Carlomagno

Da Wikipedia
ZE-P
Sta paggina chie a l'è scrita in zeneize
co' ina grafia tipo quella do Prian do 1745
Raprezentaçión do Carlomàgno inta crònaca do Ekkehard von Aura into 1112/14, Cambridge Corpus Christi

Carlomagno (in latin: Carolus Magnus; in tedesco: Karl der Große; in franceise: Charlemagne; n. 742 - m. Aquisgraña 814) o l'é stæto un sovràn franco, re di Franchi e impeatô di Romén.

Biografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Figgio primmogenito de Pipin o Breve, re di Franchi, e de Bertrada; a-a morte do poæ (768) o l'ebbe l'Aostraxia e a Neustria a-o nord de l'Oise, e l'Aquitania in comun co-o fræ minô Carlomanno re da Neustria a sud de l'Oise, da Borgogna, ecc.; a-a morte de Carlomanno (771), o l'invase i so stæti e int'o mæximo anno o ripudiò a moggê, figgia de Dexideio re di Longobardi, de nomme foscia Dexidiâ (v. Ermengarda). Dexideio alloa o l'acugette inta so corte a viddoa e i partixen de Carlomanno. Carlomagno, sollecitao da-o pappa Adrian I, o l'impose a Dexideio de abbandonâ a-o pappa e tære ch'o l'aveiva occupao inte l'esarcao e into ducato roman; avuo un refúo, o l'attraversò (773) e Alpi co-o so esercito, pe i pasci do Cenixio e do S. Benardo, o superó pe agíamento a ciusa da Val de Susa, o s'impossessò de tutta l'Italia settentrionâ e, occupâ Pavia (774), o se intitolò re di Franchi e di Longobardi. O tornò (776) pe reprimme a conspiaçion di ducchi longobardi do Friuli, de Ciuxi, Spoleto e Benevento; da pœu (780-781) pe fâ consacrâ da-o pontefixe, comme re d'Italia, o figgio Carlomanno ch'o fu ribattezzao co-o nomme de Pipin.

Contra i musulmen de Spagna o condusse in questi anni una serie de spediçioin: quella do 778, doppo o fallimento de l'assedio de Saragozza, o se concluse co-o massacro da retroguardia franca a-o passo de Roncisvalle. Megio successo ebban e spediçioin do 785, 797, 801, 811, che permissan a creaçion da Marca hispanica, fra i Pirenei e l'Ebro, con capitâ Barçeloña, primmo nucleo da riconquista crestiaña da Spagna.

A est, in trent'anni de guære (772-804), o l'ariescì a occupâ e terre di Sassoni, menaççoxi pe e so incurscioin continue: violenta a fu particolarmente a guæra contro o cappo sassone Vitichindo (778-785). A lotta pe a scistemaçion do confin orientâ a l'ebbe di âtri sviluppi ascì: contro i Bavai e o so ducca Tascilon che, vinto into 787, o lasciò o paise in poistæ de Carlomagno; e, da-a Bavea, contro i Avai, di quæ co-ina serie de spediçioin (791-96) o destrusse l'impeo.

Affermao coscì o so dominio da l'Elba a l'Atlantego, a-o Tibisco, a-o Danubbio, a l'Ebro, a Romma, apparse lê alloa o veo e solo cappo da crestianitæ. Questa so poxiçion, coroboâ da-a so attivitæ into campo religioso, comme difensô e propagatô da fe', e into campo da curtua (ch'a conobbe una vea renascita, dîta appunto caroliña), a l'ebbe a piña consacraçion ófiçiâ into Dênâ de l'anno 800, a Romma: Carlomagno o se gh'ea recao pe esaminâ e accuse contra pappa Lion III, che, cacciao inte l'arvî 799 da una conzua de nobili, da Carlomagno o l'ea za stæto remisso in sce-o trono. O pappa, doppo a messa in S. Pê, o pose o diadema impeiâ in sce-o cappo de Carlomagno, ch'o fu avoxao da-i presenti, eviddntemente za informæ, "impiao". Foscia, o fæto che in sce-o trono di imperatoî d'Oriente ghe foise una donna, Irene, che into 798 a l'aveiva destituio o figgio Costantin VI, o l'agevolò o gesto de Carlomagno.

