Pruvinsa d'Arbenga
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn |
| Pruvinsa d'Arbenga | |
|---|---|
| Mòtto: Provincia delle sette città[1] | |
| Dæti aministratîvi | |
| Léngoe parlæ | Lìgü(r)e, italiàn |
| Capitâle |  Arbenga
|
| Dipendénte da | .svg){kind=small} Regnu de Sardegna
|
| Polìtica | |
| Nàscita | 1º de zenâ du 1819 |
| Caxón | Regiu edittu du 10 de nuvèmbre du 1818 |
| Fìn | 1859 |
| Caxón | Decretu Rattazzi |
| Teritöio e popolaçión | |
| Teritöio òriginâle | 681,78 km2[1] |
| Popolaçión | 59.903 into 1848[2] |
| Sudivixoìn | 7 mandamènti, 53 cumüi[1] |
| Economîa | |
| Esportaçioìn | ö(r)iu, vìn, càneva[3] |
| Evoluçión stòrica | |
| Precedûo da |  Dipartimentu de Muntenötte
|
| Sucedûo da | .svg){kind=small} Sircunda(r)iu d'Arbenga
|
A pruvinsa d'Arbenga (Provincia d'Albenga in italiàn) a l'è stèta ina sudivixùn teritu(r)iâle du Regnu de Sardegna, ch'a gh'axeva a sò sêde in Arbenga e che, intu scistema d'alantu(r)a, a l'é(r)a pa(r)eggia pe' funsiùi ai arrondissement da Fransa. A pruvinsa d'Arbenga a l'è existìa dau 1819 au 1859, quandu, cu'u Decretu Rattazzi, a l'è vegnüa u Sircunda(r)iu d'Arbenga e, cumme tâ, a l'è restâ in funsiùn fina du 1926, ànnu da sò uniùn cu'u Sircunda(r)iu de Savuna inta növa pruvinsa de Savuna.
Sto(r)ia
[modìfica | modìfica wikitèsto]A pruvinsa d'Arbenga a l'è entrâ in funsiùn au primmu de zenâ du 1819, segundu a növa urganizasiùn aministrativa du Regnu de Sardegna vusciüa cun edittu du 10 de nuvèmbre du 1818. E tère lìgü(r)i, dau pasaggiu ai Savoia du 1815, e l'é(r)an defèti spartìe in scê intendènse de Zena, Savuna e Spezza, tütte trê intu dücàu de Zena, e numma ai fìn giüdisia(r)i a gh'é(r)a ina spartisiùn in sce sette pruvinse. Cun st'edittu s'è pe(r)ò turnàu a in scistema ciü scimile a quellu ch'u gh'é(r)a au tèmpu di fransesi, ch'u l'axeva funsiunàu meju, furmandu e cuscì dìte "divixùi" ch'e mettevan asemme ciü pruvinse, intu mèntre muntèi de nüme(r)u da trê a sette e vegnüe dunca pa(r)egge pe' terito(r)iu a quelle zà duve(r)èi daa giüstissia[4].
Au primmu de zenâ du 1848 a pruvinsa d'Arbenga a l'è sciurtìa d'inta divixùn de Zena, dund'a se truvava daa rifurma du 1819, cu'a creasiùn da növa divixùn de Savuna, ch'a cumprendeva ancù e due pruvinse de Savuna e de Acqui[5].
A pruvinsa d'Arbenga a l'è restâ in funsiùn fina a l'entrâ in vigû da lezze n° 3702 du 23 d'utubre du 1859, meju cunusciüa cumme u Decretu Rattazzi, ch'a l'ha missu a növu a sudivixùn aministrativa du regnu, cu'e divixùi ch'e sun cuscì vegnüe de pruvinse e e vegge pruvinse di sircunda(r)i. Au pòstu da pruvinsa arbenganese u l'è stètu dunca fundàu u sircunda(r)iu d'Arbenga, cumpresu inta növa pruvinsa de Zena cu'i mèximi cunfìn de primma.
Aministrasiùn
[modìfica | modìfica wikitèsto]In Arbenga, in qualitè de sêde de pruvinsa, se ghe truvava dife(r)ènti istitusiùi de guèrnu e, intu detaju, u gh'é(r)a in Cumandante, in Cunseju de Giüstissia e in Prefèttu, ciü che l'Intendènte o Vice-Intendènte[6].
