Sâta a-o contegnûo

Scistema numerico roman

Sta pagina a l'é scrita in zeneise
Da Wikipedia
ZE
Sta pagina a l'é scrita in zeneise, segondo a grafia unitäia
L'intrâ da seçion 52 (LII) do Colosseo

O scistema numerico roman o l'é un scistema numerico additivo/sottrattivo donde ògni scimbolo, (lettia), o l'é assoçiou à un valô: o numero representou o l'é dæto da-a somma ò da-a differensa di valoî de ògni scimbolo ch'o ô forma.

Scimboli de base

[modìfica | modìfica wikitèsto]

I numeri romoen en de sequense de scimboli, ciaschedun di quæ o l'identifica un numero, comme se vedde inta tabella de correspondense co-o scistema di numeri deximæ (co-a codifica Unicode di scimboli). Tegnî in conto che no gh'é nisciun scimbolo pe-o zero.

ArabiRomoen
GrandeUnicodePicciñeUnicode
121602170
521642174
1021692179
50216C217C
100216D217D
500216E217E
1 000216F217F

Çerti scimboli aivan de verscioin alternative (çertidun vëgnan mostræ inta tabella chì apreuvo), e s'ea deuviou ascì de atre lettie de l'alfabeto latin con di scignificati speçifichi, ma o seu uso o l'ea limitou.

ScimboloValôLettiaValôLettiaValô
(T inversâ)50 A500 O11
ⅭⅠↃ1 000 B300 P400
ⅠↃↃ5 000 E250 Q500
ⅭⅭⅠↃↃ10 000 F40 R80
ⅠↃↃↃ50 000 G400 S70
ⅭⅭⅭⅠↃↃↃ100 000 H200 T160
K151 Y150
N90 Z2 000

Suffissi pe-i multipli

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O scistema roman o deuviava di suffisci à cornixe pe indicâ di moltipli grendi.

  • Sottoliniando ò liniando de d'ato unna lettia, o seu valô originale o vegniva moltiplicou pe 1 000 (feua che pe-e lettie A e B che vegnivan moltiplicæ solo che pe 10), in modo analogo à l'uso di prefisci into Scistema Internaçionale de mesua. I antighi romoen no aivan de paròlle speçifiche ni pe mioin ni pe miliardi, e a seu mascima esprescion lescicale numerica a l'ea e miggiæa; pe fâ un exempio, o numero 1 000 000 o l'ea scrito comme «mille miggiæa».
  • Con çircondâ unna lettia con doe linie verticæ in scê doe bande e unna linia orizzontâ de d'ato, o seu valô originale o vegniva moltiplicou pe 100 000.
  • Con çircondâlo con doe linie orizzontæ de d'ato, o seu valô originäio o l'é stæto moltiplicou pe 1 000 000.
ScimboloValôScimboloValôScimboloValô
I co-a riga de d'ato: Ī1 000 100 000 1 000 000
Ⅴ co-a riga de d'ato5 000 500 000 5 000 000
Ⅹ co-a riga de d'ato10 000 1 000 000 10 000 000
Ⅼ co-a riga de d'ato50 000 5 000 000 50 000 000
Ⅽ co-a riga de d'ato100 000 10 000 000 100 000 000
Ⅾ co-a riga de d'ato500 000 50 000 000 500 000 000
M co-a riga de d'ato1 000 000 100 000 000 1 000 000 000
I numeri romoen scriti in sciâ Cutty Sark in ordine decrescente, da-o 22 (XXII) a-o 13 (XIII), indican o pescaggio da nave.
  • Drento de un numero roman, i scimboli I, X, C e M peuan vegnî repetui consecutivamente pe-o mascimo træ vòtte, mentre i scimboli V, L e D no peuan vegnî deuviæ ciù de unna vòtta de fia.

Tutte e mainee, gh'é ascì de forme con quattro scimboli, comme i quattro IIII, che s'attreuvan inte quarche epigrafo antigo into Laçio (comme inti 76 (de 80) intræ pubriche do Colosseo) e da l'Etruria (sorvetutto) e inte de atre zone. Va dito, tutte e mainee, che çerti epigrafi attrovæ à Pompei presentan i quattro inta forma medievâ IV.

