Gêxa de San Martin (Tuiran)

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna
Vìsta da gêxa de Sàn Martìn

A gêxa de Sàn Martìn a l'è in edifìssiu religiùzu de Tuiràn, situàu intu sö cèntru stòricu, u Turàccu. Architetüra baròcca du Seisèntu, a l'è a sêde da paròcchia du paìze da diòcexi d'Arbénga-Impéria, pàrte du vicariàu de Löa.

Stòria[modìfica | modìfica wikitèsto]

A prìmma gêxa[modìfica | modìfica wikitèsto]

U campanìn du Trexéntu, pàrte da prìmma cêve

A gêxa d'ancöi a végne da ina recustrusiùn de l'antìga cêve du paìze, ch'a l'è stàita pè di bèlli àgni l'ünica de tütta a vàlle du Varatèlla. A prìmma mensiùn dirètta da gêxa tuiranìna a remùnta a-i 3 de setèmbre du 1235, cuntegnüa inte in àttu firmàu "in castro Toirani in ecclesia Sancti Martini"[1]. Du rèstu, de stu séculu a gh'è sùlu de âtre chiürte mensiùi da àtti d'alantù, ch'i n'ajütta a inténdine l'impurtànsa e l'àmbitu terituriâle de l'antìga cêve. In particulà, inte ina létera du 10 de dixèmbre du 1232 a gh'è tra i destinatâri l'arsiprève "de Tolan", ségnu prubàbile che Sàn Martìn a l'éra in'arsiprevüra zà a l'inprensìpiu du XIII séculu, e nu da-u 16 d'utùbre du 1308, cùmme mensunàu intu Sacro, e vago Giardinello. A prezènsa tòstu cuntempurànea de bèn trè cêve inte in teritòriu picenìn, sarêa a dì quélle de Tuiràn, de Löa e da Prêa, a l'è de difìsile interpretasiùn ma, cunscideràndu l'intitulasiùn ciü mudèrna de quélla tuiranìna e i fàiti stòrici ch'i l'àn interesàu a ciâna custêra, cu-u sö abandùn pè i atàcchi di saracéni, a se purêa teurizà u mesciâse du prevòstu de Löa intu paìze furtificàu du Castron Baractelìa a partì da-u IX séculu e fìna a l'inprensìpiu du Trexèntu, quându Löa a l'è stàita tùrna fundà[2]. Da-i liàmmi tra e âtre paròcchie da regiùn a l'è prubàbile che a prìmma cêve a sécce stàita quélla de Löa, dedicà a Sànta Marìa e Sàn Giuànni, pöi derfà cu-u sö abandùn, e che dùnca a dev'ése ascì a gêxa màire de Sàn Martìn[3].

Üna de culònne de l'antìga cêve, d'ancöi intu pòrtegu tra a gêxa e l'oratòriu di disciplinài

Inti àgni tra XIII e XIV séculu l'arsiprevüra tuiranìna e l'è stàita interesà da-e brìghe ch'i l'éra nasciüe inte l'abasìa de Sàn Pêru, fàndu pàrte du sö teritòriu, tàntu che pròpriu d'in Sàn Martìn u l'è stàitu minaciàu de scumünica u Pagàn, abâte nu legìttimu, cu-u pàrecu ch'u l'à dàitu a nutìssia da scumünica a-i tuiranìn a-i 4 de màzzu du 1282. Da-a lìsta de paròcchie du Bunifàsiu Baamùnte, tuiranìn ch'u servìva inta catedrâle arbenganéze, scrìta tra u 1343 e u 1345, a se végghe cùmme in sèrtu dàssiu straurdenâriu, determinàu in si bêni da paròcchia, u fùsse de 30 frànchi pè Sàn Martìn, de 8 pè a gêxa da Prêa e de 16 pè quélla de Löa[4].

