Trallalero

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Ina squàddra de cànto, I Giovani Canterini di Sant'Olcese.

O trallalero o l'é 'n mòddo de cantâ a ciù vôxe difûzo in mòddo despægio into ténpo, inta región lìgure e inti seu contórni in sce l'Apenìn. O nàsce inta çitæ de Zêna e dónca o l'à da êse conscideròu in mòddo de cantâ çitadìn.

Cómmò-u se cànta

O l'é cantòu sôlo da-e vôxe sénsa l'agiùtto de nisciùn instruménto muxicâle. O se cànta in grùppi, che són dîti squaddre, formæ sôlo da-e vôxe di òmmi; ògni squaddra a l'é formâ da sètte a dêxe canterìn. I tèsti scrîti pò-u repertöio tradiçionâle (i trallaleri) són asæ cùrti; són, in càngio, ciù lónghi (de longhéssa despægia), quélli ciù modèrni: e coscì dîte cansoin. Màscime into repertöio ciù antîgo, ghe vén azónta 'na seçión cantâ con pòule sénsa scignificâto (nonsense) dónde de spésso gh'é a pòula "trallalero" dîta in mòddo despægio e mescciâ con de âtre, quélle ascì sénsa scignificâto. Tò-u li dónca che a pòula trallalero a gh'à tréi scignificâti, a veu dî: in mòddo de cantâ, o (corpus) de cansoìn tradiçionâli arivæ a niâtri sénsa o nómme di aotoî, a pàrte cantâ fæta sôlo da fonêmi sénsa scignificâto.

E vôxe inta squaddra són quélle di quàttro solìsti sostegnûe da 'n grùppo formòu da-i bàsci.

I solìsti són:

• o tenô (o Primmo), quéllo ch'o l'intónn-a o cànto e o gh'à a pàrte ciù inportànte màscime into repertöio antîgo.
• o contræto mascolìn (o Contræto ò, pe rîe, a Bagascétta), a vôxe ciù èrta, ch'o cànta in farsétto e o gh'à inte cansoìn a pàrte prinçipâ ch'o peu spartî, in pàrte, co-o tenô ascì. Ancheu o l'é quàrche vòtta sostitoîo da 'na vôxe de dònna.
• o barìtono (o Controbasso ò, antigaménte, o Contrafu), mìsso sott'a-o tenô. O no gh'à goæi pòsto into spàçio muxicâle ma, in càngio, de grénde poscibilitæ da-o pónto de vìsta rìtmico. O l'altèrna o cànto de pòule con fonêmi sénsa scignificâto ma pìn de rìtmo de sòlito in sce 'n ùnico són: sto mòddo de cantâ o l'é dîto batagiâ. Quàrche canterìn o voriéiva limitâ l'ûzo da paròlla barìtono, pe riservâla a quélle vôxe co-in són in pitìn òperìstico.
• a chitâra vocâle (a chitâra) ch'a no cànta mâi e pòule ma a l'inàndia in càngio 'na sequénsa de soìn che ìmitan o són de 'n struménto; caraterìstica a l'é a pösa de tegnî a màn drîta in sciâ bócca co-o crêuzo da màn giòu a-a revèrsa. A sta pò-u ciù fra o Prìmmo e o Barìtono, ma a peu andâ ciù èrta ascì màscime inte pàrti a-a fìn do cànto.

O grùppo di bàsci (da tréi mìnimo scinn'a 'na média de çìnque ò sêi canterìn) o rêze tùtto quànto con di soìn intonæ in scê scìlabe... bo... lo... lon... e scìmili. A ògni mòddo inte çèrti pasàggi o fa de scâe con di rìtmi vivâci (e passate) che têgnan insémme e despæge seçioìn do cànto. Sôlo inte cansoìn pêuan intonâ pàrte de pòule e cantâle cómme "soli". Quàrche vòtta se distìngoan in profóndi e cantabili, ciù into pasòu ch'ancheu e sôlo inte cansoìn.

Màscimaménte e vôxe solìste dêvan avéi 'na fòrte individoalitæ e 'na qualitæ de són particolarménte personâle conosciûa cómme a dæta.

Òrìgine e difuxón

Sto mòddo de càntâ o l'é pe dindavéi "o són de Zêna" e de sta çitæ o l'é conscideròu l'ànima. O seu stîle o l'é ùnico a-o móndo. No dêvan inganâ çèrte somegiànse con di âtri tîpi de cànto: o no se peu paragonâ co-o cànto sardegnòllo ch'o dêuvia de spésso imitaçioìn strumentâli ma o l'é 'n cànto bazòu 'n scî acòrdi e ch'o no gh'à e vôxe do trallalêro. Do tùtto fêua stràdda són i paragoìn co-o bei ò tirolese de l'Amiâta, dónde o farsétto o fa sólo di moviménti convençionâli articolæ in sciâ paròlla bei. Ancón mêno vâ o paragón (ma o l'é stæto fæto) co-o canto georgiano dónde inte çèrti cànti a træ vôxe vén fêua o krimanchuli, 'na vôxe acûta ch'a cànta in farsétto nonsense con di moviménti convençionâli che, segóndo quarchedùn, s'asomégian a-o cànto do gàllo; a mæxima vôxe a-i altèrna con tòcchi cantæ ch'àn de pòule, ma intonæ con vôxe de tenô.

