. URL consultòu o 14 zùgno 2025.
↑ (IT) Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 14 zùgno 2025.
↑ (IT) Il Borgo medioevale di Ellera, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 14 zùgno 2025.
↑ ^8,0 ^8,1 (IT) Il borgo di Ellera. Le chiese, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 21 màzzo 2025.
↑ (IT) Il Centro storico di Albisola Capo, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 14 zùgno 2025.
↑ Garbarini, 1886, Capo II, pp. 17-18
↑ (IT) Resti di età romana in Villa Balbi (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 29 màzzo 2025.
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 Casalis, 1833, Albisola Superiore, p. 163
↑ Garbarini, 1886, Capo II, pp. 20-21
↑ Garbarini, 1886, Capo II, pp. 21-23
↑ Garbarini, 1886, Capo II, p. 27
↑ Garbarini, 1886, Capo II, p. 23
↑ Garbarini, 1886, Capo II, p. 24
↑ (IT) Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289, in sce normattiva.it. URL consultòu o 17 màzzo 2025.
↑ (IT) La Regione boccia il referendum sulle due Albisole, in sce ilgiornale.it, 27 dixenbre 2006. URL consultòu o 17 màzzo 2025 (archiviòu da l'url òriginâle o 25 òtôbre 2015).
↑ Statistiche I.Stat ISTAT URL cunsültóu u 30-12-2023.
↑ (IT) Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024, ISTAT. URL consultòu o 15 màzzo 2025.
↑ (IT) I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa, in sce cognomix.it. URL consultòu o 20 màzzo 2025.
↑ (IT) Chiesa di San Nicolò Vescovo, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu l'11 màzzo 2025.
↑ (IT) Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu l'11 màzzo 2025.
↑ (IT) Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore, in sce joyphotographers.com. URL consultòu o 14 màzzo 2025.
↑ (IT) Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 15 màzzo 2025.
↑ (IT) Santuario della Madonna della Pace, in sce svdonline.it. URL consultòu o 15 màzzo 2025.
↑ (IT) Cumün d'Arbisssöa, Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese, in sce comune.albisola-superiore.sv.it, 11 dixenbre 2023. URL consultòu o 16 màzzo 2025.
↑ (IT) Chiesa parrocchiale di S. Matteo, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.
↑ (IT) Chiesa di Nostra Signora Stella Maris, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.
↑ (IT) Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.
↑ (IT) Villa Balbi, in sce svdonline.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.
↑ (IT) Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.
↑ (IT) Chiesa di San Bartolomeo Apostolo, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 21 màzzo 2025.
↑ (IT) Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 21 màzzo 2025.
↑ (IT) Gabriele Cordi, Villa Gavotti ad Albisola Superiore, in sce progettostoriadellarte.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Villa Balbi, in sce svdonline.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Villa La Lodola, ora Bagnolo, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Villa Poggi, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Dede Restagno, Le cantine, in sce albisola.jimdofree.com. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Casa con Torre detta "Le Cantine" - Decreto di vincolo (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Fornace Barile, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Ponte medioevale sul Rio Basco, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Il centro storico di Superiore, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.
↑ (IT) Sara Cannone, Il "Castellaro" di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova, in sce ivg.it, 3 nuvenbre 2024. URL consultòu o 17 zùgno 2025.
↑ (IT) Festival della Maiolica, in sce festivaldellamaiolica.it. URL consultòu o 16 zùgno 2025.
↑ (IT) SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 13 zùgno 2025.

Bibliugrafìa

(IT) Goffredo Casalis, Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S.M. il re di Sardegna, Bulogna, Forni Editore, 1833.
(IT) Giuseppe Garbarini, Cenni storici intorno al borgo di Albisola Marina, Zena, Luigi Sambolino, 1886.
(IT) Giovanni Parola, Albisola: natura, storia, arte, lavoro, 1989.
(IT) Gianfranco Barcella, Le vie degli albisolesi illustri, Zena, De Ferrari, 2011, ISBN 88-64-05225-9.
(IT) Furio Ciciliot, Francesco Murialdo e Giovanni Venturi, Toponimi delle albis(s)ole. (Comuni di Albisola Superiore e di Albissola Marina), in Progetto toponomastica storica, vol. 3, Società Savonese Storia Patria, 2012, ISBN 88-85-86602-6.

Vuxe curelè

Çeramica d'Arbissöa

Ätri prugètti

Wikimedia Commons a contêgne di files in sce D'Ätu d'Arbissöa

Ligammi de föa

(IT) Scitu d'u Cumün, in sce comune.albisola-superiore.sv.it. URL consultòu o 29 màzzo 2025.
(IT) Scitu türisticu ufiçiäle, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 29 màzzo 2025.