A testimuniànsa ciü impurtànte de l'antìga strutüra a l'è però di ürtimi àgni da sö existènsa, cu-a vìxita da paròcchia de Tuiràn, insèmme a-u rèstu da diòcexi, du vèscu de Mariâna e Àccia, u Nicolò Mascardi tra u 1585 e u 1586, ch'u n'à cuntrulàu u rispèttu de növe dispuzisiùi da Cuntrurifùrma. U sö verbâle, du 17 d'avrì du 1586, u gh'à in'interesànte e ünica descrisiùn de l'architetüra, ch'a l'éra girà in diresiùn Levànte-Punènte, spartìa inte quàttru navâte e cu-in sèrtu nümeru de capélle laterâli. U Mascardi, inte in âtru di sö verbâli, u l'à indicàu a lìsta di gròssi travàji di quâli a gêxa a gh'axêva de bezögnu, ch'i l'andaxêva da-u pitürà in'imàgine du sàntu in sa faciâta a cacià zü a murâja tra còru e artà e a rangià e tùmbe, alantù drèntu a l'edifìssiu. A cumünitae tuiranìna a l'à dùnca cumensàu, nu sènsa di bèlli prublémi intu campà e finànse, i gràn travàji pè cacià zü l'antìga cêve de l'Etàe de Mèzzu e tirà sciü a-u sö pòstu a gêxa ch'a se végghe ancùa a-a giurnà d'ancöi[5][6].

A strutüra d'ancöi[modìfica | modìfica wikitèsto]

A custrusiùn du növu edifìssiu, da l'inprensìpiu pìna de rùgne pè a mancànsa de sustànse, a l'è bèn ducümentà inti papé di nutâri tuiranìn, ch'i ne permétte de recustruì u prucèssu de realizasiùn. Du 1596 i cumènsa i preparatìvi pè campà e palànche ch'i servìva pè a fàbrica da növa gêxa, insèmme a de süpliche a-u Senâtu de Zéna e a-u véscu d'Arbénga p'avé di vantàggi ecunòmici e retardà e scadènse pè i travàji. Föra de cârche intervèntu zà pagàu du 1599, l'òpera sâcra a nu l'éra però ancùa cumensà, cu-a cumünitàe ch'a nu l'éra vâri següra se rangiâra o caciâra zü du tüttu. Spuncià da ina létera du véscu du 31 d'utùbre du 1603, a cumüna a l'à numinàu in sö funsiunâriu pè a questiùn, ch'u l'à dumandàu in paré a di entrànti de architetüra, ch'i l'àn rilevàu ina sprupursiùn inte fùrme du prugèttu da gêxa, ch'a duvêva ése lünga 72 pârmi zenéxi. Pè u prugèttu definitìvu u l'è stàitu dùnca ciamàu u Giuànni Batìsta Cantùn, che inte quélli àgni u travajâva pè u prìnsipe Dòria de Löa a-u cunvèntu de Mùnte Carmélu, e u Batìsta Péggi, ch'u l'éra a-u Finà. Dòppu a relasiùn du Cantùn a-a cumünitàe, prezentà a-i 13 de zügnu du 1604, i travàji i sùn andàiti avànti ciü spedìi, cu-a demulisiùn de cârche cà e de trè pòrte du bùrgu, mesciàe inte in'âtra puzisiùn, dòppu avéne risevüu u perméssu da-u Düxe[6][7][8].

I travàji i sùn fenìi tra u 1608 e u 1609, cu-a gêxa ch'a l'è stàita cunsacrà a-u prìmmu d'aùstu du 1609 da-u véscu d'Arbénga, u Luca Fieschi[8][9], u mèximu che a-i 11 de nuvèmbre du 1592 u l'axêva decìzu de fà paròcchia pè cùntu sö a gêxa buisanìna de Sànta Marìa Madalêna, destacàndura da-a gêxa màire de Sàn Martìn[10]. U Paneri, intu sö Giardinello, u scrìve però in'âtra dâta pè a cunsacrasiùn da növa gêxa tuiranìna, da lèi indicà a-u mèximu giùrnu ma de l'ànnu 1610[9].

