Véddi o wikitèsto de Tomâta

{{Grafîa ofiçiâ}}
{{Tassobox
|nome = ''Solanum lycopersicum''
|immagine = Tomato_je.jpg
|dominio = [[Eukaryota]]
|regno = [[Plantae]]
|sottoregno = [[Tracheobionta]]
|superdivisione = [[Spermatophyta]]
|divisione = [[Magnoliophyta]]
|classe = [[Magnoliopsida]]
|sottoclasse = [[Asteridae]]
|ordine = [[Solanales]]
|famiglia = [[Solanaceae]]
|genere = [[Solanum]]
|specie = '''S. lycopersicum'''
|FIL? = x
|regnoFIL = [[Plantae]]
|ordineFIL = [[Solanales]]
|famigliaFIL = [[Solanaceae]]
|biautore = [[Linneo|L.]]
|binome = Solanum lycopersicum
|bidata = [[1753]]
|sinonimi = 67 scinònimi
|clade7 = [[Euasteridae]]
|clade8 = [[Lamiidae]]
|clade6 = [[Asteridae]]
|clade5 = [[Sùperasteridae]]
|genereFIL = [[Solanum]]
|specieFIL = '''S. lycopersicum'''
|clade4 = [[Eudicotidae centrâli]]
|clade3 = [[Eudicotidae]]
|clade2 = [[Mesangiospermae]]
|clade1 = [[Angiospermae]]
}}
'''''Solanum lycopersicum''''' <small>([[Linneo|L.]], 1753)</small>, comuneménte conosciûa cómme '''tomata''' ('''tomâta''' segóndo a [[grafîa ofiçiâ]], '''tumäta''' in [[Dialettu savuneize|savonéize]], '''tumôta''' in [[Dialéttu finarìn|finaléize]], '''tumàta''' in [[Dialettu arbenganese|arbenganéize]], '''pumata''' in [[Dialettu ventemigliusu|vintimigiôzo]], '''tumata''' in [[Dialetto monegasco|monegàsco]], '''tumòta''' in [[Dialetto noveize|novéize]]), a l'è 'na [[Plantae|ciànta]] ch'a l'apartêgne a-a famìggia de [[Solanaceae]]<ref name=":0">{{Çitta web|url=http://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:316947-2|tìtolo=Solanum lycopersicum|léngoa=EN|vìxita=2021-07-01}}</ref> e ch'a prodûxe 'n frûto do bèllo inportànte inte cuxìnn-e do móndo intrêgo, conpréizo [[Cuxìnn-a lìgure|quélla lìgure]].

== Etimologîa ==
A pòula tomâta a vêgne da-o sò equivalénte [[Lengua spagnòlla|spagnòllo]] ''tomate'', creòu in sciô modéllo do tèrmine [[Léngoa nahuatl|Nahuatl]] ''tomatl'', da prononçiâ {{IPA|[ˈtomat͡ɬ]}}, ch'o veu dî "o frûto inscîo", da ''tomana'', "insciâ"<ref>{{Çitta web|url=https://www.etymonline.com/word/tomato|tìtolo=tomato (n.)|léngoa=EN|vìxita=2021-07-01}}</ref>. Quànde i [[Aztêchi]] àn comensòu a çèrne e variêtæ de tomâta, preferìndo e ciù grénde, dôçe e rósce, s'é desvilupòu de [[cultivar]] ch'àn pigiòu o nómme de ''xitomatl,'' prononçiòu {{IPA|[ʃiːˈtomatɬ]}}, ch'o veu dî "ægoa gràssa con l'onbrisàllo"<ref>{{Çitta web|url=https://eol.org/pages/392557|tìtolo=Garden Tomato|léngoa=EN|vìxita=2021-07-01}}</ref>.

O nómme scentìfico ''lycopersicum'' o vêgne pe cóntra da-o [[Lengoa grega|grêgo]] λύκοπερσικων, ''lykopersikon'', ch'o veu dî "pèrsego do lô".

== Descriçión ==
[[Immaggine:Dresden_-_Treasures_from_the_Saxon_State_Library_Seite_066.jpg|sinistra|miniatura|445x445px|Tòua botànica de ''Solanum lycopersicum'' do [[1563]].]]
A ciànta de tomâte a l'é 'na spêce che in natûa a gh'à 'n pòrtaménto ranpeghìn e, con l'agiùtto de arénbi, a l'ariêsce a-arivâ scìnn-a 180&nbsp;cm d'artéssa. A ògni mòddo, co-o ténpo l'é stæto desvilupòu de variêtæ che vêgnan drîte da lê, che però l'arîvan sôlo a ciù ò mêno 100&nbsp;cm.

