Freirîgo Gàzzo

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Federîco Gàzzo (Zêna, 1845 - Zêna, 22 zùgno 1926), inta religión Pàddre Angélico, o l'é stæto 'n poêta, tradutô e filòlogo outodidàtta, ch'o l'à scrîto in léngoa lìgure.

Freirîgo Gàzzo

Pàddre Angélico Federîco Gazzo (1897)

Dæti personâli

Nàscita: 1845
Mòrte: 1926

Âtre informaçioìn

Profesción: poêta

«Il genovese è [...] un volgare italico [...] ma non è un dialetto, Esso è una lingua romanza e neolatina come e quanto le altre, svoltasi secondo la propria indole e vivente di vita propria»

(Federîco Gàzzo: Diviña Comédia, Il traduttore ai suo concittadini, 1909)

Vìtta

Federîco Gàzzo o l’é nasciûo a Zêna, pe-a preçixón inta Valàdda do Ponçéivia, into 1845, ma o l’à pasòu l’infànsia e-a zoventù in Argentìnn-a, dónde o l’é intròu inte l’órde françescàn e-o l’à comensòu a seu êuvia de miscionâio inte l’América Latìnn-a. Into córso da seu misción tra-i indìgeni de Argentìnn-a, Paraguay e Uruguay, o seu spîto de glottòlogo o l’à sponciòu a studiâ e léngoe do pòsto e-a dedicâghe di vocabolaiétti.

O l’é tornòu in Ligùria sôlo into 1880 e da quésto pónto scìn a-a fìn da seu vìtta o s’é dedicòu, insémme a-e pràtiche do seu öfìçio, a-o stùddio da léngoa e da letiatûa lìgure . Tornòu in pàtria o s’é dédicòu a l’insegnaménto e-o l’é stæto pe tànti ànni into Colêgio De Barbieri, dapeu méistro inte cìviche schêue, spartìndo o seu ténpo tra l’ativitæ da schêua e-o ministêio saçerdotâ.

Inti seu ùrtimi ànni o s’é aretiòu into Convénto da Nonçiâ, dónde o l’é restòu scìn a-a seu mòrte. L’amô pe-i stùddi lengoìstichi o l’à inspiròu in lê l’inpégno inta poêxîa, tànto in italiàn cómme in zenéize. A ògni mòddo, o travàggio do Gàzzo pe dâ varsciûa a-o “lìgure idiòma” o no l’à atrovòu goæi continuaçión tra-i seu contenporâni, con tùtta probabilitæ in caxón de l’interèsse ciufîto pe l’unitæ naçionâ, ch’a reprezentâva alôa ‘n urgénsa bén ciù sentîa into panoràmma coltuâ italiàn.

Êuvie

Into 1909, dòppo ànni de travàggio e de refæte, o Federîco Gàzzo o pùbrica a seu traduçión da Divìnn-a Comédia de Dànte Ardighê (Diviña Comédia), ch’a rèsta segûo a seu êuvia ciù renomâ. L’inpréiza do Gàzzo a reprezénta, de la de ‘na séncia traduçión de ‘n càppo d’êuvia da letiatûa mondiâle, un monuménto da léngoa lìgure, ch’o se distìngoe pe caraterìstiche lengoìstiche, stilìstiche e leterâie. In azónta a-a versción da Comédia stéiza da Federîco Gàzzo, s’aregòrda ànche quélla de prìmma do Giobàtta Vîgo (1844-1891) e quélla aprêuvo do Scìrvio Opìsso (1884-1971), tùtte dôe parçiâle e de stîlo ciù popolâ, inserîe into grànde filón de parodîe dialetâle de êuvie clàsciche. Cómme lê mæximo o spiêga inta seçión Il traduttore ai suo concittadini, premìssa a-a traduçión, l’é ciæo che quésto travàggio o no sèrve tànto pe rénde acescìbile a Comédia a quélli che pàrlan zenéize: o vêo fìn che l’outô o se propónn-e o l’é quéllo de mostrâ a gràçia e-o vigô da léngoa lìgure, dàndo a divédde a tùtti a latinitæ e l’ìntima italianitæ de quésto parlâ, ch’o l’é bón ànche a tratâ e matêie ciù èrte, ezàtte e fantaxiôze. A traspoxiçión do Gàzzo a móstra ‘na fedeltæ de sénso idealménte totâle e ‘na pìnn-a aderénsa a-a fórma métrica adêuviâ da Dànte, dæto che ciaschedùn cànto o l’é tradûto into mæximo nùmeo de endecascìlabi e vêgne respetòu a strutûa de tersìnn-e a rìmma incroxâ ascì.