Da stu mumèntu a strutüra da gêxa a nu l'è cangià vâri, cu-i travàji du Settesèntu e de l'Öttusèntu ch'i l'àn purtàu a de decurasiùi ciü rìcche e a l'avertüra de növe capélle. L'artà ch'u se végghe ancùa a-a giurnà d'ancöi u rìva pè cùntru da in intervèntu ciü resènte, fàitu du 1709, mèntre u pürpitu u l'è du 1755, in stìle rococò[11]. A vòta centrâle da gêxa a l'éra a l'inprensìpiu sènsa decurasiùi, ma ancöi a l'è cuèrta da pitüre realizàe, ciü o mênu du 1893, da-u zenéze Gerolamo Graffigna[11], ch'u l'à fàitu de quéllu ànnu ascì a pitüra in sa faciâta. Du 1811 e culònne de prêa röza de Veréssi i sùn stàite tenzüe da-u Giovanni Nobile pè fâre semejà a-u mârmu ma, cu-in restàuru du séculu pasàu, i sùn turnàe a-u natürâle cumm'i l'éra intu Seisèntu[11]. Tra i ürtimi intervènti, du 1963 u l'è stàitu rangiàu u campanìn, fàndughe recüperà a sö fùrma uriginâle, dòppu avé derfàu e azùnte ciü mudèrne a-a strutüra uriginâle du Trexèntu[6][12], e di travàji intu drèntu a murâje e pitüre, tra u 2011 e u 2014[13].

Descrisiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

De föra[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Vìsta da faciâta
    Vìsta da faciâta
  • A pitüra du Graffigna in sa faciâta
    A pitüra du Graffigna in sa faciâta
  • L'antìga mezüra zenéze, in sa mürâja de drìta
    L'antìga mezüra zenéze, in sa mürâja de drìta
  • A meridiâna, fàita du 1834
    A meridiâna, fàita du 1834
  • Vìsta de daré da gêxa
    Vìsta de daré da gêxa

De föra, a gêxa a gh'à ina strutüra sèmplice, cu-in prufì a cabànna desvilüpàu sciü dùi livèlli cuscì cùmme u sö téitu. A faciâta a l'è pè u ciü tàntu cuèrta sùlu da vernìxe e a-u sö cèntru a l'è decurà da ina pitüra de Sàn Martìn a cavàllu a-u mumèntu du tàju du mantéllu pè spartìru cu-u pòveru, fàita da-u pitù zenéze Gerolamo Graffigna du 1893, dòppu ina bòssa sciü dumànda da paròcchia de l'ànnu prìmma, ancöi cunservà inti sö depòxiti. Sécce in sa faciâta, dund'i sùn in curispundènsa di purtài, che in se murâje laterâli, dund'i sùn mésci a l'artéssa de ciaschedüna capelétta, i ghe sùn di barcùi da-a fùrma areundà cun di lòbi in si lâti, ch'i permétte l'illüminasiùn du drènto da gêxa. In sa faciâta i ghe sùn ancùa i trèi purtài p'entrà inte l'edifìssiu, ün pè navâta, fàiti de prêa röza de Veréssi[11][13][14].

Davânti a-a faciâta, inta Ciàssa de Sàn Martìn, in tòccu du fùndu a l'è lastregàu a risöi, mésci segùndu in sèmplice dizégnu geumétricu a ràggi. In sa murâja de drìta, girà in sa ciasétta "da Giòstra" (d'ancöi dedicà a-u prève Giacomo Roba, pàrecu de Tuiràn tra u 1916 e u 1947), a gh'è cunservà ina bàrra de fèru ch'a l'éra aduerà pè a mezüra di tesciüi segùndi i pârmi zenéxi d'alantù, decìza ufisialmènte cu-ina lézze du 1532 e méscia inte tütti i paìxi da Repübrica cu-in decrétu du 1632. Sèmpre in sa murâja de drìta, a gh'è u pòrtegu de l'oratòriu di Disciplinài, rezüu da dùe culònne de prêa de Finà e cun capitéllu iònicu semplificàu ch'i végne da l'antìga cêve[15].

