Svissea

Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A bandêa da Svìssea
A poxiçión da Svìssea in sciâ càrta giögràfica
Càrta fìxica da Svìssea

A Svìssea[1] (in zenéize Svìsera ascì[2]), conosciûa ofiçialménte cómme Confederaçión Svìssea[3], a l'é 'n pàize de l'Eoröpa ch'o se trêuva a-a croxêa tra e pàrte centrâle, òcidentâle e meridionâle do continénte.

Giögrafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Svìssea a l'é 'na repùbrica federâle formâ da 26 cantoìn e ch'a confìnn-a co-a Frànsa a ponénte, co-a Germanîa a nòrd, con Àostria e Liechtenstein a levànte e con l'Itàlia a sùd. A peu êse spartîa inte regioìn giögràfiche de l'âtociàn svìsseo, de Àrpi e da Jura, pe 'n'àrea totâle de 41.285 km2, di quæ 39.997 km2 són de tæra e o rèsto o l'é covèrto de ægoe intèrne.

Co-în'ànpia porçión do sò teritöio ch'a l'é òcupâ da-e Àrpi, a ciù pàrte di 8,5 milioìn de abitànti da Svìssea a sta inta región de l'âtociàn, lêugo dónde gh'é e træ çitæ ciù grénde e ciù inportànti da-o pónto vìsta econòmico, ö sæ Zürich, Ginêvra e Bazilêa. Inte 'ste træ çitæ chi gh'é a sêde de vàrie òrganizaçioìn internaçionâli cómme a WTO, a WHO, l'ILO, a FIFA, a bànca di regolaménti internaçionâli e a segónda sêde ciù inportànte de Naçioìn Unîe. Inte 'ste çitæ chi gh'é ànche i ciù inportànti ariopòrti internaçionâli da naçión. Pe cóntra a ciù pàrte di òrganìsmi federâli a l'à a sò sêde inta çitæ ciù picìnn-a de Bèrna, a quæ a peu êse consciderâ cómme a capitâle do pàize[4][5][6].

Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]

A stöia da Svìssea indipendénte a l'incoménsa vèrso a fìn de l'Etæ de Mêzo co-a creaçión da coscì dîta Vêgia Confederaçión, segoîa da 'na série de sò vitöie cóntra l'Àostria e a Borgéugna. L'indipendénsa a l'é stæta a-a fìn riconosciûa da-o Sâcro Inpêro Romàn ascì co-a sotoscriçión da pâxe de Vestfàlia into 1648. O coscì dîto "pàtto etèrno federâle", firmòu a-o 1° de agósto do 1291, o l'é conscideròu o papê ch'o ségna a fondaçión da modèrna Svìssea, tànto che in quéllo giórno a l'é celebrâ a fèsta naçionâle do pàize ancón a-a giornâ d'ancheu.

Scìnn-a da-a rifòrma protestànte do sécolo XVI, a Svìssea a l'à mantegnûo 'na stréita polìtica de neotralitæ armâ, sénsa conbàtte nisciùnn-a goæra internaçionâle da-o 1815, intràndo inte Naçioìn Unîe sôlo into 2002. A l'à però tegnûo 'na polìtica estèra atîva, parteçipàndo a 'na série de procèsci de pâxe d'in gîo pe-o móndo[7]. In Svìssea, into 1863, a l'é stæta creâ a Crôxe Róssa, unn-a de òrganizaçión umanitâie ciù antîghe e conosciûe do móndo.

Economîa e polìtica[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Svìssea a l'é 'n pàize svilupòu, co-a ciù grànde richéssa nominâle média pe çitadìn magiô d’etæ a-o móndo[8], óltre che l'eutén PIL pro capite ciù âto ascì; into pasòu a l'êa consciderâ 'n paradîzo fiscâle[9][10]. A l'à di òtimi livélli in scê scâe de numerôxi ìndichi internaçionâli cómme quélli de conpetitivitæ econòmica e de svilùppo umâno in generâle. Çitæ cómme Zürich, Ginêvra e Bazilêa són pe qualitæ de vìtta tra i lêughi ciù mêgio do móndo[11][12], scibén che, pe cóntra, àn 'n cósto da vìtta tra i ciù âti in asolûto[13]. Segóndo l'IMD, inte l'ànno 2020, a Svìssea a l'êa a naçión ciù acaparànte pe-i lavoratoî qualificæ[14] e, pe-o WEF, a l'êa a quìnta naçión ciù conpetitîva a-o móndo ascì[15].