A tomâta a l'é 'na ciànta de sòlito [[Ciànta anoâle|anoâle]], scibén che gh'é de variêtæ che dûan de ciù. A strutûa da tomâta a l'é a gànba con bén bén de ràmme in scî sciànchi e, in sciâ çìmma, a gh'à 'na gémma terminâle de dónde a ciànta a se desvilùppa. Si-â gémma a vêgne però a mancâ, pe caxón de 'na poatûa ò pò-u scioî de quélla pónta, o créscio da ciànta o và avànti da-e pónte laterâli.

E gànbe de tomâte són covèrte de péi fìn e cùrti che pêuan façilitâ o procèsso de areixaçión da ciànta. Defæti, spécce into câxo de dànni ò de moutîe a-e [[réixe]] da ciànta, da-a bâze da sò gànba se pêuan desvilupâ de nêuve réixe, sorviatùtto se a contàtto co-a tæra e a l'umiditæ.

=== Féugge ===
E [[Féuggia|féugge]] da ciànta de tomâte són pi-â ciù pàrte de fórma regolâre, ch'a peu cangiâ tra e cultivar diferénti. Prezénpio, gh'é de variêtæ co-e féugge da-a fórma a [[patàtta]], de quélle co-e féugge arapæ ò con de scanelatûe profónde ò ancón de âtre che gh'àn de féugge de coî despægi, caxonæ da 'n cangiaménto genético.

A ògni mòddo, inta ciù pàrte di câxi e féugge són lónghe tra 13 e 31&nbsp;cm, làrghe tra 6 e 9&nbsp;cm, inpapenæ (sàiva a dî ch'én formæ da cóbie de fugetìnn-e mìss lóngo a ràchide, de 4,2-14&nbsp;cm, fêua de quélla apicâle, ch'a l'é séncia), co-in nùmero de cóbie ch'o và da dôe a éutto. Pe de ciù, gh'àn 'n fòrte ödô<ref name=":0" />.

Ògni fugetìnn-a a l'é de tìnta vèrde ciæa, co-ina fórma ch'a và da a êuvo a êuvo-lanciolâ, e a gh'à de mezûe de 3-5(-7) × 1-3,8(-5)&nbsp;cm e con de bâze cordæ ò a cùnio, de sòlito òblique. Spésse vòtte són segnæ da incixoìn, gh'àn di bòrdi da seræ a pìn de rebîghi, pónte ch'én ségge òtûze che agùsse ò apisûe, superfìcce lepegôze e covèrte de tànti péi inta da-arénte a-a sò bâze, ciù ræi vèrso e pónte. De spésso gh'é de fugetìnn-e picìnn-e a êuvo ascì, con mezûe de 0,8-1,2 × 0,6-0,7&nbsp;cm, inti spàççi tra ste chi. E féugge són atacæ a-a ciànta con di peigólli lónghi 1,2-7&nbsp;cm, in càngio quélli de fugetìnn-e mezûan 0,4-2&nbsp;cm, e da sti chi pêuan partî di poæ d'âtre fugetìnn-e<ref name=":0" />.

=== Ràmma scioîa ===
[[Immaggine:Kwiat_pomidora.Solanum_lycopersicum._01.jpg|sinistra|miniatura|300x300px|Detàggio de 'na ràmma scioîa.]]
E ràmme scioîe de ciànte de ''S. lycopersicum'' gh'àn e scioî mìsse a cóbie e créscian sciù de gànbe èstra-ascelâre che pêuan êse séncie ò dógge; desvilùppan 'n nùmero de scioî ch'o l'é de sòlito conpréizo tra 5 e 12. E scioî, da-o pòrtaménto cegòu vèrso o bàsso, són de sòlito pentàmere ma, inte çèrte cultivar, pêuan êse ezàmere ò decàmere ascì. Ste chi són atacæ a 'na ràmma da gànbe lónghe 0,5-3,5&nbsp;cm ch'arîvan a de longhésse conpréize tra 2 e 4,8&nbsp;cm a-o moménto do desvilùppo do frûto, gràçie a di peigólli de 4-15&nbsp;mm che créscian scìnn-a 1-1,6&nbsp;cm quànde gh'é a tomâta méuia. Sti peigólli chi són covèrti da péi co-a tésta a gandùggia, cùrti e apisûi<ref name=":0" />.