Quâxi in sìmbulu du bùrgu de Tuiràn e rèstu ciü impurtànte de l'antìga cêve u l'è l'âtu campanìn du Trexèntu, l'ünica de tùre du cèntru stòricu ch'a sécce supravisciüa fìna a-a giurnà d'ancöi. U campanìn, che inte l'Öttusèntu a se credêva ch'u fùsse nasciüu cùmme tùre de diféza, u l'è de fùrma quadrâta e u gh'à di barcùi cun èrcu a sèstu aüssu, mésci a grüppi de trèi inte di spàssi cavài inte murâje, cu-u sö prufì ch'u l'è decuràu da ina rìga de maùi. I barcùi i sùn divìxi da culònne picenìne de mârmu de Carâra, rangiàe du 1963 cu-u restàuru da tùre, ma u l'è prubàbile che e avertüre du livèllu ciü èrtu i n'avésse de divixùi, pè mescià e campâne quându i sunâva fìna a fâre sciurtì de föra du campanìn. In sìmma a-a tùre a gh'è ina curnìxe de maùi dund'u gh'è arembàu u bazamèntu di mèrli de tìpu ghibelìn che, dàndu amèntu a-u Lamboglia, i vegnerêa da in'azùnta du XVI séculu[13][16][17].

De drèntu[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Vìsta du drèntu
    Vìsta du drèntu
  • U presbitériu cun l'artà magiù e de pitüre du Graffigna
    U presbitériu cun l'artà magiù e de pitüre du Graffigna
  • E pitüre du Graffigna in sa vòta a bùtte da navâta de mèzzu
    E pitüre du Graffigna in sa vòta a bùtte da navâta de mèzzu
  • Vìsta da cuntrufaciâta cun l'òrganu da dìtta Agati
    Vìsta da cuntrufaciâta cun l'òrganu da dìtta Agati
  • U pürpitu du 1755
    U pürpitu du 1755

U drèntu da gêxa u l'è divìzu inte trè navâte, ch'i sùn separàe da dùe lìgne de quàttru culònne de prêa röza de Veréssi. A-a giurnà d'ancöi ste culònne i gh'àn a prêa a vìsta, cuscì cùmme u l'è prubàbile ch'i fùsse a-u mumèntu da sö custrusiùn, ma du 1811 i l'éra stàite tenzüe da-u Giovanni Nobile de mòddu ch'i parésse de mârmu, decurasiùn ch'a l'è stàita levà inte ün di ürtimi restàuri. U Nobile u n'à ascì decuràu i capitèlli, dàndughe in stìle curìnsiu e cruvìnduri in pârte d'òru. Du 1893, i stücchi du curnixùn i sùn stàiti rangiài da-u Bartolomeo Gilardoni, cun l'azùnta de ina decurasiùn d'òru ch'a l'è stàita fàita da-u sciù Peràssu[11][18].

E vòte i sùn de fùrma diferènte: quélla in sa navâta centrâle a l'è difàtti a bùtte mèntre e navâte laterâli i gh'àn de vòte a vèira. In particulà, u sufìttu da navâta de mèzzu u l'è decuràu da in gràn cìclu de pitüre fàite da-u zenéze Gerolamo Graffigna du 1893, tütte dedicàe a de stòrie da vìtta du sàntu titulâre, a-u pòstu du prìmmu rangiamèntu di sufìtti e de murâje, ch'i l'éra sùlu intunacài cùmme da güstu du Seisèntu. Inte l'ùrdine, da l'entrà vèrsu u fùndu, i rafigüra u Sògnu de Sàn Martìn, u Mirâculu da méssa de Tours, u Mirâculu du fijö resuscitàu e u Sàn Martìn in glòria srua a l'artà magiù, a pitüra ciü gròssa e a prìmma a ése stàita realizà. E decurasiùi du sufìttu da navâta centrâle i sùn cumpletàe, in si lâti, da medajùi cu-e Virtù cardinâli, i evangelìsti e âtre figüre bìbliche mèntre, inte navâte laterâli, a gh'è ina série de pitüre reùnde de àngeri. Sèmpre du Graffigna i sùn ascì e pitüre in se murâje du presbitériu, ch'i mùstra a Sùnta, Sàn Giusèppe, Sàn Bastiàn, a Trasfigürasiùn, Sàn Ròccu e Sànta Bàrbara, cun de pitüre ciü picenìne de Virtù teulugâli. Intu mèzzu da murâja de l'àbside a gh'è in nìcciu cu-a stàtua de Sàn Martìn, òpera de autù scunusciüu du XVIII séculu, méscia chi cun l'avertüra du nìcciu tra u 1800 e u 1811. A l'inprensìpiu stu spàssiu chi u l'éra ocüpàu da in gràn quàddru du Gregorio De Ferrari dedicàu a-u titulâre, mensunàu ascì da-u Ratti inta sö güidda artìstica de Rivére[19], ma, dòppu ch'u l'éra stàitu mesciàu p'arvì u nìcciu, u l'è sparìu du tüttu. Inte l'àbside a gh'è pöi u còru rococò, fàitu de légnu de nùxe, dunasiùn da famìja Garasìn, prìmma du 1766[11][20].

