Carlo V: diferénse tra e verscioìn
m r2.7.3) (Bot: Aggiungo af:Keiser Karel V |
m Bot: Migrating 77 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q32500 (translate me) |
||
Lìnia 36: | Lìnia 36: | ||
[http://www.treccani.it www.treccani.it] |
[http://www.treccani.it www.treccani.it] |
||
[[af:Keiser Karel V]] |
|||
[[an:Carlos I d'Aragón]] |
|||
[[ar:كارلوس الخامس]] |
|||
[[ast:Carlos I d'España y V d'Alemaña]] |
|||
[[az:V Karl]] |
|||
[[be:Карл V Габсбург]] |
|||
[[be-x-old:Карл V (імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі)]] |
|||
[[bg:Карл V]] |
|||
[[bn:পঞ্চম চার্লস, পবিত্র রোমান সম্রাট]] |
|||
[[br:Karl V an Impalaeriezh Santel]] |
|||
[[bs:Karlo V, car Svetog rimskog carstva]] |
|||
[[ca:Carles V del Sacre Imperi Romanogermànic]] |
|||
[[cs:Karel V.]] |
|||
[[cy:Siarl V, Ymerawdwr Glân Rhufeinig]] |
|||
[[da:Karl 5. (Tysk-romerske rige)]] |
|||
[[de:Karl V. (HRR)]] |
|||
[[el:Κάρολος Κουίντος]] |
|||
[[en:Charles V, Holy Roman Emperor]] |
|||
[[eo:Karlo la 5-a (Sankta Romia Imperio)]] |
|||
[[es:Carlos I de España]] |
|||
[[et:Karl V]] |
|||
[[eu:Karlos Habsburgokoa]] |
|||
[[ext:Carlos I d'España]] |
|||
[[fa:کارل پنجم، امپراتور مقدس روم]] |
|||
[[fi:Kaarle V (keisari)]] |
|||
[[fiu-vro:Karl V]] |
|||
[[fr:Charles Quint]] |
|||
[[fy:Karel V fan it Hillige Roomske Ryk]] |
|||
[[ga:Searlas V, Impire Naofa Rómhánach]] |
|||
[[gd:Teàrlach V, Iompaire Naomh Ròmanach]] |
|||
[[gl:Carlos V, Sacro Emperador Romano-Xermánico]] |
|||
[[he:קרל החמישי, קיסר האימפריה הרומית הקדושה]] |
|||
[[hr:Karlo V., car Svetog Rimskog Carstva]] |
|||
[[hu:V. Károly német-római császár]] |
|||
[[hy:Կառլոս V]] |
|||
[[id:Karl V, Kaisar Romawi Suci]] |
|||
[[is:Karl 5. keisari]] |
|||
[[it:Carlo V del Sacro Romano Impero]] |
|||
[[ja:カール5世 (神聖ローマ皇帝)]] |
|||
[[ka:კარლ V ჰაბსბურგი]] |
|||
[[ko:카를 5세]] |
|||
[[la:Carolus V (imperator)]] |
|||
[[lb:Karel V. (HRR)]] |
|||
[[lt:Imperatorius Karolis V]] |
|||
[[lv:Kārlis V Habsburgs]] |
|||
[[mr:पहिला कार्लोस, स्पेन]] |
|||
[[ms:Charles V, Maharaja Suci Rom]] |
|||
[[mwl:Carlos I de Spanha]] |
|||
[[nds-nl:Karel V]] |
|||
[[nl:Keizer Karel V]] |
|||
[[nn:Karl V av Det tysk-romerske riket]] |
|||
[[no:Karl V av Det tysk-romerske rike]] |
|||
[[oc:Carles Quint]] |
|||
[[pl:Karol V Habsburg]] |
|||
[[pt:Carlos I de Espanha]] |
|||
[[qu:Carlos V]] |
|||
[[ro:Carol Quintul]] |
|||
[[ru:Карл V (император Священной Римской империи)]] |
|||
[[scn:Carlu V, Sacru Rumanu Mpiraturi]] |
|||
[[sh:Karlo V., car Svetog Rimskog Carstva]] |
|||
[[simple:Charles V, Holy Roman Emperor]] |
|||
[[sk:Karol V. (Svätá rímska ríša)]] |
|||
[[sl:Karel V. Habsburški]] |
|||
[[sr:Карло V, цар Светог римског царства]] |
|||
[[sv:Karl V (tysk-romersk kejsare)]] |
|||
