Scîo (çitæ)

38°22′21″N 26°08′15″E
Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Scîo
Unitæ monicipâle
(EL) Χίος
Scîo – Veduta
Scîo – Veduta
Panoràmma de Scîo
Localizaçión
StâtoGrêcia Grêcia
PeriferîaEgêo Setentrionâle
Unitæ periféricaScîo
ComùnScîo
Teritöio
Coordinæ:38°22′21″N 26°08′15″E
Altitùdine10 m s.l.m.
Superfìcce22,823 km²
Abitanti27 015[1] (2021)
Denscitæ1 183,67 ab./km²
Âtre informaçioìn
CAP82100
Prefìsso22710
Fûzo oràrioUTC+2
Nomme abitanti(EL) Χιώτης, Chiotis
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Grêcia
Scîo
Scîo
Scîo – Mappa
Scîo – Mappa
Màppa do comùn de Scîo prìmma do 2011, d'ancheu unitæ monicipâle.
Scîto instituçionâle

Scîo (antigaménte scrîto Sio ascì, Χίος in grêgo modèrno, transliteròu in Chios) a l'é a çitæ ciù inportànte de l'îzoa grêga de Scîo e 'n ecs-comùn da periferîa de l'Egêo Setentrionâle. Da-o 2011 a fà pàrte do nêuvo comùn de Scîo, dond'a l'é unn-a de unitæ monicipâli ciù chò-u sò capolêugo.

A çitæ a l'é de spésso ciamâ Chora (Χώρα in grêgo, sàiva a dî "pàize") ò Kastro (Κάστρο, sàiva a dî "castéllo") ascì, pe métte in ciæo quànde no se fà riferiménto a l'îzoa intrêga ma pròpio a-a çitæ.

Giögrafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Panoràmma de Scîo da-e colìnn-e a ponénte da çitæ

A çitæ de Scîo a se trêuva in sciâ còsta de levànte de l'îzoa, ch'a s'avànsa vèrso a penîzoa de Erìtre, inte l'Àzia Minô, dónde gh'é a çitæ tùrca de Pasàrgo, ancheu dîta Çeşme. O teritöio de l'unitæ monicipâle de Scîo, unn-a de éutto che spartìscian l'îzoa, o gh'à 'n'àrea de 22,823 km2 e, a-o censiménto do 2021, o gh'àiva 'na popolaçión 27.015 abitànti[1].

A nòrd da çitæ de Scîo gh'é o quartê de Vrontados, quàrche chilòmetro a sùd do céntro se trêuva in càngio l'Ariopòrto Naçionâle de l'Îzoa de Scîo e a çitæ de Karfas.

Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Pre-existénse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Scibén che no l'é restòu goæi de testimoniànse, e tære dónde ancheu gh'é a çitæ de Scîo êan za abitæ inte l'etæ clàscica e bizantìnn-a. Defæti, sta poxiçión chi a l'é stæta de lóngo stratégica, scicómme a se trovâva da-vixìn a unn-a de ràdde ciù inportànti da còsta de levànte de l'îzoa, mìssa a-o céntro da rìcca cianûa de Cànpo (Kampos in grêgo) e in corispondénsa do pónto ciù stréito do canâ de Scîo, ch'o l'êa o pasàggio prinçipâ pe-e rótte che d'into Levànte anâvan vèrso l'Egêo do nòrd e Costantinòpoli[2].

L'é probàbile chò-u prìmmo vilàggio de Scîo o se trovàsse 'n pitìn ciù a-a tramontànn-a, da-arénte a-o Palaiócastro, prìmma fortéssa d'época bizantìnn-a, sconpasâ da-a çitadélla zenéize, ch'a l'êa de la do riâ de Sant'Élena in sce 'na colìnn-a dónde ciù tàrdi l'é stæto tiòu sciù di moìn a vénto[2].