  • Unna sequensa (ò «strinca») de scimboli ch'a no l'à mai di valoî crescenti a denòtta l'intrego ottegnuo con l'azzonta di valoî di scimboli indicæ (principio d'addiçion pe giustappoxiçion); Exempi: II = 2, XI = 11, XVIII = 18, CXV = 115, DLII = 552, MMXVIII = 2018.
  • Quande un scimbolo o l'é seguio da un segondo scimbolo de valô ciù grande, o resultato o l'é a differensa tra i doî (principio de differensa); exempi: IV = 4, IX = 9, XL = 40, XC = 90, CD = 400, CM = 900.
  • Se peu açettâ ascì de strinche che conscistan inte de cobbie do tipo preçedente e de scimboli, à condiçion che a sequensa a se mesce da unna cobbia à unna cobbia de valô ciù basso, da un scimbolo à unna cobbia de scimboli tanto ciù basci comme da unna cobbia à un scimbolo ciù basso in sce tutti doî i membri da cobbia.
  • Solo I, X e C peuan vegnî deuviæ in modalitæ sottrattiva.

Ste regole veuan dî che çerti numeri peuan vegnî espressi à ciù mainee: pe sti caxi se preferisce a forma ciù curta.

Identifichemmo donca i seguenti insemmi de numeri consecutivi.

  • (un)
    • 1 = I
    • 2 = II
    • 3 = III
    • 4 = IV
    • 5 = V
    • 6 = VI
    • 7 = VII
    • 8 = VIII
    • 9 = IX
  • (b) o comprende X e e strinche ottegnue seguendo X con unna strinca da l'insemme (a), saieiva à dî e strinche ottegnue co-o mette a-o conträio X e unna strinca da (a09):
    • 10 = X
    • 11 = XI
    • 12 = XII
    • 13 = XIII
    • 14 = XIV
    • 15 = XV
    • 16 = XVI
    • 17 = XVII
    • 18 = XVIII
    • 19 = XIX
  • (c) numeri tra o 20 e o 29: giustappoxiçioin de X e unna strinca da (b)
  • (d) numeri tra o 30 e o 39: giustappoxiçioin de X e unna strinca da (c)
  • (e) Numeri tra o 40 e o 49: giustappoxiçioin de XL e unna strinca de (a);
  • (f) Numeri tra o 50 e o 59: giustappoxiçioin de L e unna strinca de (a).
  • (g) Numeri tra o 60 e o 89: giustappoxiçioin de L e unna strinca de (b), (c) ò (d)
  • (h) Numeri tra o 90 e o 99: giustappoxiçioin de XC con unna strinca de (a);
  • (i) Numeri tra o 100 e o 199: giustappoxiçioin de C e unna strinca de (a), (b), (c), (d), (e), (f), (g) ò (h).
  • (l) Numeri tra o 200 e o 299: giustappoxiçioin de C e unna strinca de (i)
  • (m) Numeri tra o 300 e o 399: giustappoxiçioin de C e unna strinca de (l)
  • (n) Numeri tra o 400 e o 499: giustappoxiçioin de CD e unna strinca de (a), (b), (c), (d), (e), (f), (g) ò (h).
  • (o) Numeri tra o 500 e o 599: giustappoxiçioin de D e unna strinca de (a), (b), (c), (d), (e), (f), (g) ò (h).
  • (p) Numeri tra o 600 e o 899: giustappoxiçioin de D e unna strinca de (i), (l) ò (m).
  • (s) Numeri tra o 900 e o 999: giustappoxiçioin de CM e unna strinca de (a), (b), (c), (d), (e), (f), (g) ò (h).
  • (t) Numeri tra 1 000 e 1 999: giustappoxiçioin de M con unna strinca de (a), (b), (c), (d), (e), (f), (g), (h), (i), (l), (m), (n), (o), (p) e (s).
  • (u) Numeri tra 2 000 e 2 999: giustappoxiçioin de M con unna strinca de (t).
  • (v) Numeri tra 3 000 e 3 999: giustappoxiçioin de M con unna strinca de (u).