A prìmma pàgina da Diviña Comédia tradûta da-o Federîco Gàzzo (1909)

In azónta a-a Divìnn-a Comédia, o l’à dæto a-a stànpa o tratòu teològico-dantèsco Sulla sorte dei bambini morti senza battesimo, un stùddio in sce Voci e maniere genovesi nei classici italiani e nell’uso toscano e di lìbbri de ascêxi. O l’à respòsto a l’apéllo do Policarpo Petrocchi rivòlto a-i òmmi cortivæ de tùtta l’Itàlia pe-a stezûa do seu grànde Dizionario della lingua italiana.

A tutte e mainêe, a ciù pàrte da produçión do Gàzzo a rèsta ancheu inédita. Pe quànt’o l’à da védde co-i seu stùddi lengoìstichi, i vocabolaiétti e-e anotaçioìn da lê conpilæ inta seu misción in sce léngoe di indìgeni de l’América Latìnn-a són anæti pèrsi, con tùtta probabilitæ za into córso di viægi inte quélle regioìn. Into stâto de manoscrîto s’atrêuva ancón a Grammatica della lingua genovese, ch’a represénta ‘n inportànte lòu de filologîa conparâ ascì.

Inédita l’é ànche a traduçión da Vita nuova de Dànte, inta quæ l’outô o reprodûxe into mæximo nùmeo de vèrsci originâi tùtta a pàrte poêtica, sonétti e cansoìn, coscì cómm’o l’à fæto pe-a Comédia, méntre a pàrte in pròza a l’é stæta conpendiâ conservàndo con atençión o contegnûo dotrinâ.

Pe de ciù, Federîco Gàzzo o l’à scrîto ‘n’arecugéita de poêxîe de gùsto tàrdo-romàntico, l'Arpa zeneise, in pàrte òriginâle e in pàrte tradûte da âtre léngoe (françéize, ingléize, spagnòllo, portoghéize, provensâ, italiàn e dialétti italién), unn'antologia da quæ a l'é stæta pubricâ da-o Stefano Lusito do 2024. S’aregòrda pe finî di brêvi sàzzi tra-i quæ, pubricæ in sciô Corriere Mercantile, o poemétto de Frédéric Mistral Magalì.

Stîlo

L’àrte poêtica do Gàzzo a fà do zenéize ‘na léngoa nervôza, concîza, poténte e-a l’é tùtta téiza a proclamâ a seu dignitæ de léngoa outònoma, derivâ a pào de l’italiàn e di âtri parlæ romànsi da-a mæxima réixe latìnn-a. L’outô, dónca, o móstra cómme quésta léngoa a ségge bónn-a a esprìmme con axìllo e propietæ ànche i raxonaménti ciù sofisticæ e-i delicæ sénsi de l’ànimo, poéndo adêuviâ despæge fórme se stîlo e tenô segóndo l’argoménto.

A produçión in zenéize do Gàzzo a refûa avertaménte o “zèrbo ìbrido” de clàsse borghéize, con l’atestaçión e-a repropòsta into scrîto de vôxe e de fórme gramaticâle ancón adêuvuæ da-o pòpolo e difûze inti parlæ rùsteghi e da rivêa.

