Columba livia

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

O Pición Sarvægo opûre Cónbo Sarvægo da rocche (Columba livia - J.F Gmelin 1789) o l'é ´n öxello da famiggia Columbidae (Leach 1819) e do Genere Columba (Linnaeus 1758) e a spêce primogénita de tùtte e razze domèsteghe, fæte da l'òmmo ch' o l' à seleçionòu senpre ciù e nêue generaçioìn.

Descriçión

O pición (Columba livia)

O Pición Sarvægo o l'à ina longhéssa de 35 cìtti e 'n'avertûa âlare de 68 cìtti; e âe àn dôe barré de cô néigro, gropón e sótt'âe de cô giànco. Testa, còllo e peto en de cô grîxo-bleu scûo, e ciùmme àn 'na brilantéssa de cô metalico vèrde e lilà; dòrso, pansa e âe en de cô grîxo ciæo;  côa grîxa e fascia terminâle néigra, timonêe estèrne de cô giànco, becco scûo, éuggi cô de çetrón, sanpe cô grîxo-rêza.

Fra i cònbi de çitæ ghe n'é de quelli ch'àn a livrea de cô pægio a-o pición sarvægo, ma gh'é de diferénse:

Pición Sarvægo	Pición  Doméstego
Còrpo slansòu	Còrpo tòsso e pesante
Testa picinn-a e slansâ	Testa ciù tòssa
o se pösa in scê miage rociôse	o se pösa de spesso in tæra
difidente	confidente con l'òmmo

Conportaménto

O l'é 'n öxello gregâio, o vìve in grùppi anche numerôxi, conpréizo o periodo riprodutîvo. Granìvoro, o se nûtre de sémmi de ciante sarvæghe e coltivæ. O béive sensa îsâ a testa, o sciòrbe l'ægoa. O l'à capaçitæ d'òrientaménto e 'n xêuo veloçe, anche in scê lónghe distanse. O seu habitat én e zöne rociôze costêe e montagnôse inte l'entrotæra.

Riproduçión

A stagión a l'inìçia d'Arvî, e-a se prolónga a-a fin de Seténbre-Òtôbre; inte l'anno fan træ o quàttro niæ, o nîo 'n strêito abrétio de ramétti, réixe, pagétto pòsto in gròtte, cavitæ, recànti tra e rocce. Fan dôe êuve incobæ 17-18 giórni, anche da-o masccio, i polìn végnan nutrîi da tùtti doî co-o læte de pición, 'na secreçión do göxio. Làscian o nîo a l'etæ de 35-37 giórni.

Habitat

O l'é 'n cónbo sedentâio òriginâio de l'Àzia, do Nord Àfrica, Eoröpa e Medio Òriente; o lé'stæto introdûto, e o se gh'é stabilizòu in Àfrica a Sud do Sahara, Nord e Sud América, Oustràlia, e Nêua Zelànda.  I combi de çitæ én 'na mescciûa de öxélli domèsteghi scapæ e quelli sarvæghi, e coscì a qualitæ sarvæga sccétta a l´é senpre ciù ræa e a l´é in scî pìssi de scentâ.

In italia o pición sarvægo o nidìfica into Càrso Triestìn, èrte scugêe, Apenìn Céntrâle e Meridionâle, Sardégna, Sicìlia, Îzoe Minô. Inta Ligùria no son coscì abondànti come inte âtre regioìn: percöse no gh´è na gran tradiçion d´alevaménto da mena domestega

In Lombardia, Piemonte, Liguria e Sardegna l’allevamento dei piccioni è poco sviluppato,

e a qualitæ sarvæga a se vedeiva solo de sémme in çénto:

Costuma far passata le stesse stagioni delle precedenti [i.e. palumbus e oenas], ma non annida

Columba oenas: Annida a monti ed è numerosissimo nel passaggio autunnale. Columba livia: Più raro dell´antecedente

Pare cosa dubbia che sia di passaggio nel Veneto ed in Liguria

A forte prezénsa de conbi inte çitae a vegne de vòtte un veo problêma de igêne.

Columba livia Doméstega

O pición sarvægo o l'é stæto adomestegòu da-i éutto a-i çìnquemìlla anni fa, ne fàn tésto e tavolétte cùneifòrmi da Mezopotàmia e-i Geroglìfici Egiçi. I Persien én stæti i prìmmi a sfrutâ a capaçitæ natorâle do pición a ritornâ dôv'o l'é nasciûo, pe mandâ mesàggi a-e çitæ de l'inpêro.