A l'é un di ménbri fondatoî de l'EFTA e fa pàrte de l'Àrea Schengen e do mercòu ùnico eoropêo aprêuvo di acòrdi bilaterâli, pe cóntra a l'à decîzo de no intrâ inte l'Unión Eoropêa, into Spàçio Econòmico Eoropêo e inte l'Eorozöna.

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. Helvetia in latìn, Schweiz in tedésco (pr. [ˈʃvaɪts]), Suisse in françéize (pr. [sɥis(ə)]), Svizra in romàncio (pr. [ˈʒviːtsrɐ] ò [ˈʒviːtsʁɐ]), Svizzera in italiàn (pr. [ˈzvittsera])
  2. (LIJIT) TIG - Svizzera, in sce zeneize.net. URL consultòu o 12 arvî 2022.
  3. Confoederatio Helvetica in latìn, Schweizerische Eidgenossenschaft in tedésco, Confédération suisse in françéize, Confederaziun svizra in romàncio, Confederazione Svizzera in italiàn
  4. Bèrna a l'é indicâ co-o nómme de "çitæ federâle" (Bundesstadt in tedésco, ville fédérale in françéize, città federale in italiàn). A lézze svìssea a no da l'indicaçión de capitâle in quànto tâ ma a ògni mòddo o govèrno e o parlaménto federâle a l'à chi a sò sêde, scibén che âtre instituçioìn federâli, cómme e córte federâli, se trêuvan in âtre çitæ ascì.
  5. (DEFRIT) Georg Kreis, Olivier Meuwly, Gabriella Soldini, Bundesstadt / Ville fédérale / Città Federale, in sce hls-dhs-dss.ch. URL consultòu o 12 arvî 2022.
  6. (DE) André Holenstein, Die Hauptstadt existiert nicht (abstract), in UniPress - Forschung und Wissenschaft an der Universität Bern, n. 152, Sonderfall Hauptstatdtregion, pp. 16-19.
  7. (EN) Thomas Fleiner-Gerster, Alexander Misic e Nicole Töpperwien, Swiss Constitutional Law, Kluwer Law International, 2005, ISBN 3-727-29113-3.
  8. (EN) Global wealth databook 2019 (PDF), Credit Suisse, pp. 117-120. URL consultòu o 12 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 23 òtôbre 2019).
  9. (EN) Subir Ghosh, US is still by far the richest country, China fastest growing, Digital Journal, 9 òtôbre 2010. URL consultòu o 12 arvî 2022.
  10. (EN) Simon Bowers, Franc's rise puts Swiss top of rich list, The Guardian, 19 òtôbre 2011. URL consultòu o 12 arvî 2022.
  11. (EN) Helena Bachmann, Looking for a better quality of life? Try these three Swiss cities, USA Today, 23 màrso 2018. URL consultòu o 12 arvî 2022.
  12. (EN) Chloe Taylor, These cities offer the best quality of life in the world, according to Deutsche Bank, CNBC, 20 màzzo 2019. URL consultòu o 12 arvî 2022.
  13. (EN) Coronavirus: Paris and Zurich become world's most expensive cities to live in because of COVID-19, Euronews, 18 novénbre 2020. URL consultòu o 12 arvî 2022.
  14. (EN) The IMD World Talent Ranking 2020, IMD International Institute for Management Development, 18 novénbre 2020. URL consultòu o 1º màrso 2021.
  15. (EN) 2019 Global Competitiveness Report 4.0, World Economic Forum, 18 novénbre 2020. URL consultòu o 1º màrso 2021.

Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN154323889 · ISNI (EN0000 0001 2297 4701 · LCCN (ENn79062978 · GND (DE4053881-3 · BNF (FRcb11868612h (data) · BNE (ESXX451423 (data) · NLA (EN35535063 · NDL (ENJA00871917 · WorldCat Identities (ENn79-062978