A tùtte e mainêe, a léngoa do Gàzzo, frûto de ‘n restòuro apricòu a partî da-a léngoa scrîta do Çinqueçénto e do Seiçénto, a l’é bén bén lontànn-a da-o zenéize parlòu inta Ligùria do vintêximo sécolo, muâ da-o pónto de vìsta lengoìstico e soçio-polìtico. Respètto a-o “dialétto” parlòu, contrapòsto a-a régola da léngoa italiànn-a, o ténde defæti a creâ ‘n scistêma alternatîvo a-o mæximo italiàn. O rezultòu o l’é dónca ciufîto ‘n idiolétto leterâio, a quæ conprensción pe-o letô a peu domandâ de vòtte ‘n çèrto sfòrso. D’âtra pàrte, a léngoa do Gàzzo a l’é constroîa de mòddo da trasportâ l’inpegnatîvo tèsto da Comédia da ‘na léngoa a ‘n’âtra léngoa ch’a ségge de pægia dignitæ. Infæti, a çèrnia do léscico e do stîle a l’é fonçionâ a prodûe ‘na traduçión streitaménte séria e do mæximo tenô de l’êuvia originâia, sénsa descàzze inte ‘na dimensción popolâ e parodìstica, cómme do rèsto avêgne in âtre traduçioìn dialetâle legoisticaménte subordinæ.

Grafîa

O Federîco Gàzzo o l’é aregordòu pe avéi desvilupòu ‘n scistêma de grafîa pe-o zenéize, che lê mæximo o tràtta inte seçioìn Chiave ortografica e Illustrazione della chiave ortografica, premìsse a-a seu traduçión da Divìnn-a Comédia. L’outô o l’evidénçia cómme l’ortografîa (“drîta scritûa”) do zenéize a se ségge confiâ into córso di sécoli in sce di scistêmi òua “etimològichi”, sàiva a dî ciù atacæ a-a stöia de pòule, òua “fonétichi”, sàiva a dî che conbâxan co-a pronónçia corénte. A ògni mòddo, in caxón de l’infloénsa da léngoa italiànn-a, co-o ténpo l’é stæto adatòu l’ortografîa toscànn-a a-o zenéize ascì, scibén ch’o l’àgge de caraterìstiche fonològiche despæge: o Gàzzo, alôa, o çérne de ategnîse a quésto adataménto, con particolâ atençión però a l’açentaçión, de mainêa da dâ cónto da pronónçia do zenéize.

De sótta l’é a “ciâve ortogràfica” cómme reportâ da-o Gàzzo: a spiegaçión, dæta da l'outô in léngoa italiànn-a, a l'é chîe tradûta in zenéize e trascrîta inta grafîa ofiçiâ, méntre e pàrte inta grafîa do Gàzzo e-e âtre són marcæ in corscîvo.

