A tònica velarizâ

Da Wikipedia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Cartéllo bilìngoe do pàize de Vàlle, a Calisàn. A velarizaçión a l'é stæta indicâ co-o grafêma "ā".

Con A tònica velarizâ se fà riferiménto a 'na caraterìstica fonética ch'a pòrta a di cangiaménti inta pronónçia da létia "A" ([a]) quand'a se trêuva inte 'na poxiçión tònica. Sta caraterìstica chi a gh'à 'na grandìscima variabilitæ pe caxón da prezénsa de bén bén de pronónçie diferénti, che pêuan anâ da-a "A" apénn-a ciù serâ ([ä]), a di soìn do bèllo ciù stréiti, scìnn-a a vegnî 'na "Ò" ([ɔ] e [o] ascì[n. 1]).

A velarizaçión da "A" a l'é 'n éxito in comùn a di pòsti spantegæ e sénsa ligàmmi a 'na sôla léngoa. Tra Ligùria e tære da-arénte, l'àrea de difuxón ciù inportànte de quésto caràtere a s'esténde tra a Rivêa de Ponénte e o Bàsso Piemónte, tànto da êse adotâ ségge da variànte da léngoa lìgure che do piemontéize.

Difuxón[modìfica | modìfica wikitèsto]

A velarizaçión da "A" a l'é spantegâ inte di pòsti diferénti che no gh'àn de continoitæ teritoriâle: tra e léngoe gàllo-itàliche a l'é comùn inte de regioìn d'in gîo a-e Àrpe Lìguri e a-a pàrte de céntro-ponénte de l'Apenìn Lìgure. A-a tramontànn-a de ste cadénn-e chi, spécce inti pàixi de léngoa piemontéize, a l'é 'na caraterìstica tìpica do monregaléize e do parlâ de Cêva ciù che, vérso levànte, inte variànte do monferìn da-arénte a-o confìn co-a Ligùria scìnn-a l'àrea de parlâ lusciandrìn. Inti sò stùddi, o Geoffrey Hull o dîxe d'avéila trovâ into Canavéize e inti parlæ lonbàrdi tra Novâra e Milàn ascì.

Léngoa lìgure[modìfica | modìfica wikitèsto]

Cartéllo bilìngoe da contrâ da Ciàssa, a Boisàn. A velarizaçión into parlâ buinzanin a l'é stæta indicâ co-o grafêma "â".

A velarizaçión da "A" a l'é 'na caraterìstica tìpica de 'n çèrto nùmerp de variànte da léngoa lìgure, ch'én pi-â ciù pàrte spantegæ tra o çéntro-levànte da Rivêa de Ponénte e a región de l'Otrazôvo. In scê rîve do Mâ Lìgure, mesciàndose vèrso levànte da-o comùn do Çeiâ, a velarizaçión a se peu trovâ inte tùtti i parlæ scìnn-a quélli de stànpo savonéize, che gh'àn sta caraterìstica lê ascì. Ancón ciù a levànte, inti parlæ de lóngo ciù vixìn a-o zenéize "inlùstre" do céntro de Zêna, sto caràtere chi o và pe cóntra ciàn cianìn a scentâ, co-a sò prezénsa ch'a l'é atestâ scìnn-a inti quartê do ponénte da çitæ. Tra i sénci parlæ da Rivêa, in particolâ, a velarizaçión a l'é asæ marcâ into finarìn e inti parlæ che ghe stàn ciù da-a vixìn, dond'a vêgne indicâ co-o grafêma "ô"[3].