=== Scioî ===
[[Immaggine:Solanum_lycopersicum20090613_127.jpg|sinistra|miniatura|300x300px|Detàggio de 'na sciô de tomâta.]]
E scioî gh'àn 'n [[càliçe]] ch'o l'é lóngo 3,5-11&nbsp;mm e ch'o gh'à 'na fórma a canpanélla ò a stélla, formòu da di [[Sépalo|sépali]] (de sòlito 5 ma 6 ò 10 ascì) destacæ fra de lô scìnn-a da-a bâze e covèrti, in sciâ fàccia estèrna, da péi dénsci. I sépali, da-a fórma da streitaménte triangolâre a lanciolâ, són lónghi 3-9&nbsp;mm e làrghi 0,7-2&nbsp;mm, bén bén cegæ vèrso o frûto quand'o s'é desvilupòu, fæto ch'o-i pòrta scìnn-a a de mezûe de 7-14 × 1,5-2,8&nbsp;mm)<ref name=":0" />.

A [[coròlla]], da-a tìnta giâna e vèrde a-a sò bâze, a l'à 'na fórma a stélla, co-in diàmetro de 1,4-2,4&nbsp;cm e a pàrte a tùbbo ch'a l'é lónga 0,5-1,3&nbsp;mm. I [[Pétalo|pétali]] gh'àn lô ascì 'na fórma ch'a và da streitaménte triangolâre a lanciolâ, mezûan 5-9 × 1,3-3(-4)&nbsp;mm e-e sò superfìcce estèrne són covèrte de péi, in càngio quélle de drénto són lìsce. Pasòu o scioî da ciànta se cégan bén bén inderê, espónendo l'[[androcêo]]<ref name=":0" />.

I [[Stàmme|stàmmi]] són pægi in longhéssa fra de lô, de sòlito tra 0,3 e 0,8&nbsp;mm, fûxi insémme a formâ 'n anéllo e pêuan êse tànto covèrti da péi cómme lìsci. In sciâ pónta gh'àn de [[Antéra|antére]] de cô giâno, con mezûe de 5,5-7 × 0,6-1,3&nbsp;mm, conivénte (ò sæ co-e pónte che convèrgian) tànto da creâ 'n cöno a fórma de botìggia con bécco stérile deiscénte da de fisûe in scî sciànchi da çìmma da seçión fèrtile. L'[[ovâio]] o l'é de sòlito biloculâre ma inte variêtæ coltivæ o l'é pluriloculâre, con di fâsci sètti ascì e con mezûe de 1,3-1,6 × 1,8-2&nbsp;mm, arugòu e lìscio. O stîlo o l'é drîto, lóngo 5,5-7,3&nbsp;mm e làrgo 0,2-0,4&nbsp;mm; o gh'à a pàrte de sótta covèrta de péi. O [[stìgma]], de cô vèrde e mezûe de 0,2-0,8 × 0,3-0,5&nbsp;mm, o gh'à 'na fórma capitâ ò de vòtte a doî löbi<ref name=":0" />.

=== Frûti ===
O [[frûto]], ch'o l'é comestìbile e a pàrte economicaménte inportànte da ciànta, o peu êse de cô rósso, do çetrón ò giâno, o gh'à 'na fórma ch'a và da a êuvo a pîrifórme da-on diàmetro de 1-10&nbsp;cm e de spésso con de deprescioìn ò de bùgne iregolâre. Pe de ciù, gh'àn 'na superfìcce sénsa péi e lìscia e 'na pórpa ch'a l'é dénsa e da-o savô dôçe<ref name=":0" />.

=== Seménsa ===
I [[Sémme|sémmi]] da ciànta de tomâte, ch'én de sòlito in nùmero ciù èrto de çénto inte ògni frûto, gh'àn 'na tìnta ch'a l'é conpréiza tra o giâno e o maròn ciæo e mezûan 3-3,8&nbsp;mm de longhéssa pe 1,7-2,4&nbsp;mm de larghéssa. A sò fórma a l'é da a êuvo a elìtica, co-in profî ciàtto e són covèrti da de ciòcche de péi<ref name=":0" />.

== Distriboçión e habitat ==
Spêce òriginâia do [[Perù]], a-a giornâ d’ancheu o ''S. lycopersicum'' o l'é coltivòu inte tùtto o móndo. Gh'é bén bén de câxi de ciànte scapæ da-e coltivaçioìn inta natûa vixìnn-a a-e canpàgne, a de artésse conpréize tra 750 e 2000&nbsp;m in sciô livéllo do mâ. E ciànte de tomâte natualizæ créscian in particolâ in scê zìnn-e di sciùmmi ò inte zöne paludôze, ségge in di pòsti covèrti da forèste che inti proéi avèrti. A sò seménsa a l'é spantegâ inte l'anbiénte da spêce diferénti de [[Aves|öxélli]] e da-i [[baboìn]]<ref name=":0" />.