[[th:จักรพรรดิคาร์ลที่ 5 แห่งจักรวรรดิโรมันอันศักดิ์สิทธิ์]] |
|||
[[tl:Carlos V, Banal na Emperador Romano]] |
|||
[[tr:V. Karl (Kutsal Roma İmparatoru)]] |
|||
[[uk:Карл V Габсбург]] |
|||
[[ur:کارلوس خامس، مقدس رومی شہنشاہ]] |
|||
[[vi:Karl V của đế quốc La Mã Thần thánh]] |
|||
[[vls:Karel V van et Illig Rôoms Ryk]] |
|||
[[wa:Tchårlukin]] |
|||
[[war:Charles V, Baraan nga Emperador Romano]] |
|||
[[zea:Kaerel d'n Vuufden]] |
|||
[[zh:查理五世 (神圣罗马帝国)]] |
|||
[[zh-min-nan:Karl 5-sè]] |
Versción de 11:28, 11 màr 2013
Carlo V imperatô (Carlo I comme re de Spagna, Carlo II d'Ungaja e Carlo IV de Nappoli, Gand 1500 - San Giœumo de Yuste 1558) . Figgio de l'arçiducca d'Aostria Feipo o Bello (perçò nevo de l'imperatô Mascimilian d'Asburgo) e de Zana a Matta (figgia de Ferdinando d'Aragoña e de Zabella de Castiggia), a soli sei anni, pe a morte do fræ e da sœu maggiô da moæ, comme pù de quella do poæ, o vègne erede no solo di Paixi Basci ma de l'Aragoña e da Castiggia ascì.
O passò i primmi anni da so infançia a Malines e a Bruxelles, dove a lalla Margaita d'Aostria, rezente di Paixi Basci, a ghe feççe impartî un'accurâ educaçion da-i umanisti spagnolli Juan de Vera e Luis Vaca e da Adrian, decan de Utrecht (futúo pappa Adrian VI). O crebbe in mezo a-a nobiltæ fiamminga, verso a quæ o dimostrò particolâ attaccamento ascì doppo a so asceiza a-o trono de Spagna.
Vegnuo de fæto into 1516, a-a morte de Ferdinando o Catollico, re de Aragoña e de Castiggia, o se recò in Spagna pe prende possesso di so reammi, ma a rapaçitæ do so seguito formao squæxi escluxivamente de Fiamminghi e a so incomprenscion pe quello conglomerao d'instituçioin e di elementi contrastanti ch'a l'ea a Spagna, o-o reize tutt'âtro che gradio a-i nœuvi sudditi. Questo macontento verso l'attezamento do nœuvo sovran o se manifestò int'e adunançe d'e Cortes, che oppozan di ostaccoli de ogni gennere a-o governo de Carlo V into timô ch'o voese ezaotoâle e conferî e ciu âte careghe do stato a di ommi da so tæra natâ.
Quande da pœu into 1519, a prœuvo a-a morte do messiao Mascimilian, Carlo V o lasciò temporaniamente a Spagna, affiando a rezença inta Castiggia a Adrian de Utrecht, pe poñe a propria candidatua a-a coroña imperiâ, scciupò a coscì díta rivotta di comuneros, che tuttavia ben fîto a fallì a caoza da defeçion da nobiltæ e do clero da-o movimento insurreçionâ alloaché questo o menaççò de assumme un carattere sociâ.
L'inconaçion de Carlo V a Aquisgraña, ch'a l'ebbe lœugo o 23 ott. 1520 e a-a quæ Carlo V o zonse doppo de longhe trattative co-i prinçipi elettoî da-i quæ o l'ótègne, con tant'óo, o confeimento da dignitæ imperiâ, a misse tutt'a un træto o nœuvo Cezare de fronte a de grave e ardoe responsabilitæ politiche: o l'ea ormai impegnao a fondâ un'egemonia œüropea.