Pe cóntra, a scitoaçión a càngia de ciù inti pàixi dónde gh'é de variànte de stànpo arbenganéize: ste chi màncan de sòlito da velarizaçión, cómme l'acàpita into parlâ da çitæ e inte quélli di pàixi in gîo, ma in càngio a coménsa a conparî inte quàrche variêtæ di pàixi de valàdde, con di éxiti despægi. Lóngo a còsta, cómme za mensonòu, a velarizaçión a l'é 'n caràtere tìpico do parlâ do Çeiâ, dond'a l'é asæ marcâ, e de quéllo do Borghétto méntre, vèrso l'entrotæra, a se peu trovâ inta Valàdda do Nêva, spécce a Castrevêgio[4] e a Çeixêua, e, inte 'n mòddo apénn-a ciù marcòu, inti âtri parlæ da Valàdda do Varatèlla. Vèrso levànte, cómme za dîto, a velarizaçión a l'é 'na caraterìstica in comùn a tòsto tùtti i pàixi[5][6][7] scìnn-a-a zöna do finarìn e ancón ciù in la, ségge lóngo a còsta che vèrso a l'entrotæra. Pe de ciù, inta Rivêa se peu trovâ sto fenòmeno chi ànche inte di pónti izoæ ancón ciù a ponénte, cómme a Dosàiga, L'Îzoa[8] e tra i comùn d'Andêua[9] e d'Aràsce[10], ciù che, inte 'n mòddo no goæi marcòu, inte çèrti parlæ de stànpo inperiéize[11].

Vèrso l'entrotæra a velarizaçión da "A" a l'é 'na prezénsa comùn ségge inti parlæ lìguri che inte quélli piemontéixi, tànto ch'a no peu êse dêuviâ pe de clasificaçioìn precîze, e caraterizâ da 'na grànde variabilitæ. In particolâ a l'é difûza inta pàrte da Valàdda do Bórmia con de variànte da léngoa lìgure ò de pasàggio a-o piemontéize. Inta Bórmia, prezénpio, a gh'é into parlâ d'Artâ dond'a s'é svilupâ vèrso a "o" avèrta[12], a-a giornâ d'ancheu scrîta co-o grafêma "o" scibén che into pasòu a vegnîva indicâ co-ina "à" ascì[13]. Pe de ciù, inte zöne de tranxiçión tra o lìgure e o piemontéize, a velarizaçión a gh'é into parlâ de Càiri ascì, dond'a se prezénta cómme [ɒ][14].

De la da Bórmia, tra e variànte lìguri da valàdda do Tànaro (sàiva a dî l'ormeàsco e o garescìn), gh'é 'n'evoluçión do tùtto specìfica e do bèllo marcâ de sto fenòmeno chi. Defæti, gh'é 'na velarizaçión, spécce into parlâ d'Ormêa, ch'a l'à portòu a di éxiti do bèllo diferénti: ciù chi-â trasformaçión inta "o" avèrta ([ɔ] cómme pe òtu, "âto") e quélla inta "o" serâ ([o] cómme pe travoju, "travàggio", de vòtte scrîto travōju ascì), inte di âtri câxi gh'é a prezénsa de 'na velarizaçión mêno marcâ, co-in çèrto gràddo de variabilitæ. Defæti, l'é registròu ségge o són [ɑ], cómme pe gòtu, "gàtto", che l'éxito [ɐ], cómme inta pòula stròzu, "stràsso", che vêgnan scrîti coscì cómme a [ɔ][n. 2] co-o caràtere "ò"[15], scibén che gh'é de grafîe co-a "ō" ascì[16]. A raprezentaçión de quésti soìn a peu cangiâ in sciâ bâze da grafîa: a ògni mòddo, de sòlito l'é dêuviòu i scìnboli "o", "ò", "ō" e "ô" segóndo de conbinaçioìn diferénti. Pe cóntra, into garescìn gh'é sôlo e dôe evoluçioìn vèrso 'na "o" ch'a l'é serâ òpû avèrta, scrîta rispetivaménte "o" (otu, âto) e "ò" (pòrte, pàrte)[17], co-o grafêma "ô" ch'o l'é in càngio desligòu da-o scignificâto ch'o pìggia inte çèrte variànte lìguri, scicómme o l'é dêuviòu, co-in rimàndo a de grafîe piemontéixi, pe marcâ 'na "o" serâ ch'a se trêuva a-o pòsto da [u] lìgure, prezénpio, do sufìsso "-ón", ch'o vêgne -ôn.

