Utente:Arbenganese/Sandbox/A Ciunèa

A Ciunèa

A Ciunèa ('n italian Chionea) r'è 'na frâziùn dâ cumüna d'Ulmèa ch'a cuntia 25 p'lsune.

Geugrafia

A s' tṛöva a 1015 metri 'nsu livellu del mōa, a bulgō dâ Ciunèa a s'tröva 'nsu rivazun ch'u dividde a valodda dû rian dû Ciapìn da qualla d'l'Almélla, ai pèè dâ cōlla cun u lištessu nōmme. U sò teritōri u s'šlolga fin vèlsu a zimma d'l Pizzu, lund' j' olti è 'l tère cultivoi d'l fundu i loššio spaziu ai prōi, duvrōi p'ndōa 'n pastüra.

A frâziùn a r'è divisa 'n trê bulgōi: a principōa r'è qualla da Geis̅c̅ia, tirô sciü in manera cumpotta au rundu dâ paruchioa. Vignendu d'nt'Ulmèa a primma ch'a s' šcuntra r'è a polte bossa d'l paise, 'nsèmme ara bulgō di Niculii. 'Nfin a polte ota, da ra fulma lungarüa, r'è l'ültimu gruppu d'cà 'nsa via ch'a polta vèlsu a Cōlla. Cun 'na citta deviaziun u s'pö rivōa fin ai bulghi d'Pulziratte (Suvrone e Sutone).

Stōria

D'vejia fondaziun, A Ciunèa r'è nasciüa cumme bulgô d' pastua, višta a pus̅c̅iziun adotta.

Da aruldōa, ch' a ra fin d'l' Öcciuzentu u s'era focciu l' acquedottu, vujiü, a gran vus̅c̅e, dal famî dâ frâziùn ch' j'avevo filmà 'na petiziun zà 'ntl 1892, cun a prûpošta d' sfrütōa a dus̅c̅ie di Savi, lucalità pōcu suvo l' cà. El prûgèttu u ven bütà 'n funziun sulu coc'onnu dōppu, 'nt'el 1896, cun u stüdiu focciu p'l cuntiu d'l Miništeru da pōlte d'l' inz’gnéa Mazzarelli.

Vista l' 'mpultonza dâ frâziùn, ch'a l'epuca a cuntiova 500 p'lsune, l'era štà apruvà dâ ra cumüna in cian apōšta ch'u v'ghèva ascì a poltecipaziun dî t’cioldi p'l a pōsa dâ tübaziun. Zō l'ha p'lmassu el funziunamentu d'l'euva püblica 'nt'l avuštu d'l 1897.

Diferente, 'nvece, a štoria d'cumme r'è rivô a curente eletrica 'nt'èl 1922, grazie al mirin d'l Fussà. A prumōvo l'iniziativa l'era štà Franzè P'lozza (Francesco Pelazza), ch'l'avèva acatà 'na dinamu da 5kW, 'n gradu d'generōa 220 volt d' curente cuntinua ch' a v'gniva alimentô da l'euva dû riàn dû Ciapìn, e a garantìva a lūs̅c̅ie nu sulu a j' abitonti dâ Ciunèa, ma ascì a quai dâ Chiuroira, d'l Pulziratte, d'l Ca' d'l Fussà e d'l Ca' dû Rian.

Grōssa 'mpultonza, pēūi, l'avèva avü l'ereziun dâ parochia dâ geis̅c̅ia d'l'Asunta, v'gnûa 'nt'èl 1930. 'Ntulnu ai oggni '50 r'è štô creô a cuperativa dâ Ciunèa, giuntô, 'nsemme a qualle d'l Punte d'Nova, d'Nasagō è dâ paplōira, a qualla d'l Bulgu d'Ulmèa.

Pōsti d' 'ntrèsse

• Geis̅c̅ia paruchioa d'l'Asunziun: 'n prinzipi dedicô a Sèn Michea r'era štô tirô sciü a paltia dai 6 d' felvōa d'l 1728, 'm' lè šcricciu 'n coc documentu, ch' iu dis̅c̅ie che i prumutua i j' ero štoi Bartolomeo Bologna (B'ltulmé Bulogna), Antonio Castagno (Toniu Caštognu) e Matteo Pelazza (Maté P'lozza). Sutta l'aministraziun da geis̅c̅ia i s'truvo ascì i pōšti da vis̅c̅in cumme el Pulziratte e Gojiafongu (o Schefitto). 'Nt'èl 1832 r'è štô intitulô a ra Beata Vergine, chinscì che a festa patrunoa d'l paise r'è vignüa qualla d'l' Asunta, a Feravuštu.

A paltia dal 1850 a geis̅c̅ia ciulnairöra, 'ncua sutta ara parochia ulmiōsca, r'ô avü üna cuncesciùn p'l pèa foa i bates̅c̅imi. Cuncesciun cunfelmô tulna 'nt'l 1911, cun ascì u svulgimentu d'l leziui d' dûtrina e ōtō funziui 'n ciü.