Etæ de mêzo[modìfica | modìfica wikitèsto]

O prìmmo vilàggio o l'é vegnûo o céntro ciù inportànte de l'îzoa co-a costruçión do sò çitadélla, o coscì dîto Kastro, comensâ do 1328 da-o Martìn Zacàia, ch'o l'à fæto tiâ sciù e fortificaçioìn avansæ in sciô pòrto, che protezéivan ascì a porçión ciù antîga da çitæ. O quartê vêgio, che pi-â ciù pàrte o saiâ caciòu zu insémme a-o sò sciànco de miâge, o gh'àiva 'n tesciûo urbàn ciutòsto diferénte da-o rèsto da çitadélla, formòu da di izoæ lónghi, spartîi da caróggi stréiti e paralêli a-a rîva a-o mâ, che no l'êan scimétrichi sôlo quànde s'avansâvan drîti in sciô baçî do pòrto. Da pàrte ciù antîga se consèrva ancón 'na tôre, ancheu drénto a-e miâge e de fórma diferénte da quélle da çitadélla[3]. Defæti, sta chi a l'aregórda ciù e strutûe ch'êan dêuviæ pe-e pòrte de çitæ inti ténpi ciù antîghi, ségno ch'o l'é spiegòu co-o fæto ch'a doviéiva êse l'ùnica pàrte da prìmma çénta de miâge ancón in pê[2].

Da-o 1346 l'é comensòu i travàggi p'ingrandî a çitadélla, che l'àn fæta vegnî a grànde strutûa che se védde ancón a-a giornâ d'ancheu. E miâge s'avansâvan drîte in sciô mâ a-o nòrd-èst e in pàrte a-o sùd-èst, dónde gh'êa o baçî do pòrto ascì, spartîo da-a fortéssa co-in fosòu ch'o se svilupâva lóngo i sciànchi vèrso tæra ascì, dond'o l'êa inpîo d'ægoa sâ e dónde gh'êa a ciù pàrte di bastioìn, scicómme sti sciànchi chi l'êan conscideræ quélli ciù crìtichi da difénde. A l'inprinçìpio gh'êa sôlo 'na pòrta p'intrâ a Scîo, avèrta vèrso sùd e co-in pónte levadô pe traversâ o fosòu[4]; ciù avànti, in càngio, són montæ a træ. Dôe de ste chi, a Pòrta Magiô e o Portèllo, són ancón in pê; a tèrsa, pe cóntra, a no l'exìste ciù: defæti a l'é stæta deruâ insémme a-o sciànco de miâge vèrso a mænn-a co-i travàggi pò-u pòrto nêuvo[5].

Co-a costruçión de tùtto o gîo de miâge gh'é stæto do grànde svilùppo do tesciûo urbàn in direçión òrtogonâle a quéllo ch'o gh'êa za, spécce lóngo a stràdda prinçipâ ch'a l'anâva cómme ancheu d'inta pòrta sùd a-o gròsso torión rióndo a-a pìssa de tramontànn-a de miâge. St'àsse chi, mensonòu inti àtti antîghi cómme Carubbeus rectus[n. 1], o vîra in pitìn vèrso ponénte in corispondénsa do racòrdo tra i doî moménti d'urbanizaçión, diferénsa marcâ da 'na larghéssa despægia de frónte di izoæ ascì. O nêuvo tesciûo urbàn, a màgge ciù làrghe e òrtogonâli, o l'aregòrdo pròpio o frûto de 'na spartiçión inte di gròsci lòtti pægi fra de lô, marcæ in sce 'n'àrea ch'a doviéiva êse lìbera e ch'a l'é stæta urbanizâ anàndo aprêuvo a-a ciànta de nêuve miâge da çitæ[2].