A-o momento sti numeri vëgnan deuviæ pe indicâ o ordinale d'entitæ che fan parte de sequense con diverse dozzeñe de componenti (pagine, secoli, meixi, oe, governanti, pappi, membri d'atre dinastie, etc.). Son deuviæ ascì pe indicâ i anni, mascime inte epigrafi.

  • De vòtte, in sce çerti relòggi ch'indican e oe con di numeri romoen, o numero ch'o l'indica e quattro o l'é representou graficamente co-o segno «IIII» incangio de «IV», e donca o va apreuvo à l'ortografia romaña antiga e no à quella de l'Etæ de Mezo, ch'a l'é deuviâ ancon a-a giornâ d'ancheu. L'usansa a l'é nasciua da unna raxon prattica: i primmi construttoî de releui pubrichi ean boin à cacciâ i scimboli neçessäi pe-o çentro pe mezo de un modello con unna X, unna V e çinque I quattro vòtte, tanto che se aivan deuviou a notaçion IV avieivan dovuo deuviâ un modello scingolo e ciù complesso, X' e dïsette V'.
  • Inte çerte inscriçioin de dæta inti edifiçi de periodo, o numero "D" (500) de vòtte o l'é scrito deuviando un "I" e apreuvo un "C" spegiou (unicode:Ɔ). Do mæximo, «M» (1 000) de vòtte o se forma da un «C» e un «I», e dapeu un «C» spegiou, ch'o s'assumeggia à quello «M» inta scrittua (unicode: CIƆ). Questo o l'é dovuo a-o fæto che a-o comenso i numeri romoen ean costruti à sta mainea, comme se peu nottâ da l'analixi de l'ortografia di mæximi numeri:
    • I = 1
    • X = 10
    • C = 100
    • M = 1 000 disegnou comme unicode: CIƆ
    • V = 5 o l'é a meitæ de un X taggiou in traverso.
    • L = 50 a l'é a meitæ de un C taggiou in croxe
    • D = 500 disegnou ascì comme unicode: IƆ, o l'é in sostansa o 1 000 mensunou de d'ato taggiou à meitæ in sciâ longitudine.
Tipico releuio à numeri romoen

I numeri romoen peuan vegnî conscideræ comme de scrittue elegante, ma in sostansa no peuan ëse deuviæ pe-i carcoli. O carcolo reale o vegniva fæto da un strumento esterno comme l'abaco. À tutti i mòddi, l'é bon che o prinçipio sottrattivo o l'agge reiso ciù façile l'invençion de l'algebra e fiña da cronometria (comme «un quarto à çinque»).

Dozzeñe de unn'unitæ

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Sciben che i latin deuviavan un scistema additivo basou essençialmente in scê deximæ pe di numeri intreghi, quande an comensou à pensâ à di numeri no intreghi, l'é nasciuo di nommi pe de fraçioin a-a base dozze.

Questo o l'é dovuo con tutta probabilitæ a-o fæto che se comensa logicamente co-o dividde primma un oggetto pe mezo, inte terse e quarto, e dapeu s'arriva a-o conçetto de dozzeña parte co-o dividde unna quarta de l'originale inte terse ò unna tersa inte quattro (dozze o l'é solo che o primmo numero ciù pöco commun comme o moltiplo quattro do moltiplo meno commun di primmi çinque). Ògni dozzeximo o l'aiva o seu nomme (comme i numeri naturali), ch'o vegniva deuviou ascì pe indicâ a monæa co-o valô correspondente: o termine «uncia» (da-o quæ oncia), pe fâ un exempio, o l'indicava ascì a monæa ch'a valleiva un dozzeximo de unna fraçion asse. scistema sencio ma efficaçe de «ponti»: a poscibile lettia S (da «semis», meitæ) a l'indicava o valô de unna meitæ, che dapeu gh'ea tanti ponti quante gh'ea di dozzeximi da azzonze.