== Tascionomîa ==
Do [[1753]] o botànico [[Linneo]] o l'àiva inserîo a tomâta into génere ''[[Solanum]]'', insémme a-a [[patàtta]], co-o nómme scentìfico ''S. lycopersicum''<ref>{{Çitta web|url=https://www.ipni.org/n/316947-2|tìtolo=IPNI - Solanum lycopersicum|léngoa=EN|vìxita=2021-07-04}}</ref>. Inte 'na revixón do [[1768]], o [[Philip Miller]] o l'à però mesciòu a ciànta inte 'n nêuvo génere, sott'a-o nómme de ''Lycopersicon esculentum'' ch'o l'é stæto bén bén dêuviòu inti ànni de dòppo, scibén ch'o l'é tecnicaménte eròu<ref>{{Çitta web|url=https://www.ipni.org/n/146898-2|tìtolo=IPNI - Lycopersicon esculentum|léngoa=EN|vìxita=2021-07-04}}</ref>. Defæti, segóndo e régole da nomenclatûa botànica, o nómme specìfico ''lycopersicum'' decîzo da-o Linneo o l'aviéiva ancón a prioritæ. Do [[1888]], pe scistemâ o problêma, o tedésco [[Gustav Karl Wilhelm Hermann Karsten|Karsten]] o l'à propòsto o nómme ''Lycopersicum lycopersicum'', che però o no l'é stæto conscideròu vàlido segóndo e convençioìn internaçionâli in sciâ nomenclatûa, dæto ch'én viêtæ i taotònimi<ref>{{Çitta web|url=https://www.iapt-taxon.org/nomen/main.php?page=art23|tìtolo=International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants|léngoa=EN|vìxita=2021-04-07}}</ref>. A propòsta do [[1974]] do nómme ''Lycopersicon lycopersicum'', scibén ch'a l'êa giùsta da-o pónto de vìsta teòrico dæto ch'a rispetâva ségge o nómme do génere de Miller che l'epitêto specìfico do Linneo, a l'é stæta a-a fìn abandonâ, co-a decixón do [[1983]] de marcâ ''Lycopersicon esculentum'' cómme [[nomen conservandum|''nomen conservandum'']] pe caxón da sò grànde difuxón.

A ògni mòddo e prêuve genétiche ciù recénti àn dæto a-a fìn raxón a-a clasificaçión do bèllo ciù antîga do Linneo, dimostràndo l'apartenénsa da tomâta a-o génere ''Solanum'', fàndo vegnì ''Solanum lycopersicum'' o nómme corètto<ref>{{Çitta web|url=http://solanaceaesource.org/content/phylogeny-0|tìtolo=Solanaceae - Phylogeny|léngoa=EN|vìxita=2021-07-04}}</ref><ref>{{Çitta publicaçión|outô=Iris E. Peralta|outô2=David M. Spooner|ànno=2001|méize=òtôbre|tìtolo=Granule-bound starch synthase (GBSSI) gene phylogeny of wild tomatoes (Solanum L. section Lycopersicon [Mill.] Wettst. subsection Lycopersicon)†|revìsta=American Journal of Botany|volùmme=88|nùmero=10|pp=1888-1902|léngoa=EN|url=https://bsapubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.2307/3558365}}</ref>. Inta letiatûa botànica recénte l'é però poscìbile trovâ ancón tùtti doî i nómmi, dæta a grànde difuxón de quéllo do Miller. Pe de ciù, a ciànta da tomâta a gh'à 'na série de particolaritæ rispètto a-e âtre spêce do sò génere, sorviatùtto pe quànte o rigoàrda a strutûa de féugge e di eleménti da biochìmica da ciànta ascì, co-a fàrta de tànti alcalòidi ch'én comùn inte âtre spêce de ''Solanum'' e che màncan però inte tomâte. Pe cóntra, l'é stæto descovèrto che di [[Ìbrido|ìbridi]] tra a tomâta e a patàtta diplòide (quélla coltivâ a l'é de sòlito a tetraplòide) creæ inti laboratöi co-a fuxón somàtica són in pàrte fèrtili fra de lô, fæto ch'o ne dâ de fòrte prêuve de 'na stréita relaçión tra e dôe spêce<ref>{{Çitta publicaçión|outô=E. Jacobsen, M.K. Daniel, J.E.M. Bergervoet-van Deelen, D. J. Huigen & M. S. Ramanna|ànno=1994|méize=màzzo|tìtolo=The first and second backcross progeny of the intergeneric fusion hybrids of potato and tomato after crossing with potato|revìsta=Theoretical and Applied Genetics|nùmero=88|pp=181-186|abstract=x|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00225895}}</ref>.