Da-o 1346 i zenéixi l'àn coscì comensòu a fâ stramûo inte câze nêuve ò inte quélle acatæ da-i grêghi segóndo e decixoìn pigiæ da 'na comisción creâ dòppo a vitöia do Vignôzo, ch'a l'àiva diciaròu che se dovéivan vénde armêno duxénto cazaménti a-i nêuvi dominatoî. De lóngo into sécolo XIV l'é stæto tiòu sciù i palàççi de l'aministraçión de l'îzoa, cómme o Palàçio do Poistæ co-a sò lögia, do 1348, o Palàçio da Cançelàia, a câza di vicâi do Poistæ e quélla do vésco, da-arénte a-a catedrâle. In sciô pónte ch'o traversâva o fosòu gh'êa a lögia da dugànn-a con, da-vixìn, quélla di péixi e de mezûe, 'na fàbrica de savón e a câza do màstice, ch'êan de propiêtæ da Maónn-a[6]. Dapeu, drénto a-e miâge gh'êa l'uspiâ de Sant'Antönio, 'na tôre co-a prexón e a-o mànco sêi gêxe: a catedrâle di latìn, dedicâ a Sant'Antönio, a gêxa de Sànta Màia di Disciplinànti, quélla de Sàn Zórzo (ch'a l'é in pê ancón a-a giornâ d'ancheu), quélla de Sàn Ménego, quélla de Sàn Nicòlla e a gêxa de Sant'Anastàzia[5][7].

Co-a gràn créscio che gh'é stæto inti ànni do domìnio da Maónn-a a çitæ a l'à comensòu a svilupâse fêua de miâge ascì, inta región dónde alôa ghe stâva a ciù pàrte da popolaçión grêga, dîta burghi, co-a pàrte fortificâ ch'a l'êa conosciûa in càngio cómme Civitas Chii[5]. Tra i quartê drénto e fêua de miâge, inti sò ànni d'öo a çitæ a l'êa arivâ a tòsto 'na quaranténn-a de contræ, de sòlito indicæ co-e sò gêxe ò co-o tîpo de butêghe ch'o ghe stâva cómme, prezénpio, a Savonæa e a Màstica. De ciù, inta región de Cànpo, a sùd da çitæ, s'êa comensòu a tiâ sciù bén bén de rescidénse sub-urbànn-e a córte, vìlle e fatorîe da nobiltæ zenéize e grêga, ch'én pò-u ciù deruæ co-o teramòtto do 1881[7].

Etæ modèrna e contenporània[modìfica | modìfica wikitèsto]

O gràn svilùppo da çitæ o s'é però fermòu a-a chéita co-o pasàggio da çitæ inte moén di tùrchi, moménto da quànde l'é comensòu a decadénsa de Scîo. In particolâ a çitæ a l'é stæta devastâ da doî fæti into sécolo XIX: prìmma da-o masâcro de Scîo do 1822, ch'o l'à portòu a l'amasaménto de ciù de 25.000 persónn-e e a mìssa in scciavitù de tànte âtre, e dòppo o devastànte teramòtto do 1881, fæti ch'àn destrûto squæxi do tùtto a çitæ antîga.

A çitæ nêuva, constrûta dòppo o teramòtto, a l'é stæta progetâ sorviatùtto segóndo o stîle neoclàscico ma gh'é de pàrte ciù modèrne ascì, spécce o longomâ e i quartê da periferîa. Pi-â sò ricostruçión, l'é stæto pigiòu cómme ezénpio l'arénte çitæ de Smìrne, in sciâ còsta de l'Àzia Minô. Do 1885 a popolaçión de Scîo a l'êa de ciù ò mêno 13.000 persónn-e[8], cóntra e 120.000 che gh'êa a l'inprinçìpio do sécolo XVI[5]. A çitæ de Scîo, che do 1912 a l'êa pasâ insémme a-o rèsto de l'îzoa a-o Régno de Grêcia, do 1918 a l'é fæta comùn[9], cangiàndo de confìn sôlo che co-o progràmma Kallikratis do 2011[10].

