Spa"egu viu"ettu d'Arbenga

AR	Sta pagina lì a l'è scrîta in arbenganeṡe sittadìn, sècundu a grafia Gastaldi

In màssu de spa"eghi viu"etti d'Arbenga

U Spa"egu viu"ettu d'Arbenga (prununsiàu ['spaɹegu]) u l'è ina qualitè ligü"e de spa"egu carateriṡà dâ preṡensa de 'n culu"iu viu"ettu. A l'è tipica da ciâna d'Arbenga e de zone d'in gi"u. Insemme a l'articiocca viu"etta spinuṡa, aa sücca trumbetta e aa tumata coeu de boeu u l'è ün di cusscì dîti "4 d'Arbenga", i scimbuli da tradissiùn cuntadina du postu. De ciǜ, u l'è recunussciüu cumme prudütu agrualimentare tradisiunà ligüre.

Sto"ia

E primme tràcce da curtivassiùn di spa"eghi viu"etti in Ligü"ia e sun mensiunèi du seculu XV, in cuntrastu cu'e qualitè gianche curtivè in tu Trivenetu e cun quelle vèrde du Piemunte, de l'Emilia e da Tuscana. A masscima difujùn da varietè viu"etta de spa"egu in ta ciâna arbenganeṡe a s'è avüa aa fin du seculu XIX, quande e l'han cuminsàu a difundise e cultü"e specialiṡèi a tüttu campu. Stu svilüppu chi u l'è stètu duvüu asscì ae neuve tecniche agricule ch'e sun rivèi aa fin du seculu, a strettu gi"u cu'a veggnüa d'in Punseve"a de 'na se"ie de famïe cuntadine, partìe da Zena vistu l'espandise de l'indüstria. A ogni moddu zà au cumensu du seculu u prefèttu franseṡe Chabrol, inviàu da Napuleùn, u marcava in te sò statistiche cumme a prudusiùn de spa"eghi a secce difüṡa in ti cantùi de Varaṡṡe, Sauna, Finâ, A Pria e A"assce.

De ciǜ i spa"eghi i cumpa"isscen in te l'inchièsta Jacini da segunda metè de l'Euttusèntu, dund'u vegne dîtu ch'e i ciǜ smercièi i sun quelli di sircunda"i de Sauna, Zena e Ciava"i. In ti anni '20, a riguardu de rilevasiùi du catastru agriculu, a veggne descrîta a pratica de curtivassiùn de ciante tantu in campu avèrtu cumme in te cusscì dîte "stüffe frèide". Sèmpre in ti registri surva mensunèi u l'è registràu che, fra u 1923 e u 1929 i campi de spa"eghi i rivavan a cruvì 122,6 èttari in cultü"a integrante e 441,7 pé quella ripetüa, dàtti ch'i curispunden a livéllu de prudussiùn a 11 e 14 tunelè l'èttaru. In meddia, dunca, se prudüjevan a livéllu da pruvinsa ciǜ de 7 000 tunelè. Du 1944 u se sa che, a cauṡa da Sècunda guèra mundià, a cultü"a de sti chi a l'e"a veggnüa ciǜ poca, vista a cuntrassiùn di preji ufisiali, cun gravi danni pé quantu u riguarda l'espurtassiùn, survatüttu in sci merchèi franseṡi.

In tu doppuguèra i livelli de prudussiùn i sun destinèi a sbassciâse ancù, rivandu a ucupà numma ciǜ che 208 èttari de teren, cun 'na reṡa ch'a se fèrma a 2 500 tunelè cumplesscive, 12 pé èttaru, scibèn che du 1952 veggnen registrèi fra i 20 e i 35 èttari de campi de spa"eghi in ciǜ. Se i se van a cuntà i dati regiunali se cuntan senù e 4 160 tunelè du 1961, seguie dae mancu 2 000 registrèi dej'anni doppu. De masscima a prudussiùn in ti ürtimi anni a vegghe ina reṡa de 160 tunelè a l'annu, cun 'na qua"antena de aṡiènde in sciu terito"iu savuneṡe, spartie pé u ciǜ in ta Ciâna.

Descrissiùn

U spa"egu viu"ettu l'è carateriṡàu da di beutti de cu"ù viu"ettu tüttu pa"eggiu, cu'a parte survana abasta serà e de grosse bratte. In ciǜ u g'ha di cuntegnüi de fibra scarsi e in lege"u güstu dûse e delicàu. U gambu d'in viu"ettu u pò rivà fin a 2 metri e mèzzu, ch'u g'ha in purtamèntu espansu. E raije e sun lunghe du bellu e sun frasiunèi pé categu"ia in te quelle de sciurbimèntu e de riserva, cun st'ürtime ch'e ponen dü"à fin a sinqu'anni, mèntre in tüttu e rivan a tòstu dui metri. In ciǜ a l'insemme de ste li e au restu ch'u sta suttu tèra, se ghe dije sampa.