Contra questo sovran no ciu fiammingo ò spagnollo, ma œüropeo, a França a se difeize: Françesco I, che indærno o l'aiva tentao de contrastâ a Carlo V l'ambia coroña, o s'atroava circondao da ogni parte da-i possedimenti do rivâ, che liberamente o poeiva, a so beneplaçito, attaccâ int'o mæximo tempo a França da-e Fiandre, da-i Pirenei, da-i Alpe e longo o Ren. Pe deliviâse da questa morsa Françesco, alligando a pretesto i so driti in sce-o ducato de Milan, o començò into 1521 quella serie de guære contra Carlo V che se rebelon squæxi sença soluçion de continuitæ, fin a-o 1544 e continuon ascì sotta o regno de so figgio Enrico II.
A primma guæra (1521-25), terminâ co-a battaggia de Pavia (24 febbr. 1525) a favô de l'imperatô , dove o mæximo re Françesco I fu fæto prexonê, a fu ben fîto seguia da un'âtra campagna, ch'a vidde alliæ contra Carlo V o re de França, pappa Clemente VII e a ciu gran parte di stati italien. Anco-ina votta l'impiatô o sciortì vittoriozo. O mæximo ponteffixe, rinserao into Castel Sant'Angeo da-i orde di lançichenecchi do Frundsberg, o dovette vegnî a patti e i trattæ de Barçeloña (1529) e de Bològna (1530) asseguon finarmente a Carlo V un periodo de paxe. Carlo V mæximo o vègne in Itallia pe compî l'antigo rito medievâ: a Bologna o 22 e o 24 frev. 1530 Clemente VII o ghe poze in sce-o cappo rispettivamente a coña færea e quella imperiâ.
Into frattempo in Germania l'ea dilagao o movimento luteran. Ma Carlo V, tutto preizo da-a lotta contra Françesco I, o no poeiva asumme contra i protestanti un attezamento troppo energico ch'o l'aviæ posciúo façilmente sciuscitâ un nœuvo fogoâ de guæra rovinoza. Ascì pe conseggio do so cançelê Mercurin da Gattinæa, l'imperatô o se mostrò propenso a-a reunion de un concillio generâ, dove tutte e diverzençe de carattere teologico e ecclexiastego poesan êse ezaorientemente dibattue, contraio invece a quásesæ mezua ch'a scignifichesse una condanna preventiva do luteraneximo. O çercò o insomma de mantegnîse inte 'na poxiçion d'equilibbrio ch'a no l'urtesse eccescivamente i prìnçipi protestanti. D'âtra parte l'attezamento de Clemente VII, ch'o s'ea alliao contra de lê co-o re de França, o costituiva una giustificaçion ciu che plaoxibile a-a so conduta blanda verso quelli ch'ean conscideræ erettichi da-a S. Sede. Pertanto Carlo V, pù rimandando a-o futúo concilio generâ quásesæ definitiva determinaçion in sce-a controverscia religioza, o permisse into 1526 (dieta de Spira) a-i luteren o libero ezerciççio da so confescion. Solo doppo a riconciliaçion co-o pontefixe Carlo V o tentò de repigiâse quant'o l'aiva elargio, ma davanti a-e proteste di luteren, unîse inta liga de Smarcarda, e a-o peigo de una guæra in Germania, o no l'inscistette inta so preteiza.
Da-o 1530 a-o 1535 Carlo V o poe' infin, doppo dex'anni de guæra, dedicâse a dâ recatto a-i so stati, a decadença economica di quæ, unia a un'ineffixente organizzaçion fiscâ, a l'aiva de longo condiçionao a so dispendioza politica œüropea. O nominò rezente di Paixi Basci a sœu Maia; o feççe proclamâ re di Romen o fræ Ferdinando, a-o quæ fin da-o 1522 o l'aiva cedúo i possedimenti asburgichi todeschi; o promosse in Italia a constituçion de una liga tra i stati da penizoa, liga a-a quæ aderin ascì o pontefixe e Veneççia e ch'a l'ea pe lê garantía de paxe, percose âtri doi importanti stati da penizoa gh'ean ben obrigæ, Zena co-o Dria Doia, e Firençe, onde Carlo V o l'aiva recondúto i Meghi co-a força di arme.