L'òrìgine do trallalero a l'é de segûo dovûa a-o vegnî in çitæ de 'n cànto de l'Apenìn ciù sénplice, de sòlito a træ vôxe (doî solìsti e 'n bàsso) che quàrche vòtta, into finâle, o ghe peu êse 'na voxétta (vusìn), e co-in repertöio formòu pò-u ciù da cànti, con tànte ströfe, che cóntan de stöie. Pöchi cànti, de spésso de contegnûo schersôzo, gh'àn in rìtmo e a prezénsa de pàrti nonsense da consciderâli cómme di proto - trallaleri. A vegnûa in çitæ de òmmi de l'entrotæra (caratê, comerciànti, artexén prìmma de tùtto) a l'à portòu o repertöio de l'Apenìn a cangiâ a contàtto mascimaménte co-o móndo de l'òpera lìrica e de mùxiche da salòtto. De chi l'anpliaménto de vôxe goidòu de segûo da persónn-e ch'àivan 'na coltûa muxicâle, quélli che dòppo diventiàn i méistri de squàddre futûre. O nómme de vôxe do trallalero o ne vén de segûo da quélle do tiâtro e-e registraçioìn ciù antîghe dimóstran in mòddo ciæo chò-u són o l'êa quéllo. L'abeliménto ascì de dötréi pasàggi vocâli pâ ch'o pìgge cómme modéllo o stîle di spartîi d'òpera; do rèsto a pàrla ciæo a denominaçión che i giornâli dêuvian inta prìmma méitæ do Nêuveçénto: "bel canto popolare".

In aotorévole e avoxòu intenditô do trallalero, o Loîgi "Gîno" Carossino o l'à dîto: «Mi créddo chò-u cànto zenéize o s'é spostòu vèrso o céntro da çitæ, perché i canterìn andâvan a cantâ in Galerîa Mazîni, ghe piâxéiva fâse védde a De Feræ fra e òpere: o gh'à tànto de l'òpera o cànto zenéize»

O trallalero o divénta dónca 'n cànto studiòu, dónde l'inprovizaçión a l'é mìnima. L'òrìgine into ténpo do trallalero a se peu métte, pe supoxiçión, inta meitæ de l'Eutoçénto, perché i giornâli do prìmmo Nêuveçénto parlàn de gàre fra squàddre che, l'é ciæo, dovéivan exìste za da ténpo. 'Na testimoniànsa inportànte a l'é dæta da 'na létia spedîa a-i 25 de Dexénbre do 1929 a-o giornâle Il Lavoro, co-o tìtolo «Perché non si parta più da Parigi», e ch'a se riferìsce a 'n trallalero bén bén avoxòu (A parténsa) che pâ ch'o ségge stæto cantòu da "ciù de mêzo sécolo", e, da no crédde, òdiòu da l'aotô da létia.

Gràçie a l'incoragiaménto de l'Òpera Naçionâle Dòppo Lavôro, a comensâ da-i ànni Vìnti, e squàddre de cànto se spantéigan inte zöne de l'Apenìn de la di Zôvi e inte Rivêe. Into mæximo ténpo conquìstan i parcoscénici di tiâtri çitadìn.

A Segónda Goæra Mondiâle a l'interónpe l'ativitæ de squàddre e, adâxo adâxo, quéste tórnan a exìste sôlo into teritöio çitadìn e inti seu contórni. Che no l'é goæi, gh'é stæto 'n repìggio do cànto de squàddra inta zöna de l'Apenìn.

O repertöio

O trallalero o l'é ciù de tùtto 'n mòddo de cantâ e coscì (drénto a çèrti lìmiti) se peu cantâ a trallalero tòcchi d'òrìgine asæ despægia. Dæto ch'o l'é 'n cànto de çitæ, into ténpo l'é stæto dêuviòu ascì tòcchi de mùxica scrîta, cómme âie d'òpera, d'òperétta, de mùxica da salòtto, ma che co-o ténpo són finî into lìbbro di ascordæ.

Tànte són e cansoìn pe solìsti che són diventæ di trallalero scrîte da aotoî do pòsto a comensâ da-a segónda meitæ di ànni Vìnti.

Gh'é stæto ascì di adataménti de cansoìn do repertöio naçionâle de mòdda inte vàrie époche.

E squàddre in ativitæ

• A Lanterna
• Albenga canta
• I canterini delle Quattro Province
• Gruppo Spontaneo Trallalero
• I Canterini della Valverde
• I Giovani Canterini di Sant'Olcese
• La Squadra di Genova

O mòddo ciù fàçile pe sentî e squàddre o l'é quéllo d'anâ inti pòsti dónde fàn e prêuve (co-o métise d'acòrdio pi-a seiànn-a), ò andâ a-i convêgni òrganizæ cómme i Festivàl, ò ascì a-e seiànn-e dedicæ a-o cànto da-e vàrie Asociaçioìn in gîo pi-a Ligùria. Ciù difìçile l'é sentî cantâ i canterìn pe-e stràdde do céntro, che 'na vòtta o l'acapitâva, in càngio, de spésso.