Tra e costruçioìn de quélli ànni se peu aregordâ a vêgia moschêa, ancheu sêde do musêo bizantìn, o palàçio da bibliotêca "Koraes", sêde da Galerîa d'Àrte Modèrna e do Musêo do folclôre ascì, e quéllo de schêue superiôri. D'in gîo a-a ciàssa Vounakiou l'é stæto tiòu sciù i nêuvi palàççi do govèrno de l'îzoa, co-a moschêa vêgia, o palàçio do comùn e quéllo de l'unitæ periférica, a moschêa Bairakli e o pàrco comunâle, decoròu con de fontànn-e do perîodo òtomàn. Da-o céntro de sta ciàssa chi pàrte a Stràdda Kennedy, ch'a l'arîva scìnn-a-a pòrta prinçipâ inte miâge da çitæ, ligàndose a-o céntro stòrico. Inta pàrte ciù vêgia de Scîo a ræ de stràdde a l'aregòrda ancón quélla de l'etæ de mêzo e di tìpichi caróggi lìguri, con tànte stradétte stréite e picìnn-e[11].

A stràdda che da Ciàssa Vounakiou a và vèrso sùd, ciamâ Aplotaria, a pàssa pe cóntra drénto a-a çitæ vêgia, dond'a fonçiónn-a cómme stràdda prinçipâ. Avansòu in sce l'Aplotaria gh'é a ciù pàrte di butêghe e de ativitæ comerciâli da çitæ, mìsse drénto a di cazaménti tiæ sciù tra o sécolo XIX e l'inprinçìpio do sécolo XX. A-a fìn de l'Aplotaria, lóngo 'na stràdda ch'a gîa vèrso levànte, gh'é o Gymnasium, fondòu do 1792, e a sêde da diòcexi[11]. A pàrte sùd da çitæ a l'é o sò quartê ciù modèrno, constrûto a partî da-o sécolo XX e in espansción contìnoa. Chi se trêuva o Musêo Archiològîco, a sêde de l'Universcitæ de l'Egêo, o cànpo da balón e o musêo marìtimo[11].

Abitànti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Evoluçión demogràfica[modìfica | modìfica wikitèsto]

Abitànti censîi

Pòsti de interèsse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetûe religiôze[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Catedrâle ortodòssa de Scîo: catedrâle da metropolîa de Scîo, Enùssa e Psara, a l'é intitolâ a-i sànti Mêna, Vitô e Vinçénso[12]. A strutûa d'ancheu a l'é stæta tiâ sciù tra o 1886 e o 1889 a-o pòsto da prìmma gêxa ortodòssa do 1838, deruâ co-o teramòtto do 1881, into terén dónde ancón prìmma gh'êa 'n monestê de l'época zenéize[13].
  • Catedrâle catòlica de Scîo: a l'é a gêxa catòlica de l'îzoa, catedrâle da diòcexi da-o mæximo nómme, dedicâ a l'Asonçión. A creaçión de quésta diòcexi a l'é 'na testimoniànsa de l'inportànte prezénsa di zenéixi in sce l'îzoa, conscideròu che a-a giornâ d'ancheu i catòlichi són 'na minorànsa asæ picìnn-a[14].
  • Gêxa de Sàn Zórzo: unn-a de costruçioìn ciù antîghe de l'îzoa, dæto chi-â sò realizaçión a remónta a-o 993, a l'é stæta ségge 'na gêxa catòlica che ortodòssa. A l'é unn-a de dôe gêxe scitoæ drénto a-e miâge do castéllo de Scîo[12], insémme a quélla de Sàn Nicòlla.
  • Moschêa òsmanîta: ciamâ a "moschêa do quartê di frànchi" ascì, a l'é unn-a de træ moschêe òtomànn-e ancón in pê, scitoâ drénto a-e miâge do castéllo. Costroîa a-a fìn do sécolo XIX, a l'é stæta ristorâ do 1997 e ancheu a l'é dêuviâ cómme céntro colturâle[15].