=== Cultivar ===
[[Immaggine:Tomates_marque_D'Albenga.jpg|miniatura|300x300px|De tomâte cheu de beu d'Arbénga.]]
A tomâta a l'é unn-a de ciànte ch'a gh'à ciù variêtæ; defæti, a-a giornâ d'ancheu, ne vêgne coltivòu ciù de 15.000, a ògni mòddo quélle ciù difûze són in nùmero bén bén ciù contegnûo<ref>{{Çitta web|url=https://backyardfoodgrowing.com/list-of-tomato-cultivars|tìtolo=List of Tomato Cultivars|léngoa=EN|vìxita=2021-07-01}}</ref>. Pe de ciù, scibén che quélle co-o frûto de cô rósso són e ciù comùn, gh'é diferénti cultivar particolæ da-o cô giànco (''white queen'', ''white tomesol''), giâno (''douce de Picardie'', ''wendy'', ''lemon''), do çetrón (''moonglow''), ma ànche rêuza (''thai pink''), ancón vèrde da méuie (''green zebra'') ò néigro (néigro de Crimêa, ''purple perfect'').

A ògni mòddo, tùtte e variêtæ de tomâte se pêuan divìdde tra e dôe categorîe de ciànte a desvilùppo "determinòu" e "indeterminòu". E prìmme són caraterizæ da-o fæto che, cómme i frûti són arivæ a 'n çèrto pónto da maturaçión, a ciànta a smétte de crésce e coscì l'arecugéita a finiâ inte pöco ténpo. Pe cóntra, e ciànte a desvilùppo de tîpo indeterminòu són de sòlito de variêtæ ch'ariêscian a vîve pe ciù ànni e che, se mìsse inte de condiçioìn anbientâli scìmili a quélle di tròpichi, de dónde a tomâta a l'é òriginâia, són in gràddo de prodûe scioî e frûti pe tùtto l'ànno.

Tra e variêtæ de tomâta, ghe n'é de quélle ch'én tìpiche da [[Liguria|Ligùria]]:

* [[Tumata coeu de boeu d'Arbenga|Tomâta cheu de beu]]: variêtæ de tomâta indicâ sorviatùtto pe-e insalàtte, a fà di frûti da-a fórma iregolâre e de grànde dimensción, ch'arîvan inte quàrche câxo scìnn-a a ciù de mêzo chìllo l'un. Quésta cultivar a l'é coltivâ inte de âtre regioìn ascì e dónca, pe métte in ciæo a sò òrìgine, ste tomâte chi són marcæ de sòlito da-o nómme de "Tomâta cheu de beu d'Arbénga", de dónde són un di quàttro prodûti da tæra ciù avoxæ<ref>{{Çitta web|url=http://www.agriligurianet.it/it/vetrina/prodotti-e-produzioni/frutta-ortaggi-e-piante-aromatiche/prodotti-tipici-frutta-orto/item/404-pomodoro-cuore-bue.html|tìtolo=Pomodoro cuore di bue|léngoa=IT|vìxita=2021-07-01}}</ref>.
* [[Tomâta néigra da Sebòrca]]: o l'é 'na variêtæ antîga de tomâta, tìpica do pàize d[[A Seborca|a Sebòrca]], o l'é de cô rósso ma, quand'o méuia o vêgne do cô da viovétta, tendénte a-o néigro, pe caxón da prezénsa di [[antocién]], di pigménti naturâli ch'én drénto çèrti frûti cómme l'ûga néigra e i [[cornagìn]]. Da-o gùsto dôçe, o fà de tomâte de 10-12&nbsp;cm de diàmetro, o l'é 'na ciànta tànto delicâ<ref>{{Çitta web|url=https://www.sanremonews.it/2014/01/07/leggi-notizia/argomenti/altre-notizie/articolo/il-pomodoro-nero-di-seborga-e-stato-riconosciuto-dallarca-del-gusto-mondiale.html|tìtolo=Il pomodoro nero di Seborga è stato riconosciuto dall'Arca del Gusto Mondiale|dæta=2014-01-07|léngoa=IT|vìxita=2024-02-12}}</ref>.

== Stöia ==
[[Immaggine:Naturalis_Biodiversity_Center_-_Solanum_lycopersicum_var._lycopersicum_-_old_tomato_herbarium_sheet.jpg|miniatura|432x432px|O ciù antîgo canpión de tomâta conservòu scìnn-a-a giornâ d'ancheu, ''En Tibi Herbarium'', [[1558]].]]