CIÀVE ORTOGRÀFICA

Vocâle naturâle e brêve Se métte l’açénto in scê pòule proparoscìtone, òscìtone, paroscìtone con dôe vocâle e in scê pòule che finìscian con n, cómme in ráccola, vosciá, cädéa, finío, fáççan, ancón, píggio, cáccio, adéscio In tæ câxi, l’açénto acûto o màrca o són stréito de é, ó (=u toscànn-a) e de ú italiànn-a, cómme in bústica, scuccuzú, gúmmio, réddeno, perché, apóggite L’açénto gréive o se ségna de lóngo in scê è, ò làrghe, cómme in òste, scròssua, bèllo, èstimo, rè; e in sce l’ù conturbòu inte pòule proparoscìtone e òscìtone, cómme in ùmmio, rùstego, ciù No se açénta i monoscìlabi sénsa ‘na raxón speçiâle, cómme inti câxi de omofonîa e de vocâle làrghe Vocâle lónghe ò sostegnûe Se distìngoe pe mêzo de l’açénto çirconflésso, a diêrexi ò l’apòstrofo, e de vòtte con l’açénto gréive, segóndo quéste régole: ÇIRCONFLÉSSO: - In sce l’û, o màrca o són contorbòu inte pòule paroscìtone, inte òscìtone lónghe e fêua de açénto, cómme in mûäge, mû, lûo, stramûo - â, î dexinénsa de l’infinîo, cómme in dâ, finî - â, ê, î, ô (monoscìlabi) di pronómmi de conpleménto ògètto, ö sæ in acusatîvo, cómme in ô diggo, î veddo, â ciammo, ê piggio - â, ê, û (stréite), î inte pòule proparoscìtone; ê, ô, inte finæ lónghe, cómme in îzoa, pêtene, ârçilo, scôrpena, avôxilo, lê, amô, mestê. De vòtte inte pòule paroscìtone ascì, cómme in vôxe DIÊREXI: - ä, ë (stréite), ö (làrgo), inte vôxe verbâle òscìtone, cómme amä pe l’italiàn “amata”, diö pe “dirò”, ti ë pe “tu sei” - ä, ë (stréite), ö (làrgo), ü (italiànn-a) inte vocâle sostegnûe fêua de açénto, cómme in pämia, pëtenâ, öxello, pösâ, afïtâ (travagiâ e pélle di animæ pe fâne o chêuio), cümbín ("columbinum") - Ànche inte pòule paroscìtone, sôviatùtto alonghîe pe conpénso, cómme in pü(l)so, bä(ra)nça, ä(l)to, cösa ("caussa"), föa ("fabula"), bä(ra)to, b(ud)ë(l)o - ï finâ sostegnûo, no apocopòu, cómme in duï pe l’italiàn “due”, doï pe “dolori”, luï pe “lupi” - ï destacòu da vocâle dòppo c, g, cómme in gïâ, cáccï-a (cáccila) APÒSTROFO: - in azónta a l’ûzo comùn, o distìngoe da-e dexinénse verbâle i nómmi apocopæ, con diêrexi ò sénsa, cómme in banca’, morta’, stra’, lü’, fï’ - o distìngoe e prepoxiçioìn articolæ: da’, a’, pe’e, cu’o - o s’atrêuva è’ inte finæ dónde no l’é pròpio o ditòngo æ, cómme in trè ("tres", feminìn), sé’ ("sitim") N.B. O poriéiva servî ànche pe-i nómmi in ô, ê (cfr. 5, d) AÇÉNTO GRÉIVE in scê è, ò làrghe sostegnûe. Mancàndo ‘n ségno speçiâle, sèrve l’açénto gréive: - in sce l’è avèrta sostegnûa inte pòule paroscìtone e inte proparoscìtone, cómme in èrba, vèrsilo; e coscîe in sce l’ù contorbòu, proparoscìtono e sostegnûo, cómme in ùrtimo - in sce l’ò avèrta sôlo inte pòule proparoscìtone, (in scê paroscìtone e-e òscìtone ö: cfr. 6 a, b), cómme in stòrçilo (cfr. 10) AÇÉNTO ACÛTO in sce l’ú (italiànn-a) sostegnûo inte pòule proparoscìtone, pe-a mæxima raxón (cfr. 8), cómme in scúrilo (cfr. 10) LÉZZE DE POXIÇIÓN. E sostegnûe sôvia mensonæ (8, 9), bén che sénsa ‘n açénto pròpio, pêuan distìngoise in raxón de quésta lézze: - E vocâle són sostegnûe in scìlaba tònica, serâ ascì, depoî l’r consonànte, cómme in vòrta, vòrtilo, tòrto, èrba, scixèrboa (dónca bàsta l’açénto gréive pe marcâ o són avèrto) - E vocâle són sostegnûe sótta l’açénto inte ‘na scìlaba avèrta depoî ‘na consonànte séncia, sénsa lasciâ fêua z, x cómme consonànte siànte dôçe, pe exénpio in mezo, ciödo, caro, mëgo, tèra, fito ("cito"), bäto, ciòma, ciöso ("clauso"), sèrilo, mèximo, battèximo (no in éxito, examme e âtri câxi, dónde l’x o l’é etimològico, ö sæ o vêgne da gs) - L’o a-o coménso de pòula de spésso o l’é làrgo (da au, o do latìn) ma pe mancànsa de tîpo speçiâle, o no se ségna se no quànde o l’é sostegnûo, cómme in önô, öxelli, öfœggio N.B. Gh’è l’àndio de scrîve a scinêrexi do corespondénte italiàn oro cómme öu in càngio de öo: tezöu, möu, cöu DITÓNGHI: - œ = e làrga sostegnûa - ay, æy, ey són di ditónghi lèsti, cómme in avaya, sey (pe l’italiàn "siete"), hæyva (=ai, ei) - òw ditóngo lèsto (da au, atus, ator latìn), cómme in conservòw, fòw, Pòwlo (= òu). Se consèrva l’ortografîa antîga in àoa ("hac hora") Consonànte N̄ faucâle, ségge destacòu da l’n dentâle, cómme in iñnoçente, ségge destacòu da-a vocâle, cómme in camiño, fiña, -e (se mànca, se métte a-o pòsto de quésto tîpo n-) S de lóngo àspio, cómme in cösa, parasô, sun X de lóngo sonöro cómme j françéize Z de lóngo borbonànte e-a s’adêuvia pe-a s dôçe ascì, cómme in ûzo, préyza, prezença, aze, mûza, spôza, preçiozo Ç o reprezénta a coscì dîta z àspia (ts) destrània a-o zenéize, ch’a se pronónçia s, ss, cómme in puçço, víçio, straçça, çê K facoltatîvo pe ch. O distìngoe kì (pe l’italiàn "qui") da chi, pronómme