Contròllo de outoritæ	VIAF (EN) 316737262 · LCCN (EN) n83204440 · WorldCat Identities (EN) n83-204440

[4] Scritu D'Âto d'Arbisêua in zeneize

[52] U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega

[template_divisione_amministrativa-abitanti-1] 1,0 ^1,1 Dètu Istat - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.

[divamm-sismica-2] Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.

[template_divisione_amministrativa-gradi_giorno-3] (IT) Tabella dei gradi/giorno dei Comuni italiani raggruppati per Regione e Provincia (PDF), Lézze 26 agósto 1993, n. 412, Al. A, Agenzia nazionale per le nuove tecnologie, l'energia e lo sviluppo economico sostenibile, 01-03-2011, p. 151. URL consultòu o 3 màzzo 2025 (archiviòu da l'url òriginâle o 1º zenâ 2017).

[5] (IT) Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico, in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it. URL consultòu o 14 zùgno 2025.

[statuto-6] 5,0 ^5,1 (IT) Comune di Albisola Superiore, Statuto (PDF), in sce dait.interno.gov.it, p. 2. URL consultòu o 14 zùgno 2025.

[7] (IT) Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 14 zùgno 2025.

[8] (IT) Il Borgo medioevale di Ellera, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 14 zùgno 2025.

[:1-9] 8,0 ^8,1 (IT) Il borgo di Ellera. Le chiese, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 21 màzzo 2025.

[10] (IT) Il Centro storico di Albisola Capo, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 14 zùgno 2025.

[11] Garbarini, 1886, Capo II, pp. 17-18

[12] (IT) Resti di età romana in Villa Balbi (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 29 màzzo 2025.

[Casalis163-13] 12,0 ^12,1 ^12,2 Casalis, 1833, Albisola Superiore, p. 163

[14] Garbarini, 1886, Capo II, pp. 20-21

[15] Garbarini, 1886, Capo II, pp. 21-23

[16] Garbarini, 1886, Capo II, p. 27

[17] Garbarini, 1886, Capo II, p. 23

[18] Garbarini, 1886, Capo II, p. 24

[19] (IT) Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289, in sce normattiva.it. URL consultòu o 17 màzzo 2025.

[20] (IT) La Regione boccia il referendum sulle due Albisole, in sce ilgiornale.it, 27 dixenbre 2006. URL consultòu o 17 màzzo 2025 (archiviòu da l'url òriginâle o 25 òtôbre 2015).

[21] Statistiche I.Stat ISTAT URL cunsültóu u 30-12-2023.

[22] (IT) Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024, ISTAT. URL consultòu o 15 màzzo 2025.

[23] (IT) I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa, in sce cognomix.it. URL consultòu o 20 màzzo 2025.

[24] (IT) Chiesa di San Nicolò Vescovo, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu l'11 màzzo 2025.

[25] (IT) Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu l'11 màzzo 2025.

[26] (IT) Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore, in sce joyphotographers.com. URL consultòu o 14 màzzo 2025.

[27] (IT) Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 15 màzzo 2025.

[28] (IT) Santuario della Madonna della Pace, in sce svdonline.it. URL consultòu o 15 màzzo 2025.

[29] (IT) Cumün d'Arbisssöa, Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese, in sce comune.albisola-superiore.sv.it, 11 dixenbre 2023. URL consultòu o 16 màzzo 2025.

[30] (IT) Chiesa parrocchiale di S. Matteo, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.

[31] (IT) Chiesa di Nostra Signora Stella Maris, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.

[32] (IT) Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.

[33] (IT) Villa Balbi, in sce svdonline.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.

[34] (IT) Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 16 màzzo 2025.

[35] (IT) Chiesa di San Bartolomeo Apostolo, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 21 màzzo 2025.

[36] (IT) Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 21 màzzo 2025.

[37] (IT) Gabriele Cordi, Villa Gavotti ad Albisola Superiore, in sce progettostoriadellarte.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[38] (IT) Villa Balbi, in sce svdonline.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[39] (IT) Villa La Lodola, ora Bagnolo, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[40] (IT) Villa Poggi, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[41] (IT) Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[42] (IT) Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[43] (IT) Dede Restagno, Le cantine, in sce albisola.jimdofree.com. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[44] (IT) Casa con Torre detta "Le Cantine" - Decreto di vincolo (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[45] (IT) Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[46] (IT) Fornace Barile, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[47] (IT) Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[48] (IT) Ponte medioevale sul Rio Basco, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[49] (IT) Il centro storico di Superiore, in sce albisolaturismo.it. URL consultòu o 25 màzzo 2025.

[50] (IT) Sara Cannone, Il "Castellaro" di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova, in sce ivg.it, 3 nuvenbre 2024. URL consultòu o 17 zùgno 2025.

[51] (IT) Festival della Maiolica, in sce festivaldellamaiolica.it. URL consultòu o 16 zùgno 2025.

[53] (IT) SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 13 zùgno 2025.

[1]

[2]

[3]

[n. 1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[n. 2]

[51]