Inte questo mæximo periodo o decize, senscibile a-e solleçitaçioin sorvettutto spagnolle, de affrontâ a question di Turchi, che se faxeivan sentî no solo in Ungaia, longo o Danubio, ma proprio into Mediterrannio, che a caoza de scorraie di Barbæschi o l'ea vegnúo una stradda marittima spesso infida. Doppo l'occupaçion de Tunexi da parte do temúo pirata Barbarossa, Carlo V into 1535 o l'organizzò una spediçion, a-a quæ parteçipon, sarvo Veneçia, squæxi tutti i stati italien: Tunixi a fu pigiâ d'assâto e o Tirren e o Mediterranio ocidentâ pe un çerto tempo fun liberæ da-i pirati.
Ma o ducato de Milan o continuava a costituî o pretesto giuridico de lotte tra Carlo V e Françesco. Doe nœuve guære ne fun caosæ: l'uña into 1535, a-a morte de l'urtimo ducca sforçesco, Françesco II; l'âtra into 1542, sciorta a prœuvo a l'investitua do figgio de Carlo V, Feipo. Tuttedoe queste campagne fun favoeive a l'imperatô (sciben che co-a paxe de Crépy do 1544 a França a l'ótegne de condiçioin relativamente favoeive) e Françesco I, co-e so sollite riserve mentæ, o deciarò anco-ina votta de renonçiâ a quásesæ drito in sce-o ducato.
Into 1546, quande zœumoæ a Trento l'ea stæto averto o concilio, Carlo V o stimò zonto o momento de resciorve co-a força a question protestante. Radunao un esercito, a guæra a procedette de mainea assæ propiççia fin a-a vittoia de Mühlberg (1547), ma, de fronte a-a succesciva ostilitæ do pappa, che pe quella vittoia ch'a corpiva i aotonomisti germanichi o sentiva fâse ciu pezante o zovo cezarrio in sce l'Italia, l'imperatô o prefei anco-ina votta recegâ in sce-a politica do compromisso, concedendo de forte garantie a-i protestanti. Onde o sdegno e e proteste de Paolo III, corpio ascì personalmente da l'oçixon do figgio Peo Luigi Farneize, fæto ducca de Parma e Piaxença into 1545, e soppresso, pe o so attezamento antispagnollo, co-o taççito consenso de Carlo.
A politica imperiâ œüropea a l'ea comunque fallia: contra a França, ch'a s'ea varsciua a l'urtimo do valido appoggio de Maoriççio de Sassonia; contra a Germania ch'a refiava l'impoxiçion d'un accentramento monarchico; contra a ripreiza turca e contra i âtri infinii particolæ problemi œüropei e coloniæ, che aveivan reizo a so politica coscì complessa, de votte sciña contraddittoia, o mostrò ormai una so luvega stancheçça. O l'aiva tentao d'impoñise, animao da 'na voentæ tenaxe e da un profondo senso do dovei, squæxi de una miscion, a l'Œüropa, e sciorte da quæ o destin o gh'aiva affiao: ma i particolarismi e a varietæ de condiçioin religioze, naçionæ, economiche gh'aveivan opposto de difficortæ insormontabile; ni sempre, do resto, o s'ea reizo conto da complescitæ di varri problemi.
Aretiaose a Bruxelles, o lasciò a-o fræ Ferdinando a cua de compoñe e cose de Germania; da pœu into 1555 o l'abdicò a-o governo di Paixi Basci e l'anno doppo a quello de tære spagnolle, a favô do figgio Feipo II . Portaose quindi in Spagna, o l'abitò una villa presso o monestê de S. Jerónimo de Yuste, intervegnindo quarche votta ancon, però, inti affæ politichi de Spagna.
O dettò in françeize a-o so segretaio G. van Male di "Commentai" a-o so regno, foscia co-o propoxito che foisan votti in latin. L'originâ o l'è anæto perdúo e se ne conserva solo una traduçion portogheize, de scarso interesse, compia verso o 1620.