Bibliografîa

• (IT) Angelico Federico Gazzo (PDF), in sce acompagna.org.
• (IT) Angelico Federico Gazzo, Arpa zeneise, antologîa crìtica a cûa do Stefano Lusito, Lisciàndria, Edizioni dell'Orso, 2024.
• Stefano Lusito, «La Grammatica genovese di Angelico Federico Gazzo». Inte Bollettino dell’Atlante linguistico italiano, 43/III (2019), pp. 157-177.
• Stefano Lusito, «Note linguistiche sulla traduzione genovese della Commedia di Angelico Federico Gazzo». Inte Letteratura e dialetti, 14 (2021), pp. 61-73.
• (IT) Stefano Lusito, Introduzione (PDF), in AA.VV., Zena. Rivista trimestrale (1958-1959), Zêna, Editrice ZONA, 2024, pp. 7-22.
• (IT) Alessandro Guasoni, Federico Gazzo (1845-1926), in sce digilander.libero.it. URL consultòu l'11 novénbre 2025.
• (LIJ, IT, EN) Alessandro Guasoni, Freirigo Gazzo (1845-1926), Conseggio pe-o patrimònio linguistico ligure. URL consultòu l'11 novénbre 2025.
• (IT) Fiorenzo Toso, Sulle traduzioni in genovese della Divina Commedia, in sce Insula europea, 30 arvî 2020. URL consultòu l'11 novénbre 2025.
• (IT) Chiave ortografica, in sce francobampi.it. URL consultòu o 2025-11-11-2025.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikivivàgna
• Wikimedia Commons

• Wikivivàgna a contêgne una pàgina dedicâ a Freirîgo Gàzzo
• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Freirîgo Gàzzo

Ligàmmi de fêua

• A Divìnn-a Comédia do Freirîgo Gàzzo, in sce lij.wikisource.org. URL consultòu l'11 novénbre 2025.