Architetûe militâri[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Castéllo de Scîo: o l'é formòu da l'inponénte gîo de miâge da çitæ vêgia e o l'é de lóngo stæto o céntro de l'aministraçión de l'îzoa. Scibén che gh'é de testimoniànse chi-â zöna a l'êa abitâ da ténpi do bèllo ciù antîghi, a ciù pàrte da fortéssa a remónta a-o perîodo zenéize. O castéllo da Civitas Chii o l'é stæto conquistòu da-i tùrchi do 1566 e, con levòu a cùrta òcupaçión veneçiànn-a do 1694, o l'é restòu scìnn-a-o 1912 de propiêtæ òtomànn-a. Into castéllo, ligòu a-a çitæ pe mêzo de dôe pòrte, gh'é di âtri pòsti de interèsse cómme i bàgni e o canposànto d'época tùrca, a gêxa de Sàn Zórzo mensonâ de d'âto e o palàçio Giustiniàn[16]. Sto palàçio chi o l'é 'na costruçión fortificâ mìssa tra a Pòrta Magiô e a ciàssa da çitæ e, insémme a-a câza do poistæ, o l'é stæto o céntro, inti sécoli pasæ, de l'aministraçión de l'îzoa. Ancheu o l'é a sêde de 'n'espoxiçión dedicâ a-i ànni da dominaçión zenéize e bizantìnn-a in sce l'îzoa[17].

Musêi[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Musêo archiològîco: avèrto do 1977, o l'arechéugge repèrti de vàrie époche atrovæ in sce l'îzoa, mostràndo i ciù de doîmîa ànni da stöia de Scîo e de Psara ascì[18].
  • Musêo bizantìn: o se trêuva inte 'n'ecs-moschêa òtomànn-a, ciamâ Mecidiye Cami, ch'a s'avànsa in sciâ ciàssa Vounakiou, da-arénte a-a Pòrta Magiô. Into musêo gh'é di repèrti che móstran a stöia de Scîo inti sécoli ciù antîghi, da-o perîodo bizantìn e a l'etæ modèrna[19].
  • Musêo do folclôre "Argénti": òspitòu inte de sâle da bibliotêca da çitæ de Scîo, o l'é stæto creòu da-o Féipo Argénti do 1932. O Musêo Argénti o l'arechéugge materiâli, papê e inmàgine in sciâ stöia e a coltûa de l'îzoa, donaçioìn do sò fondatô e de âtre famìgge de Scîo[20].
  • Galerîa d'Àrte Monicipâle: a l'é a galerîa d'àrte contenporània de l'îzoa. Avèrta do 1984, a l'é specializâ sorviatùtto inte òpere di artìsti do pòsto, cómme, prezénpio, quélle do Diomataris e do Mytarakis[21].

Cultûa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Instruçión[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Scîo gh'é unn-a de sêde de l'Universcitæ de l'Egêo, universcitæ grêga spartîa tra sêi atenêi in sce âtretànte îzoe de l'Egêo de Ponénte. Creâ do 1984, into capolêugo chiòtico se trêuva in particolâ a facoltæ d'economîa, spartîa inti tréi dipartiménti d'economîa aziendâle, d'economîa e management do turîximo e d'economîa marìtima, do comèrcio e di traspòrti[22].

Bibliotêche[modìfica | modìfica wikitèsto]

A bibliotêca Koraes a l'é a bibliotêca ciù avoxâ de tùtta Scîo e unn-a de ciù grénde da Grêcia intrêga. A l'é stæta fondâ do 1792 gràçie a-e donaçioìn de famìgge ciù rìcche da çitæ e a l'inprinçìpio a fonçionâva cómme bibliotêca da Grànde Schêua Pùblica de Scîo. Do 1811 a l'à fæto stramûo inte 'n nêuvo cazaménto, deruòu da-o teramòtto do 1881 ma ch'o l'êa za stæto sachezòu do 1822, ànno do masâcro de Scîo. Do 1885 l'é stæto inouguòu o nêuvo palàçio da bibliotêca, dêuviòu ancón a-a giornâ d'ancheu, co-a sò coleçión che into córso di ànni a l'é montâ scìnn-a 135.000 volùmmi[23].