Curtivassiùn

A cultü"a di spa"eghi a va in sce ciǜ anni, cu'in periudu de tèmpu fra i sètte e i chinze, cun tré faṡi de curtivassiùn: a prudussiùn, a vegetassiùn e u ripoṡu (dü"ante l'invèrnu). Ciantandule de semènsa a prudussiùn a l'è ciǜ in ritardiu che a meteli de raije, ch'u l'è u moddu ciǜ lèstu pé avé a prudussiùn in ta primma de doppu. U l'è bèn nu ciantà i spa"eghi in te di sciti dunde primma e gh'e"an de cultü"e ch'e patisscen a Rizochtonia violacea, cumme patatte o carotte.

Pé prepa"à ina tèra neuva u se ghe da u leamme de cavallu, spantegandulu cu'a furca. Partèndu dae "sampe" utegnüe aa fin de l'autunnu, in t'ina tèra zà adatà aa cultü"a pé faghe u scangiu aa fin de l'invèrnu ste lì e van ranchè a man, cu'ina furca, pé fà dapoeui u traciantu in ta neuva tèra. In te sta prusedü"a u se deve fà atensiùn ae pusscibili fe"ie in sce raije. In te tütti i caji ste chi e van puṡissiunè in te di surchi prufundi tostu 20 citti. U seguitu u dipènde da u scitu in tu che i vegnen ciantèi, se prefe"issce in teren a"enuṡu, sedunca l'a"ena a ghe vegne purtà pé fâghe u lettu morbidu de moddu de campali ciǜ fassile, infi"andughe in fèru ciattu ch'u fa da scupellu e u taïa u beuttu tene"u, sutta u livellu. U raccoltu u se fa sècundu a tradissiùn fra i 19 de marsu (festa de San Giüsèppe) e i 24 de zügnu (San Giuànni), fètu ch'u l'ha purtàu au stranumme de "verdü"a di santi". Primma de stu mumèntu chi u l'è impurtante tegnighe pulitu de moddu ch'i nu ghe cresscen de erbàsse, cusscì cumme fà atensiùn a gi"aghe l'ègua survetüttu se u nu cieuve o s'a curtivassiùn a l'è fèta in ti tunnel.

In tu sècundu periudu, a ciànta a prudüje e sustanse ch'e ghe fa"an beṡeugnu de doppu, au ciǜ in te raije, de moddu da diferensià i neuvi beutti in ta sampa, se a ciànta a se desvilüppa ancù a vegne in custu legnuṡu che peui u servi"à pé a semènsa. Pé avé l'annu doppu turna a prudussiùn u teren u vegne puliu taïandu i custi secchi de moddu da mandà e raije in ripoṡu, de suvènte i bacchi i se taïan ancù vèrdi, cun 'na messu"ia.

Ütili aa buna cresscita, fra tütti, sèrti tipi de carbuidrèi in ta tèra. U scangiu fra a segunda e a tersa faṡe u vegne in autunnu, vistu che e giurnè e se scürsan e a ciǜ bassa quantitè de lüje a porta a ciànta in ripoṡu. In cangiu, quande u teren u zunze a 'na tempe"atü"a abasta âta a ciànta a ne sciorte e a se descia passandu aa faṡe de prudussiùn. In genere u mumèntu de recampâli u cuminsa fra a mitè de frevà e a primma parte de marsu, ma u pò scangià a segunda da tempe"atü"a de l'a"ia e du teren.

Üṡu

U spa"egu viu"ettu u l'è bèn cunussciüu vistu che de fibra a ne cuntegne poca e u gh'a in güstu deciṡu ma fina dûse. L'êsse ménu fibruṡu u permette de cunsümà pü"e a parte gianca, mentre in tu coeuje u se cunseïa de nu duve"à u vapû sutta pressciùn. I se mangian buï̀i, cundìi cun eu"iu, ajéu e sà, o se nù passèi in tu paellin cun l'euvu e u furmaggiu.

Bibliugrafia

• (IT) AA.VV., Asparago violetto d'Albenga, L'Ortofrutticola, 23 marsu 2013. URL consultòu o 24 novénbre 2024.

Âtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce spa"egu viu"ettu d'Arbenga