U gràn artà magiù, de güstu baròccu, u l'è du tìpu a nâve e u remùnta a l'ànnu 1709, òpera da bütega di Stèlla de Zéna. Realizàu cu-u mârmu giàncu de Carâra, u l'è pìn de intàrsci, sruatüttu de rùssu de Levàntu, e decurasiùi, cun dùi cherubìn ch'i rézze a mènsa. A pârte ciü âta de l'artà, a trèi ciài e divìza intu mèzzu da-u tabernàculu, a gh'à tùrna di intàrsci de rùssu de Levàntu, cu-i bùrdi ch'i sùn de nèiru de Portòru. U tabernàculu a tempiéttu u gh'à intu tìmpanu ina figüra de curùmbu e ina pùnta a seùlla. U spurtéllu d'argèntu, cu-a figüra du titulâre, a l'è in òpera de scöra zenéze du XVIII séculu[21]. In se l'artà u gh'è mésciu in cruxefìssu da prucesiùn ch'u duverêa ése in'òpera du scurtù zenéze Giovanni Battista Bissone, dìtu "U Venesiàn"[11].

D'atàccu a l'ürtima culònna in sa senèstra, a gh'è ancùa u pürpitu, òpera de mârmu de gràn prêxu, fàita du 1755. U pürpitu u l'è arembàu srua a ina culònna, de mârmu lèi ascì e pìna d'intàrsci, dund'a gh'è scurpìa a dâta de realizasiùn. U parapétu u l'è furmàu de trèi panèlli cun di basuriliévi: quéllu intu mèzzu u gh'à a figüra de Sàn Martìn a cavàllu cu-u pòveru e, in si lâti, i ghe sùn i sìmbuli di véscui, sarêa a dì a mìtria e u pasturà cu-in messà. Du 1764, cùmme scrìtu srua u prìmmu parapétu, a gh'è stàita azùnta a scâra pè muntâghe in sìmma, cu-u mèximu güstu du rèstu de l'òpera, e u gh'éra ascì in baldachìn de légnu, ciü târdi levàu[22][11]. Inta cuntrufaciâta, a l'entrà principâle, du 1881 a l'è stàita realizà ina büsciura de légnu, fèru e stücchi, fàita insèmme a-u növu òrganu, du Luigi Agati de Pistoia, adueràu ancùa a-a giurnà d'ancöi[23]. Da fiàncu a l'entrà a gh'è ancùa inta târga a-a memòria du Giuseppe Colatto, tuiranìn ch'u l'éra andàitu a stà a Càdice e ch'u l'à fàitu de rìcche dunasiùi a-a gêxa[24].

Capelétte[modìfica | modìfica wikitèsto]

Inte dùe navâte laterâli a gh'è ina série de capelétte, alestìe intu cùrsu di àgni lüngu e murâje da gêxa. Inte quélla de drìta, pasàu in nìcciu dund'a gh'éra prìmma a fùnte de l'âiva benedìa e aù ocüpàu da ina stàtua da Madònna du Cârmu du 1932[25], andàndu vèrsu l'artà i ghe sùn e capélle de:

  • Capélla du fùnte batezimâle: a l'inprensìpiu dedicà a Sàn Càrlu, du 1938 a l'è stàita méscia chi a fùnte da batézzu du XVIII séculu, arivà insèmme a-e vixìne culònne da-a gêxa smantelâ de Sànta Sabìna, a Zéna. Daré a-a fùnte a gh'è ina pitüra a öriu sciü ciàppa de bazanìte ch'a rafigüra u Batézzu du Segnù, fàita du 1950[25].
  • Capélla di Sànti: alestìa, tra u 1937 e u 1938, lèi ascì cun materiâle da-a gêxa de Sànta Sabìna, cùmme di mârmi du XVII e du XVIII séculu, a gh'à cùmme quàddru in'òpera du 1939 ch'a rafigüra sèrti tra i sànti ciü câri a-i tuiranìn, sarêa a dì a Madònna cu-u Bambìn, Sant'Ànna, Sàn Giuànni Batìsta, Sàn Càrlo, Sàn Ròccu e Sànta Bàrbara. Drèntu a l'artà i ghe sùn cunservài di rèsti di màrtiri Paulìn, Abùndiu, Casiàn, Furtünàu, Albàn, Curnéliu e Primisiàn, mésci insèmme a nàstri de sêa e a balétte argentàe[26].
  • Capélla da Madònna du Ruzâriu: chi u gh'è cunservàu u gràn pulìtticu da Madònna du Ruzâriu, fìna a-u 1983 adueràu cùmme pâra d'artà inta gêxa a-a Bràia e ch'u remùnta a-u Sinquesèntu. U quàddru u l'è furmàu da-a tèira intu mèzzu cu-a Madònna e u Bambìn e, a-u reùndu, da âtre pitüre ciü picìne cu-i sànti dumenicài, i chìnze mistéri du Ruzâriu e, in sìmma, u Segnù. Inte stu scìtu chi, fìna a-u 1935 a gh'éra üna de capélle ciü antìghe da gêxa, dedicà a Sàn Giuànni Batìsta e fundà u 29 d'aùstu du 1426, a-i tèmpi da prìmma cêve. Sta capélla a l'éra gestìa da-a Cumüna tuiranìna, ch'a-a purtâva avànti gràsie a-e dunasiùi di paizài. Cu-a realizasiùn da paruchiâle d'ancöi a l'è stàita rangià du 1769, cun l'azùnta di stücchi ch'i se pö ancùa végghe a-u reùndu du quàddru[27].
  • Nìcciu da Sùnta: chi a nu gh'è ina capélla intréa pè a prezènsa de l'entrà laterâle a-a gêxa. A ògni mòddu, srua a-a pòrta u l'è stàitu realizàu in nìcciu dund'a gh'è cunservà ina stàtua da Sùnta fàita da-u scurtù zenéze Giovanni Battista Drago tra u 1858 e u 1860 e cumisciunà da l'Òpera Pìa[27].
  • Capélla da Sùnta: a l'è a gràn capélla a-u fùndu da navâta de drìta, cürà da l'Òpera Pìa sùtta a-a mèxima intitulasiùn. L'artà da capélla u l'è du 1758, cu-a cunsacrasiùn söa ch'a remùnta a l'8 de setèmbre de l'ànnu dòppu, e u l'è stàitu tiràu sciü a-u pòstu de ina strutüra ciü antìga, du Seisèntu, slargà tra e murâje du campanìn. Intu nìcciu srua a l'artà a gh'è ina stàtua du XVII séculu da Madònna de Vìgne, òpera de anònimu e, de d'âtu a sta chi, u quàddru da Sùnta cumisciunàu, tra e âtre dunasiùi, da-u Giuseppe Colatto. A capélla a l'è delimità da dùi parapéti ch'i gh'àn scurpìa a figüra da Madònna, e u sö arédu u cumprénde ascì di âtri quàddri ciü picìn[28].
  • A prìmma capélla in sa drìta, cu-u fùnte da batézzu
    A prìmma capélla in sa drìta, cu-u fùnte da batézzu
  • A segùnda capélla inta navâta de drìta
    A segùnda capélla inta navâta de drìta
  • A tèrsa capélla, cu-u quàddru da Madònna du Ruzâriu
    A tèrsa capélla, cu-u quàddru da Madònna du Ruzâriu
  • A quàrta campâta, cu-u nìcciu da stàtua da Sùnta
    A quàrta campâta, cu-u nìcciu da stàtua da Sùnta
  • A capélla a-u fùndu da navâta de drìta, dedicà a-a Sùnta
    A capélla a-u fùndu da navâta de drìta, dedicà a-a Sùnta