Ciu che a restaoraçion de l'Impeo Roman d'Occidente, l'ea a creaçion do nœuvo Impeo crestian, quæ o concepivan i ommi do Medioevo. L'elemento religioso o gh'ea predominante; de fæto ciu che un stato veo e proprio, l'Impeo o l'ea un ideâ politico-religioso, ch'o dava dignitæ e força de difensô da crestianitæ a-o consacrao, streitamente unio per ço into so compito a-o papato. O carattere de l'Impeo, doppo un'offerta de maiezzo inviâ da Carlomagno a l'impiaixe Irene e cheita pe a destituçion de quest'urtima, vègne da pœu a determinâse (802) pe e reaçioin de Niçeforo, nœuvo legittimo imperatô co-o quæ vegniva a cessâ a vacança imperiâ, ch'a l'ea stæta o pretesto pe l'iniçiativa de Lion III.

Se vègne a un conflito co l'Impeo bizantin, combattuo inte l'Adriatego (805-806) e terminao (812) con un accordio che mentre a Bizançio o lasciava Veneçia, l'Istria e a Dalmaçia, a Carlomagno o riconosceiva o titolo de imperatô de l'Impeo roman-crestian d'Occidente.

Carlomagno o l'atteize coscì a riordenâ i so vari stæti con di critei unitai, dividdendoli in te de circoscriçioin dîte contee e, se de confin, marche, mentre, a reprimme ogni abuso, o creava e vixite periodiche di missi dominici. Reünioin generæ ò provinciæ, dîte placiti, ogni anno provedeivan a-a legislaçion, ch'a se concretò prinçipalmente inte un'ottanteña de capitolæ; otr'a ço l'œuvia legislativa de Carlomagno a comprende a redaçion scrita, da lê ordenâ dove no se ghe foise za primma provisto, de svariæ lezze popolæ (barbareghe) conservæ in vigô inte varie parte do so impeo.

Prode e œuvioso, rescistente a-e fadighe e avido de cortua, dotao de eminente capaçitæ politiche e militæ - coscì a tradiçion -, Carlomagno o l'apparse a-i stesci contemporanni comme o degno cappo da societæ occidentâ, roman-germanica e crestiaña, onde l'appellativo de Magno e e lezendie che o fisson inta poexia e inte l'axografia.

Carlomagno o se sposò çinque votte: co-a franca Imiltrudde, da-a quæ o l'ebbe Pipin o Zembo (m. 811); co-a longobarda Dexidiâ (Ermengarda) into 770; da pœu co-a sveva Ildegarda (m. 783), da-a quæ o l'ebbe Carlo, Pipin, Ludovico, Lotaio (m. 779), Adelaide, Rotruda, Berta, Gisella e un'âtra figgia; co-a franca aostraxica Fastradda, da-a quæ o l'ebbe Teoderadda e Iltrudde; co-a sveva Liutgarda. Da-e concubiñe o l'ebbe: da Madelgarda, Rotilde; da Gerwinda, Adaldrudda; da Regiña, Drogon e Ugo, da Adalinda, Teodorico.

Atri progetti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN89643029 · ISNI (EN0000 0001 2143 0569 · SBN (ITMILV125141 · LCCN (ENn79043619 · GND (DE118560034 · BNF (FRcb11940325v (data) · BNE (ESXX977993 (data) · ULAN (EN500097003 · NLA (EN49885978 · BAV (ENIT495/46308 · CERL cnp01466834 · NDL (ENJA00620482 · WorldCat Identities (ENn79-043619