A velarizaçión a l'é bén bén comùn inti parlæ de l'Otrazôvo, dond'a l'é do bèllo marcâ e prezénte inti parlæ de stànpo novéize, svilupàndose vèrso 'na "o" avèrta. De sòlito a vêgne scrîta co-o grafêma "ò"[18][19][20], ma inte di câxi l'é stæto dêuviòu "ä" ascì[21][22].

In sciâ fìn, tra i parlæ lìguri coloniâli sopravisciûi scìnn-a-a giornâ d'ancheu, a velarizaçión da "A" a l'é 'na caraterìstica tìpica do tabarchìn ascì[23].

Grafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Cartéllo da contrâ de Vâsorda a Giusténixe. O caràtere "ā", pigiòu da çèrte grafîe priéixi[5], o ségna a velarizaçión.

No gh'é 'na sôla manêa pe marcâ a velarizaçión e, into córso di ànni, s'é dêuviòu bén bén de grafêmi diferénti pe indicâla, bazæ ségge in sciâ létia òriginâle, a "a", che in sciâ "o", anàndo aprêuvo a-e corispondénse létia-són de l'italiàn. Ciù chò-u piemontéize, ch'o l'adêuvia inta ciù pàrte di câxi a "ä"[24] ò, de ræo, a "á"[25], inte numerôze variànte da léngoa lìgure l'é stæto dêuviòu:

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

Nòtte a-o tèsto
  1. ↑ Són che però o no gh'é into zenéize, dónde a "ò" a l'é sôlo avèrta ([ɔ])[1][2]
  2. ↑ Marcâ con "ô" ò "ō" ascì
  3. ↑ 3,0 3,1 Soluçión adotâ da-a Wikipedia Lìgure pe marcâ a diferénsa tra o parlâ do pòsto e l'arbenganéize çitadìn, mancàndo 'na grafîa locâle
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Inta cartelonìstica locâle
  5. ↑ De vòtte ò ascì, quànde a pronónçia a l'é ciù marcâ
Nòtte bibliogràfiche
  1. ↑ Arfabêto fonético, Académia Ligùstica do Brénno. URL consultòu o 12 novénbre 2022.
  2. ↑ (IT) Fiorenzo Toso, Grammatica del Genovese: grafia, Conseggio Ligure. URL consultòu o 12 novénbre 2022.
  3. ↑ 3,0 3,1 (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finâ, Centro Storico del Finale, 2000, p. 16.
  4. ↑ (IT, LIJ) Fiorenzo Toso, Il dialetto di Castelvecchio, in Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbénga, Bacchetta Editore, Lùggio 2022, p. 154, ISBN 88-87-39781-3.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 (LIJ, IT) Giacomo Accame e Giulia Petracco Siccardi, Disiunâiu de Prîa, Sànn-a, Centro Storico Pietrese, 1981, p. 16.
  6. ↑ (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Borgio: Borgese-Italiano, 2ª ed., Bórxi Verézzi, Centro storico culturale di San Pietro, 1986 (1984), p. 9.
  7. ↑ 7,0 7,1 (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Verezzi: Verezzino-italiano, Bórxi Verézzi, Centro storico culturale di San Pietro, 1986, p. 9.
  8. ↑ 8,0 8,1 (LIJ, IT) Marino Cassini, Alberto Cane e Roberta Sala, Le parole della nostra infanzia - Dialettu Lisurencu (PDF), Arbisêua, 2020, p. 4.
  9. ↑ 9,0 9,1 (LIJ, IT) Adriano Ghiglione, Manuale della parlata andorese di Rollo e della Marina, in sce andoraneltempo.it. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  10. ↑ 10,0 10,1 (LIJ, IT) Nuovo Dizionario alassino, Aràsce, Associazione Vecchia Alassio, Novénbre 2001, p. 7.
  11. ↑ 11,0 11,1 (LIJ, IT) Vucabulâiu - Dizionario ragionato della parlata di San Bartolomeo al Mare e dintorni (PDF), Sàn Bertomê do Çèrvo, Circolo culturale Cà de Pujö, 1990.
  12. ↑ 12,0 12,1 (IT) Pietro Cadelli, Il sistema vocalico del dialetto altarese, in Quaderni dell'archivio linguistico valbormidese, Institûto Internaçionâle de Stùddi Lìguri, 1990.
  13. ↑ 13,0 13,1 (IT) Silvio Sguerso, Il dialetto altarese, Sànn-a, Sabatelli, 1972, p. 11.
  14. ↑ 14,0 14,1 (LIJ, PMS, IT) Mair Parry, Parluma 'd Còiri, sociolinguistica e grammatica del dialetto di Cairo Montenotte, Sànn-a, Editrice Liguria, Agósto 2005, ISBN 88-80-55213-9.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 (IT) Nicola Duberti, L'Alta Val Tanaro: inquadramento linguistico, in sce academia.edu. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  16. ↑ (LIJ, IT) Vocabolario Italiano-Ormeasco, in sce dokodoc.com. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  17. ↑ (IT) Il dialetto garessino spiegato dal Maestro Nicolino, in sce generazionisolidali.it. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  18. ↑ 18,0 18,1 (LIJ, IT) Natale Magenta, Vocabolario del dialetto di Novi Ligure con indice nomenclatore italiano-novese, 2ª ed., Nêuve, Edizioni arti grafiche novesi, 1984.
  19. ↑ 19,0 19,1 (LIJ, IT) Roberto Allegri, Strutture fondamentali del dialetto serravallese, Seravàlle, Pro Loco, 1987, p. 7.
  20. ↑ (LIJ, IT) Sergio Basso, Dizionario e Grammatica del Dialetto Silvanese, Scirvàn d'Òrba, Circolo Dialettale Silvanese "Ir Bagiu", 2013.
  21. ↑ 21,0 21,1 (LIJ, IT) Emilio Adriano Torrielli, Vucabuläriu dei parole uaröxie sc-cete e cumüni (PDF), Màrso 1991.
  22. ↑ 22,0 22,1 (LIJ, PMS, IT) Saverio Zuccotti, Il dialetto di Basaluzzo (PDF), Bazalùsso, Agósto 2002, p. 3.
  23. ↑ 23,0 23,1 (LIJ, IT) Alfabeto e regole di pronuncia, in sce hieracon.it. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  24. ↑ (PMS, IT) Camillo Brero, Vocabolario italiano piemontese, Piemonte in bancarella, 1976.
  25. ↑ (PMS, IT) Primo Culasso e Silvio Viberti, Rastlèire. Vocabolàri d'Arba, Brà, Langa e Roé, 2ª ed., Antares, 2013, ISBN 88-96-47840-5.
  26. ↑ (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpéria, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, Lùggio 2000, p. 15.
  27. ↑ (LIJ, IT) Ezio Viglione, Il puro vernacolo sabazio, Sànn-a, Marco Sabatelli Editore, 2006, ISBN 88-88-44927-2.
  28. ↑ (LIJ, IT) Giovanni Battista Nicolò Besio, Dizionario del dialetto savonese. "Calepìn de batuièza ciciolla", Càiri, L. Editrice, 2013, ISBN 88-95-95576-5.
  29. ↑ (LIJ, IT) Rosa Sguerso e Anita Sguerso, Compendio di voci ed espressioni del dialetto savonese, Sànn-a, Editrice Liguria, Lùggio 1985.
  30. ↑ (LIJ, IT) Sara Raffi Lusardi e Giannino Agazzi, E paròlle di nostri vécci. Le parole dei montanari bedoniesi, Parma, Centro Studi Card. A. Casaroli, 2013, p. 14.
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=A_tònica_velarizâ&oldid=246342"