Inta navâta de senèstra i ghe sùn âtre sìnque capélle, ch'i se àrve a-u fùndu de l'andàmme e inte ògni sö campâta, föra da prìmma che, a l'inprensìpiu ocüpà da ina fùnte de l'âiva benedìa d'ancöi arembà a-a prìmma culònna, a gh'à sùlu ina stàtua da Madònna e, d'atàccu, üna de Sàn Bastiàn. In particulà, miràndu vèrsu l'artà, i ghe sùn e capélle de:

  • Capélla de Sàn Càrlu: capélla a l'artéssa da prìmma campâta, a l'è ch'i ch'u l'è stàitu mesciàu u quàddru du Seisèntu du Cruxefìssu cun Sàn Càrlu, a l'inprensìpiu mésciu inta prìmma capélla da navâta de drìta, fundà da-u Luduvìcu Vâra du 1632. A prìmma capélla a l'è stàita cacià zü tra u 1932 e u 1935, cu-u quàddru ch'u l'è fenìu chi inte quélli àgni[29].
  • Capélla du Spìritu Sàntu: u l'è l'artà ciü antìgu a ésise cunservàu fìna a-a giurnà d'ancöi, cu-a sö capelània ch'a l'è stàita fundà du 1597, tiràu sciü gràsie a de dunasiùi de l'Austìn Garasìn. Drèntu a-a curnìxe de stücchi, tra dùe culònne cun capitèlli curìnsi, u gh'è u quàddru da Pentecòste du pitù zenéze Giovanni Carlone, u fìju du famùzu scurtù Taddeo Carlone. Intu spesù de murâje da capélla i ghe sùn dùe stàtue de stüccu da-u güstu târdu-manierìsta ch'i rafigüra Sàn Giasìntu, in sa drìta, e Sant'Austìn, in sa senèstra. De d'âtu a l'artà a gh'è ancùa a scurtüa de stüccu du Segnù, òpera lèi ascì de in autù scunusciüu e, de sùtta a-e dùe stàtue in si lâti, dùe tàrghe ch'i reùrda a fundasiùn da capélla[30].
  • Tèrsa capélla in sa senèstra: capélla d'ancöi sènsa artà, drèntu a-a sö curnìxe de stüccu a gh'è cunservà ina Madònna cu-u Bambìn e i Sànti Pêru, Nicòlla da Tulentìn e Brìgida de l'inprensìpiu du Seisèntu, atribuìa a-u pitù zenéze Cesare Corte. Inte sta capélla chi a gh'è sustà a stàtua da prucesiùn de Sàn Martìn, òpera du Paolo Olivari da-u pézu de trèi quintâli, camalà pè i carùggi du bùrgu intu giùrnu da fèsta patrunâle[31].
  • Capélla de Sàn Giusèppe: grànde capélla de güstu rococò, a l'è stàita tirà sciü a-u pòstu de l'antìga sacrestìa du Seisèntu gràsie a in'impurtànte dunasiùn du Giàcumu Dürànte, tuiranìn ch'u staxêva inta "sitàe di Àngeri inte Ìndie", ch'u l'à pagàu ascì pè a realizasiùn da növa sacrestìa. Du 1764, u Dürànte u l'à mandàu a Tuiràn ascì a stàtua de Sàn Giusèppe cu-u Bambìn méscia intu nìcciu, òpera de scöra spagnòlla, e öttu quàddri picìn ch'i rafigüra di sànti e a Madònna de Guadalupe, tèira ch'a duverêa rivà da ina bütega de Ìndie de punènte[32].
  • Capélla du Sâcru Cö: a capélla a-u fùndu da navâta de senèstra, u sö nìcciu u l'è quéllu dund'u l'éra cunservà a stàtua de Sàn Martìn. A sö dispuzisiùn d'ancöi a rìva da di travàji di àgni trènta, fàiti, cùmme pè de âtre capélle, cun di materiâli catài da-a demulisiùn da gêxa zenéze de Sànta Sabìna. A stàtua du Sâcru Cö, méscia srua a l'artà, a l'è in'òpera du scurtù ladìn Ferdinand Stuflesser, dunasiùn a-a paròcchia du 1926, afiancà in se murâje da capélla da dùi quàddri. Sti chi, ch'i rìva da l'oratòriu di disciplinài, i remùnta a-i prìmmi àgni du XVIII séculu e i rafigüra in Àngeru Custòde, a-a senèstra, e e Sànte Àgata, Apulònia e Lìbbia, in sa drìta[33].
  • A prìmma capélla in sa senèstra
    A prìmma capélla in sa senèstra
  • A segùnda capélla, dedicà a-u Spìritu Sàntu
    A segùnda capélla, dedicà a-u Spìritu Sàntu
  • A tèrsa capélla de senèstra, cu-a càscia de Sàn Martìn
    A tèrsa capélla de senèstra, cu-a càscia de Sàn Martìn
  • A capélla de Sàn Giusèppe, a quàrta
    A capélla de Sàn Giusèppe, a quàrta
  • A capélla a-u fùndu da navâta de senèstra, dedicà a-u Sâcru Cö
    A capélla a-u fùndu da navâta de senèstra, dedicà a-u Sâcru Cö