=== Òrìgine ===
L'antenòu sarvægo da tomâta o l'é òriginâio da pàrte de ponénte de l'[[America do Sud|América do Sùd]], dond'o gh'àiva e dimenscioìn di [[Poiscio|poîsci]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.smithsonianmag.com/travel/why-wild-tiny-pimp-tomato-so-important-180955911/|tìtolo=Why Is This Wild, Pea-Sized Tomato So Important?|outô=Barry Estabrook|dæta=2015-07-22|léngoa=EN|vìxita=2021-07-02}}</ref>. I [[Aztêchi]] e i âtri pòpoli da [[Mesoamérica]] són stæti i prìmmi a domestegâ sta ciànta chi, comensàndo a dêuviâ a tomâta inta sò cuxìnn-a e a prodûe, pi-â prìmma vòtta, o [[tócco]]. A dæta ezàtta da domestegaçión da tomâta a no l'é conosciûa, a ògni mòddo gh'é de prêuve chi-â tomâta a foîse coltivâ into mezogiórno do [[Méscico]] za into [[V secolo a.C.|sécolo V prìmma de Crìsto]]<ref name=":1">{{Çitta lìbbro|outô=Andrew F. Smith|tìtolo=The tomato in America: early history, culture, and cookery|url=https://archive.org/details/tomatoinamericae00smit_0|ànno=1994|editô=Columbia SC, US: University of South Carolina Press|léngoa=EN|ISBN=1-570-03000-6}}</ref>. L'é probàbile che, tra o pòpolo [[Pueblo]], a foîse difûza credénsa che, co-o pigiâ pàrte a di rîti che prevedéivan o mangiâ i sémmi de sta ciànta chi, s'êa benéiti con di poéi de divinaçión<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20090529225328/http://www.easthamptonstar.com/dnn/Archive/Home20080814/FoodWine/Seasons/tabid/6280/Default.aspx|tìtolo=Killer Tomatoes|outô=Laura Donnelly|editô=The East Hampton Star|dæta=2008-12-08|léngoa=EN|vìxita=2021-07-02|dataarchivio=2009-05-29}}</ref>. I pòpoli da Mesoamérica àn dónca comensòu o prìmmo procèsso de seleçión de tomâte, òtegnìndo 'na variêtæ de tomâta da-i frûti ciù gréndi e da-a superfìcce a bùgne, che fòscia a l'é stæta l'antenòu de ciù tànte cultivar ch'én coltivæ ancón a-a giornâ d'ancheu<ref name=":1" />.

In particolâ, i Aztêchi coltivâvan variêtæ despæge de tomâta, cómme e tomâte rósse, ciamæ ''xictomatl'', e quélle vèrde, dîte ''tomatl''<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Richard F. Townsend|tìtolo=The Aztecs|url=https://books.google.it/books?id=AGtfQgAACAAJ|ànno=1993|editô=Thames and Hudson|léngoa=EN|pp=180-181|ISBN=0-500-27720-6}}</ref>. Segóndo o [[Benardìn de Sahagún]], [[Órdine françescàn|fràtte françescàn]], into mercòu de [[Tenochtitlán]], ancheu [[Çittæ do Méscico|Çitæ do Méscico]], gh'êa 'na gràn variêtæ de ciànte de tomâta, tànto da fâghe scrîve<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Jonathan Silvertown|tìtolo=A cena con Darwin: Cibo, bevande ed evoluzione|url=https://books.google.it/books?id=1PpfDwAAQBAJ|ànno=2018|editô=Bollati Boringhieri|léngoa=IT|ISBN=88-33-93152-8}}</ref>:

{{Çitaçión|[...] tomâte grénde, tomatìnn-e, tomâte a féuggia, tomâte dôçe, tomâte da-a fórma a serpénte, tomâte da-a fórma a tetìn e tomâte de tùtti i coî da-o rósso ciù luxénte a-o giâno ciù inténso.|[[Benardìn de Sahagún]]}}

O fràtte françescàn o mensonâva ancón o fæto che, inta cuxìnn-a di Aztêchi, se fâva gràn ûzo de sàrse, inclûzo quélle de tomâte ascì, ch'êan lê o l'àiva vìsto vénde inti mercæ<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Sophie D. Coe|tìtolo=America's First Cuisines|url=https://books.google.it/books?id=hKVbCgAAQBAJ&pg=PA117&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|ànno=2015|editô=University of Texas Press|léngoa=EN|pp=108-118|ISBN=1-477-30971-3}}</ref>.