Aministraçión[modìfica | modìfica wikitèsto]

Binelàggi[modìfica | modìfica wikitèsto]

A çitæ de Scîo a l'é binelâ con:

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

Nòtte a-o tèsto
  1. Sàiva a dî o "Caróggio drîto"; l'âtro caróggio prinçipâ o l'êa 'na Sotorîva pìnn-a de butêghe e mercançîe, ch'a partîva da-a ciàssa prinçipâ d'into sciànco contrâio rispètto a-a Logia Platee Syi
Nòtte bibliogràfiche
  1. 1,0 1,1 (EL) Αποτελέσματα Απογραφής Πληθυσμού - Κατοικιών 2021, Μόνιμος Πληθυσμός κατά οικισμό (XLSX), in sce statistics.gr. URL consultòu l'11 màzzo 2024.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Stringa, 1982, p. 277
  3. (ENEL) Koulas of Chios, in sce kastra.eu. URL consultòu o 13 màzzo 2024.
  4. Stringa, 1982, pp. 277-278
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 (EL) Η ιστορία της Χίου, του νησιού της μαστίχας [The history of Chios, the island of mastic], in sce geografikoi.gr. URL consultòu o 5 frevâ 2022.
  6. Stringa, 1982, pp. 277-281
  7. 7,0 7,1 Stringa, 1982, p. 281
  8. (EN) Georgiou I. Zolota, History of Chios, vol. A, Atêne, PD Sakellariou, 1921, p. 275.
  9. (EL) Comùn de Scîo, Ιστορικό Δήμου Χίου [History of the Municipality of Chios], in sce chios.gov.gr. URL consultòu o 16 màzzo 2024.
  10. (EL) ΦΕΚ A 87/2010, Progràmma Kallikratis (PDF), Gazétta do Govèrno. URL consultòu o 16 màzzo 2024.
  11. 11,0 11,1 11,2 (ENEL) Chios town, in sce chios.gr. URL consultòu o 6 frevâ 2022.
  12. 12,0 12,1 (ENEL) Religious Monuments on Chios island, in sce chios.gr. URL consultòu o 3 frevâ 2022.
  13. (EL) Μητροπολιτικός Ναός της Χίου (Metropolitan Church of Chios), in sce syndesmosklchi.blogspot.com. URL consultòu o 27 màzzo 2023.
  14. (EN) Diocese of Chios, in sce gcatholic.org. URL consultòu o 3 frevâ 2022.
  15. (EL) Περιγραφή, in sce odysseus.culture.gr. URL consultòu o 4 frevâ 2022.
  16. (ENEL) Chios Castle, in sce chios.gr. URL consultòu o 3 frevâ 2022.
  17. (EN) Giustiniani Museum, in sce chios.com. URL consultòu o 4 frevâ 2022.
  18. (ENEL) Chios Archaeological Museum, in sce chios.gr. URL consultòu o 6 frevâ 2022.
  19. (ENEL) Chios Byzantine Museum, in sce chios.gr. URL consultòu o 6 frevâ 2022.
  20. (ENEL) The Argenti Folklore Museum and Gallery, in sce chios.gr. URL consultòu o 6 frevâ 2022.
  21. (ENEL) Museums, in sce chios.gr. URL consultòu o 6 frevâ 2022.
  22. (ENEL) Departments & Schools, in sce aegean.edu. URL consultòu o 16 màzzo 2024.
  23. (ENFREL) Koraes Library - History, in sce koraeslibrary.gr. URL consultòu o 16 màzzo 2024.
  24. (IT) Gemellaggi tra città e collaborazioni internazionali: se ne è discusso in commissione cultura, in sce comune.genova.it. URL consultòu l'11 màzzo 2024.
  25. (EL) Συνάντηση Αντιδημάρχου Χίου με τον Κο Claudy Burnay, in sce chios.gov.gr. URL consultòu l'11 màzzo 2024.
  26. (EL) Ημερίδα ενημέρωσης για την αξιοποίηση των Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων, in sce chios.gov.gr. URL consultòu l'11 màzzo 2024.

Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN125641528 · LCCN (ENn94020691 · WorldCat Identities (ENn94-020691