Riferiménti discogràfici

E prìmme registraçioìn do "canto de squaddra" són de l'ànno 1927, cómme testimoniòu da-i giornâli d'alôa. A produçión di "78 gîi" a l'andiâ avànti scinn'a-a meitæ di ànni Çinquànta.

Dòppo e squàddre àn realizòu numerôze oudiocascétte e dischi in vinile a 45 e 33 gîi.

A discografîa chi sótta a l'é sôlo de registraçioìn ciù modèrne in sce CD.

• Balma, Mauro (a cura di). 1996. Trallalero genovese. Al Sur. 2 CD.
• Balma, Mauro (a cura di). 2000. Canterini all'Opera. Devega. CD.
• Balma, Mauro (a cura di). 2000. Quarto a-o mâ - Trallaleri d'autore (Cansoin). Devega. CD.
• Balma, Mauro (a cura di). 2000. Ma se ghe penso - Antologia della canzone genovese. Devega. CD.
• Balma, Mauro. 2001. Trilli trilli. Trallaleri e canzoni popolari. Devega. CD.
• Balma. Mauro. 2001. Canterin â Prïa. Devega. CD.
• Balma, Mauro (a cura di). 2006. Canterini “storici”- Squadre di canto genovese (1929 - 1946). Devega. CD.
• Complesso Universal. (senza data). Zena a perla do mâ. CD.
• Gruppo Canterini Valbisagno La Concordia. 2001. Il bel canto popolare. CD.
• Gruppo Canterini Valbisagno. 2011. 1986 / 2011. 25 anni di storia. Canto popolare trallalero. CD.
• Gruppo Spontaneo Trallalero. 2007. Vagabondo. Felmay. CD.
• Gruppo Spontaneo Trallalero. 2016. Cantö Riöndö. Felmay. CD.
• I Giovani Canterini di Sant'Olcese. 2002. Nel suono di Genova, Trallaleri e canzoni. Ethnoworld. CD.
• I Giovani Canterini di Sant'Olcese. 2017. 'na reuza sarvaega. CD.
• La Squadra: Compagnia del Trallalero. 1991. Italy: Genoese Poliphony. Buda Records. CD.
• La Squadra. (senza data ma 1993). Chansons Génoises. Buda Records. CD.
• La Squadra. (senza data ma 1998). Bleu de Zena. Italy: Trallalero, Genoese Polyphony. Buda Records. CD.
• La Squadra. (senza data). In sciô ton. Buda Records. CD.
• Squadra di Canto Popolare Valpolcevera. 1992. Trallalero. Robi Droli. CD.

Riferiménti bibliogràfici

• Balma, Mauro. 1984. Il trallalero genovese: trascrizione e analisi musicale del repertorio di tradizione orale. In Culture musicali, anno III, n. 5-6, 1984. Milano: Unicopli. 63-122.
• Balma, Mauro. 2001. Nel cerchio del canto - Storia del trallalero genovese. Genova: De Ferrari Editore.
• Balma, Mauro (a cura di). 2003a. "Semmo de l'Ïsoa" - Il trallalero genovese della storica squadra Canterini di Isola del Cantone. Udine: Nota (CD allegato).
• Balma, Mauro - Fabrizio Ferloni - Vittorio Laura. 2008. Costanzo Carbone - Genova, parole e musica. Genova: De Ferrari Editore (CD allegato).
• Balma, Mauro - Giuliano d'Angiolini. 2018. Alle origini del trallalero genovese. Udine: Nota (2 CD allegati).
• Leydi, Roberto. 1985. Saggio di discografia (78 rpm) delle Squadre di Canto liguri. In Culture musicali 1984, III / 5-6. Milano: Unicopli. 123 – 168.
• Manciotti, Mauro. 1973. Trallaleri e canti popolari. Genova: Sagep.
• Neill, Edward. 1985. Il Trallalero genovese: profilo storico e caratteri essenziali. In Culture musicali 1984, III / 5-6. Milano: Unicopli. 43 – 62.
• Neill, Edward. 1993. La musica popolare ligure. Milano: Sedimus. (Musicassetta allegata).
• Parodi, Laura. 2006. La partenza, canzoniere del trallalero. Genova: Feguagiskia' Studios. (CD allegato).
• Parodi, Laura. 2018. Trallalero! Il canto di Genova: storie e testi. Genova: Pentàgora. (CD allegato).
• Plastino, Goffredo (a cura di). 1999. Alan Lomax - Italian Treasury. The Trallaleri of Genoa. Rounder. CD.
• Rivano, Mauro. 1983. Il canto di squadra. Un secolo di storia genovese. Genova: Pirella.
• Schmuckher, Aidano. 1991. Folklore di Liguria, vol. III Spettacolo-Famiglia-Vecchiaia. Genova: Cassa di Risparmio di Genova e Imperia. 71-124.

Contròllo de outoritæ	GND (DE) 7605270-9