=== Difuxón ===
O ''[[conquistador]]'' spagnòllo [[Hernán Cortés]] o l'é fòscia stæto o prìmmo eoropêo a portâ 'na tomâta, giâna e picìnn-a, into [[Euròpa|vêgio continénte]], dòppo a sò conquìsta de Tenochtitlán do [[1521]]. A prìmma mençión de quésto frûto inta letiatûa botànica eoropêa a l'é contegnûa inte 'n scrîto do [[1544]] de [[Pêo Drîa Mattioli]], mêgo e botànico ch'o sugerîva cómme s'êa portòu inta penîzoa italiànn-a 'n nêuvo tîpo de [[meizànn-a]] da-o cô, quànde méuio, rósso sàngoe ò indoòu. Pe de ciù, fæto o paragón co-e meizànn-e, lê o consegiâva de mangiâ e tomâte a-a mæxima mainêa, sàiva a dî tagiæ a fétte, chéutte e condîe co-a [[sâ]], o [[Peive|péivie néigro]] e de l'[[Êuio d'oîva|êuio]]. Dêx'ànni dòppo, co-a publicaçión de çèrti scrîti do Mattioli, l'é comensòu l'ûzo de ciamâ e tomâte co-o nómme "pómmo" ò "méie d'öo", de dónde vêgne o nómme da ciànta in toscàn<ref name=":1" />.

Colonizòu e Amériche, i spagnòlli àn portòu a tomâta, pe coltivâla, inte sò colònie di [[Caràibi]] e de [[Filippinn-e|Filipìnn-e]], de dónde o frûto o s'é ciù tàrdi spantegòu into continénte [[Asia|aziàtico]], fòscia pasàndo pe [[Macao]] into [[XVI secolo|sécolo XVI]]. Inta [[Cinn-a|Cìnn-a]] o l'é stæto ciamòu ''fānqié'', ö sæ "meizànn-a bàrbara", segóndo a pràtica de l'época pe dâ de nómme a-i prodûti de nêuva inportaçión<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Kenneth F. Kiple|outô2=Kriemhild Coneè Ornelas|tìtolo=The Cambridge World History of Food|url=https://books.google.it/books?id=RSSkDNzKQacC|ànno=2000|editô=Cambridge University Press|léngoa=EN|p=357|volùmme=1|ISBN=0-521-40214-X}}</ref>. A tomâta a l'é stæta dónca portâ da-i spagnòlli scìnn-a inte l'Eoröpa, dónde a ciànta a l'à trovòu de condiçioìn pe lê bónn-e sorviatùtto into baçî do [[Mâ Mediterraneo|Mâ Mediterànio]], tànto chi-â sò coltivaçión a l'é docomentâ inta región za do [[1540]].

Da chi e tomâte s'én de manimàn spantegæ into rèsto do móndo: inte l'[[Inghiltæra]] són arivæ inti ànni [[Anni 1590|novànta do sécolo XVI]], co-a prìmma testimoniànsa scrîta ch'a l'é do [[1597]], contegnûa inte l'''Herbal'' do [[John Gerard]] co-e conscìdera però cómme velenôze<ref name=":1" />. St'idêa chi a l'é restâ in vöga into [[Regno Unïo|Régno Unîo]] e inte sò colònie pe mâi tànto ténpo che, ancón do [[1820]], a tomâta a l'êa vìsta cómme 'na pitànsa ezòtica, pròpia da cuxìnn-a italiànn-a e ebràica.

Inte l'[[India|Ìndia]] e inti naçioìn da-arénte e tomâte són stæte introdûte da-i portoghéixi into [[XVI secolo|sécolo XVI]], scibén chi-â coltivaçión intensîva da ciànta a l'é comensâ sôlo co-i ingléixi into [[XVIII secolo|sécolo XVIII]]. Scimilménte a-o [[Lengua cineise|cinéize]], inta [[Lengua bengali|léngoa Bengâli]] a tomâta a l'é ciamâ বিলিতি বেগুন, ''Biliti Begun'', ch'o veu dî "meizànn-a forèsta"; in càngio a-a giornâ d’ancheu a l'é 'na spêce asæ comùn, in particolâ into stâto federòu de l'[[Uttarakhand]].