D'stacô da ra culegiô ulmiosca 'nt'èl 1930, da su mumentu r'è v'gnüa 'na parochia autonuma, ch'r'ô c'me teritōriu a zōna cumpresa fra 'l Pizzu d'Ulmèa e 'l Mirin d'l Fussà (da setentriùn a meridiun) e fra u Ciapin è u rian d'l Fô.

In prinzippi, a štrûtüra d'l campanin r'era culucô 'n zimma a 'n caštlattu, a contu dâ cuštruziun. A fulma ch'a s' vaghe ʒöö a r'munta 'nvece a'l 1926, mèntre a l' 'ntelnu l'è cuns'lvà 'n preziusu autoa 'n molmu gioncu, che ina vōta l'era l'autoa magiua dâ culegiô d' Sèn Maltin 'nt'Ulmèa.

• Rifügiu Ciunèa, 'nt'èl bulgô u j'è 'n rifügiu ch'cuntia öcciu pošti pè dulmia, tantu d'invelnu quōntu d'ištoi, cun 'na zona d'föra atrezà e ascì a puscibilitōi d'ataštoa a chis̅c̅ina tipica lucōle.

Cultüra

A ra Ciunèa u j'è 'n müseu ch'u s'ciamō Museo dei Ricordi, dedicà ai veji, ümili cuntadìn e grandi travajaui, e a i tempi antighi. Ven mustrōi j'alnesi ch'i s'duvrova 'n campogna, e i veštimenti d'ina vota, chinscì c'me a mubilia. 'Na stōnzia r'ê pöi dedicô a ra ricustruziun de 'na veija clōse d'šcōra. Èl müseu l'ulganizza ascì ōtō ativitōi, c'me a pübblicaziun da Gazzetta di Chionea (da'l z'nōa 2022 a'l d's̅c̅embō 2023, giulnōa dedicà a ra storia e ra memoria d'l paise) e a delegaziun ciulnairöra d'l Calvōa Storicu d'Ulmèa.

Da coc'ōnu a šta porte l'è paltìa 'n prugetu ch'u s'ciama "Proverbi appesi" e u cunscište 'nta creaziun d'nümeri civici artištici, cun i pluvelbi da tradiziun ulmioš-ca da apendo d'noi a èl cà.

Manifeštaziui

Due e feste principōli foccie 'nt'èl fraziun:

• A prima r'ê quala dedicô a ra Madonna Asunta, a mez'avustu, 'ncu ra messa aa matin seguida da ra benediziun e da ra prucesciun dopudisnōa. R'era l'ocas̅c̅iun pè aghindōa ra geis̅c̅ia, pè scistemōa èl cà da bulgō e pè lüstrōa i alnesi 'n arōme. U s'zugova ascì a re bocce e oci zöghi tradisiunōli, pè finìa a nöcce funda.
• A s'cunda r'ê quala d'Sèn Miché ai 29 d's'tembō, 'ncu a messa e a prucesciun 'ncu a stōtua d'l sōntu.

Vie d'cumunicaziun

A štrō pè e fraziun da Ciunèa e da Chiuroira a l'incumenza da'l punte dî Cōlni, suvo l'Almella. A munta vèlsu punente, passendu d'suta a ra Villa Demichelis e a toja ra müratera da cabina da lüs̅c̅e rivondu fin a'l Grand Hotel. Dopu su lì a fa 'n viru, v's̅c̅in a'l rian d'Ciapin, e pöi a s' s'cuntra tulna 'ncu'listesa müratera. A va 'ncù apressu a 'l v'lsonte d'sud-ovest, passendu suvo a re Cà d'l Mürin e rivendu a 'na bifulcaziun 'n pruscimitoi d'l rian Rava Grossa. A rama d'dricia, ch'a polta fin 'nta Ciunèa a l'è lunga 5,4 chilometri. Èl primu prugetu l'era štà focciu 'nt'èl 1914, favurìu da ra filma di abitonti d'A Ciunèa, ch'i s'mpgnova a cuncede d'bōda l'üsu di sciti a ra cumüna pè a custruziun d'l tracià. Èl travoju r'è štà focciu tüttu pōra e picu da müraùi ciulnairöri, 'ncu l'üsu de lucōli pietraie (ciapére/‘mpréōe?), tüccie d'švujōe, scicumme che n's'ašpetova che ghe ne fusse tontu b'sögnu. Ün d'ciü 'mpultonti r'ê štô quala d'l Caštèa da Voa, a ciü grosa da zona. Re pree r'ero tirô sciü dai mü, sensa oci mèzzi, mentre tücci j'alnesi j'ero procüroi da ra cumüna e ognidün u travajova aa sö manera dèndu 'na man. A cuštruziun da štrō, s'cundu quontu ripultà da Pio Pelazza, a r'ê paltìa da ra ciōza da geis̅c̅ia da Ciunèa a carōa vèlsu 'l punte dî Cōlni, lund'i s'è rivô sulu 'nt'èl dopu guèra.

http://www.museo-chionea.com/wp-content/uploads/2022/07/La-Gazzetta-di-Chionea-Agosto-2022.pdf https://www.museo-chionea.com/wp-content/uploads/2023/01/Gazzetta-di-Chionea-Gennaio-2023.pdf