Intendènti
[modìfica | modìfica wikitèsto]Cumme pe'e âtre pruvinse du Regnu de Sardegna, a cappu de quella d'Arbenga u gh'é(r)a in intendènte pruvinsâle, furmalmènte au de sutta de l'intendènte de divixùn ma che, in scia fìn, u gh'axeva d'autunumìa de bilanciu e de respunde diretamènte au guèrnu[4]. Intu detaju, da l'anesiùn au Regnu de Sardegna i intendènti d'Arbenga i sun stèti[7]:
| N° | Periudu | Intendènte | |
|---|---|---|---|
| 1 | 1814 | 1815 | V. Peirana |
| 2 | 1816 | 1820 | Mario De Veri |
| 3 | 1821 | 1821 | Giuseppe Zanotti |
| 4 | 1822 | 1823 | Emanuele Gonzalez |
| 5 | 1824 | 1829 | Ignazio Somis di Chiavrie |
| 6 | 1830 | 1834 | Luigi Noè |
| 7 | 1835 | 1840 | Cesare Gio Battista De Marini |
| 8 | 1841 | 1844 | Gaudenzio Melchioni |
| 9 | 1845 | 1847 | Camillo Santi |
| 10 | 1848 | 1849 | Carlo Balladore |
| 11 | 1850 | 1851 | Giulio Cesare Cavalli |
| 12 | 1852 | 1854 | Luigi Cisa Asinari Di Gresy |
| 13 | 1855 | 1858 | Carlo Verani Masin |
| 14 | 1859 | 1859 | Raffaele Solinas |
| 15 | 1860 | 1862 | Giorgio Modegnani |
Terito(r)iu
[modìfica | modìfica wikitèsto]A pruvinsa d'Arbenga, parte da divixùn de Zena, a cunfinava a punènte cu'a pruvinsa d'Ineja (divixùn de Nissa), a setentriùn cun quella de Munduvì (divixùn de Cuni) e a levante cu'a pruvinsa de Savuna, ciü che faciâse in sciu Mâ Lìgü(r)e a meridiùn[8]. A cumprendeva dunca tütta a parte de Rive(r)a fra u Câu de Nûi e quellu du Sèrvu, e a muntava vèrsu l'entrutèra pe'u Finâ, l'âta Burmia, a valâ du Va(r)atèlla, a Ciâna d'Arbenga cu'e valè ch'e ghe finiscen e a valâ du Me(r)ula[6].
A pruvinsa d'Arbenga a l'é(r)a spartìa inte sette mandamènti, ch'i ne recampavan i 53 cumüi[9].
| N° | Capitâle | Cumün | Pupulasiùn (1848) | Estensciùn |
|---|---|---|---|---|
| I | Arbenga | Arbenga, Arnascu, Campugexa, Castergiancu, Casterveggiu, Èrli, Garlenda, Naxìn, Sènexi, Sücca(r)èllu, U Burghettu, Unsu, U Se(r)iâ, Utuê, Vendùn, Villanöva[10] | 16.270[10] | 189,42 km2[10] |
| II | Ca(r)issàn | Bardenèi, Ca(r)issàn, Mascimìn[11] | 4.210[11] | 192,50 km2[12] |
| III | Andö(r)a | Andö(r)a, Casanöva, Stananellu, U Testegu, Vellegu[13] | 6.259[13] | 83,52 km2[13] |
| IV | U Burgu de Finâ | A Ma(r)ìna de Finâ, Carxi, Feìn, Gura, Lacremà, Orcu, Pèrti, Pìa, Riâtu, U Burgu de Finâ, Va(r)igotti[14] | 12.739[14] | 47,20 km2[14] |
| V | A Prìa | A Prìa, Bardìn Növu, Bardìn Veggiu, Borzi, Giüstènexe, Majö, Ransci, U Tû, Ve(r)ezzi, Vèrxi[15] | 7.173[15] | 64,35 km2[15] |
| VI | A(r)àsce | A(r)àsce, Leigueja[16] | 6.848[16] | 63,66 km2[16] |
| VIII | Löa | Balestrìn, Buisàn, Carpe, Löa, Tüi(r)àn[17] | 6.494[17] | 41,13 km2[17] |
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Stefani, 1835, p. 23
- ↑ Stefani, 1835, p. 24
- ↑ Stefani, 1835, p. 25
- ↑ 4,0 4,1 (IT) Divisione di Genova, in sce siusa-archivi.cultura.gov.it. URL consultòu o 17 arvî 2025.
- ↑ Costa Restagno, 1993, Breve storia della collettività, p. 84
- ↑ 6,0 6,1 Costa Restagno, 1993, Breve storia della collettività, p. 83
- ↑ (IT) Gerolamo Rossi, Storia della città e diocesi di Albenga, Arbenga, Tipografia T. Craviotto, 1870, p. 413.
- ↑ De Bartolomeis, 1847, p. 1243
- ↑ De Bartolomeis, 1847, p. 29
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Stefani, 1835, p. 26
- ↑ 11,0 11,1 Stefani, 1835, p. 208
- ↑ Dife(r)ènsa fra l'estensciùn da pruvinsa e quelle di âtri mandamènti, in mancansa du valû
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Stefani, 1835, p. 52
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Stefani, 1835, p. 463
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Stefani, 1835, p. 902
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Stefani, 1835, p. 17
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Stefani, 1835, p. 633
Bibliugrafìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (IT) Guglielmo Stefani, Dizionario generale geografico-statistico degli Stati Sardi, Tü(r)ìn, Cugini Pomba e Comp. Editori, 1835.
- (IT) Luigi De Bartolomeis, Notizie topografiche e statistiche sugli Stati Sardi, Tü(r)ìn, Tipografia Chiro e Mina, 1847.
- (IT) Josepha Costa Restagno, Albenga, Le città della Liguria, Vul. 4, Zena, Sagep, 1993, ISBN 88-7058-479-8.