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. ↑ Boccone, 2009, p. 7
  2. ↑ (IT) Antonio Arecco, La diocesi di Albenga-Imperia e i suoi vescovi: storia della Chiesa ingauna dalle origini all'inizio del Quattrocento, Arbénga, Tipolitografia Bacchetta, Dixémbre 2003, pp. 53-54.
  3. ↑ (IT) Antonio Arecco, La diocesi di Albenga-Imperia e i suoi vescovi: storia della Chiesa ingauna dalle origini all'inizio del Quattrocento, Arbénga, Tipolitografia Bacchetta, Dixémbre 2003, p. 251.
  4. ↑ Boccone, 2009, pp. 8-9
  5. ↑ Boccone, 2009, pp. 11-12
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Chiesa di S. Martino, 2013, Relazione storico-artistica, p. 1
  7. ↑ Boccone, 2009, pp. 23-26
  8. ↑ 8,0 8,1 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 94
  9. ↑ 9,0 9,1 Boccone, 2009, p. 29
  10. ↑ (IT) Antonio Arecco, Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600, U Serià, Associazione Culturale Boissano, 1995, p. 49.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Chiesa di S. Martino, 2013, Relazione storico-artistica, p. 2
  12. ↑ Boccone, 2009, pp. 13-14
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 (IT) Chiesa di San Martino, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 3 agòsto 2023.
  14. ↑ Boccone, 2009, pp. 29-31
  15. ↑ Boccone, 2009, pp. 14-15
  16. ↑ Boccone, 2009, pp. 13-14
  17. ↑ Chiesa di S. Martino, 2013, Relazione storico-artistica, pp. 1-2
  18. ↑ Boccone, 2009, p. 31
  19. ↑ (IT) Carlo Giuseppe Ratti, Toirano, in Descrizione delle pitture, scolture e architetture ecc., che trovansi in alcune città, borghi, e castelli delle due riviere dello stato Ligure, Zéna, Ivone Gravier, 1780, p. 57.
  20. ↑ Boccone, 2009, pp. 31-35
  21. ↑ Boccone, 2009, pp. 35-36
  22. ↑ Boccone, 2009, pp. 52-53
  23. ↑ Boccone, 2009, p. 31
  24. ↑ Boccone, 2009, p. 46
  25. ↑ 25,0 25,1 Boccone, 2009, pp. 45-46
  26. ↑ Boccone, 2009, p. 47
  27. ↑ 27,0 27,1 Boccone, 2009, p. 49
  28. ↑ Boccone, 2009, pp. 49-51
  29. ↑ Boccone, 2009, p. 61
  30. ↑ Boccone, 2009, pp. 58-60
  31. ↑ Boccone, 2009, pp. 57-58
  32. ↑ Boccone, 2009, pp. 55-56
  33. ↑ Boccone, 2009, p. 54

Bibliugrafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • (IT) Giovanni Pesce e Carlo Tagliafico, Toirano, Zéna, Stringa editore, Dixèmbre 1976.
  • (IT) Orlando Boccone, La chiesa parrocchiale di San Martino vescovo di Tours, Löa, Tipolitografia Natgraf, Lüju 2009.

Âtri prugètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Liàmmi de föra[modìfica | modìfica wikitèsto]

Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Gêxa_de_San_Martin_(Tuiran)&oldid=245961"