O pición viagiatô, da l'antighitæ o l'é stæto o sôlo mézzo velôce de comunicaçión. Sostitoîo da-o telegrafo/telefono, o l'é tórna stæto utilizòu pe raxoìn de seguéssa inta prìmma e inta segônda goæra mondiâle - e linie telefoniche poéivan êse interótte o intercetæ.

Ancheu, a-i giórni nòstri, i picioìn viagiatoî són alevæ pe-e conpetiçioìn de xêuo sportîvo bén-bén populâri in Gràn Bretàgna, Bélgio e atri paixi do Nord Eoröpa. O peu xoâ pe 1000 chilòmetri, a na velocitæ de 80-100 km. a l'ôa.

Inta Bibbia són de béstie co-e quae se fa comèrcio e che vegnan sacrificæ:

E Gesü u l’è intròu ne u tempiu de Diu, e u l’ha scacciòu tütti quelli che accattavan e vendeivan ne u tempiu, e u l’ha cacciòu in tæra ê toe di bancaoti e ê carêghe de quelli che vendeivan ê columbe.

De votte én ascì sinbolo do Spìrito Sànto:

Quandu Gesü u l’è stætu battezzòu u l’è sciurtìu sübitu feua de l’aegua, e eccu se ghe sun aværti i sê, e u l’ha vistu u Spiritu de Diu cu discendeiva quaxi cumme ünha Columba e vegnî surva de lê.

Linneo e a Columba livia Doméstega

O conbo sarvægo o l'é l'antenòu de quelli domestegæ, ma o Linneo o credeiva che o conbo domestego (e quello de çitae) o fisse derivòu da n´âtro combo sarvægo, Columba oenas.

Âtri naturalìsti - Temminck e Bonaparte prezénpio- an corezûo l´erô; e coscì, inti Vocabolâi stòrichi zeneixi, o Paganini e o Casaccia , sensa afermâ che o conbo domestego o deriva da C. Livia, parlan de tùtti doe into mæximo paragrafo, e lascian C.oenas asémme co-u Colasso (C.palumbus)

CÔMBO (..) Diconsi Colombi gentili i colombi grossi e casalinghi, Colombi torraiuoli (t.orn. Columba livia Brisson) I colombi vaganti più piccoli, e men casalinghi che soglion nidificare nelle torri (..) CÔMBO SARVËGO, Colombaccio, Palómbo, t.orn. Columba palumbus Linn., (..) -Colombèlla, t.orn. Columba oenas Gmel., Colombo salvatico minore del colombaccio.

A Barçelónn-a (Catalògna)

Cömbo: Colombo e Colomba. Uccello notissimo, di cui sonovi più specie.

-da ròcche; Colombo torrajuolo. Columba livia. Colombo vagante, più piccolo del domestico, e men casalingo, che suole nidificare nelle torri (..)

-sarvægo; Colombella, Palombella. Columba oenas. Colombo salvatico, minore del Colombaccio.

E Tôre Cónbêe

Into Medioêvo i feodatâi àivan o privilêgio d'avéi e Tôre Cónbêe e poéi seleçionâ e spêce da carne, di colôri de ciumme, e da capaçitæ d'òrientâse, I piccioìn, pe-a seu prolifiçitæ, êan 'na risòrsa, ségge alimentare, che pe-a caccia (co-o farco), e pe poéi inviâ di mesaggi. Gh´êa de queste tóre a Ventemiglia, prezénpio:

A Ventimiglia venivano considerate sia colombaie che granarie, così, int’u nostru parlà si conoscevano col nome di “Casùi-ture”.

Inti sécoli di cangiaménti sociali-econòmici avegnûi inte çitæ, i nòbili êan ritornæ a-e canpagne, ma sensa cónbi, ch'êan restæ a vìve in çitæ a nidificâ  e-a nutrise de scarti.

Inti anni 60 do sécolo pasòu (XX), o progresìvo desmétte de tanti alevamenti, no ciù necesaî cómme prìmma a prodûe piccioìn da carne, àn portòu a-a liberaçión de nomeroxi cónbi ch'én anæti inti centri urbani a aomentâ a popolaçión che gh'êa za, e a diferençiâ ancón de ciù e livrêe di piccioìn de çitæ.