Into [[Médio Levànte]] a ciànta a l'é stæta portâ da-i ingléixi e, in particolâ, da-o cónso de [[Aléppo]] [[John Barker]] tra o [[1799]] e o [[1825]]<ref>{{Çitta web|url=https://webarchive.nationalarchives.gov.uk/+/http://yourarchives.nationalarchives.gov.uk/index.php?title=British_Consuls_in_Aleppo|tìtolo=British Consuls in Aleppo|léngoa=EN|vìxita=2021-07-02}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|tìtolo=Appletons' Journal|url=https://books.google.it/books?id=6QUZAAAAYAAJ&pg=PA519&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|ànno=1876|editô=D. Appleton and Co.|léngoa=EN|volùmme=n. 1|capìtolo=Syria under the last five Turkish Sultans}}</ref>. Co-o [[XIX secolo|sécolo XIX]] o frûto o l'é vegnûo 'n ingrediénte tìpicp into mangiâ do pòsto scibén che, inte 'na testimoniànsa do [[1881]], o l'é indicòu cómme e tomâte êan consumæ da-e génte comùn sôlo da ciù ò mêno quarant'ànni<ref>{{Çitta publicaçión|ànno=1881|tìtolo=Natural History, Science, & C.|revìsta=The Friend|volùmme=54|p=223|léngoa=EN|url=https://books.google.it/books?id=pnkrAAAAYAAJ&pg=PA223&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false}}</ref>.

Inte l'[[America do Nòrd|América do Nòrd]] e prìmme informaçioìn in sciâ coltivaçión de tomâte remóntan a-o [[1710]], quànde o botànico [[William Salmon]] o l'à notòu a prezénsa da ciànta, fòscia arivâ da-i Caràibi, inta [[Carolinn-a do Sud|Carolìnn-a do Sùd]] méntre, a-a meitæ do quéllo sécolo, l'é conpàrso e sò prìmme piantagioìn<ref name=":1" />.

;Inte l'Itàlia
A prìmma testimoniànsa scrîta da prezénsa de tomâte inta penîzoa italiànn-a a remónta a-i [[31 òtôbre|31 d'òtôbre]] do [[1548]], quànde o magiordòmmo do grandùcca de Toscànn-a [[Cöximo de' Medici]] o l'à scrîto a-o segretâio privòu da famìggia de l'arîvo de 'na cavàgna de tomâte coltivæ inta tegnûa do Grandùcca de [[Torre del Gallo|Tôre do Gàllo]]. A ògni mòddo, e ciànte de tomâte són stæte coltivæ ancón pe do bèllo ténpo sôlo pò-u sò valô òrnamentâle, cómme indicòu da l'aristocràtico e agrònomo fiorentìn [[Giovan Vettorio Soderini]], ch'o scrivéiva de cómme a ciànta a foîse da riçercâ sôlo pi-â sò beléssa, acentoâ da-a grànde variàbilitæ de quésta spêce. Do rèsto e tomâte no fâvan ancón pàrte mànco da diêta di contadìn, dæto che sti chi coltivâvan di òrtàggi ciù apresæ e, pe de ciù, tra e variêtæ alôa in comèrcio ghe n'êa de quélle no comestìbili ò adreitûa téusceghe<ref>{{Çitta lìbbro|outô=David Gentilcore|tìtolo=La purpurea meraviglia. Storia del pomodoro in Italia|url=https://books.google.it/books?id=RqwuQwAACAAJ|ànno=2010|editô=Garzanti|léngoa=IT|ISBN=88-11-74100-9}}</ref>. Pe ste raxoìn chi inte bén bén de pòsti, cómme inta zöna de [[Firense|Firénse]], quésto frûto o l'é stæto dêuviòu cómme decoraçión da tòua, intràndo inta cuxìnn-a locâle sôlo tra a fìn do [[XVII secolo|sécolo XVII]] e o coménso do [[XVIII secolo|sécolo XVIII]]. In particolâ, segóndo de vivàgne spagnòlle de l'época, o prìmmo lìbbro de riçètte conosciûo a-a giornâ d'ancheu ch'o contegnìsse tra i diferénti ingrediénti de tomâte o l'é stæto publicòu do [[1692]] a [[Napoli|Nàpoli]]<ref name=":1" />.

=== Variêtæ modèrne ===
[[Immaggine:Heirlooms.jpg|miniatura|400x400px|De variêtæ americànn-e de tomâta.]]
O gùsto débole e a fàrta de [[sùcou]] inte variêtæ modèrne de tomâte da giardìn e comerciâli vêgnan da-a seleçión de ciànte a frûti da-a tìnta róssa unifórme. Quésto cangiaménto o l'é capitòu dòppo a descovèrta, into [[XX secolo|sécolo XXo]], do [[fenotîpo]] cangiànte "u", ch'o meuiâva inte 'n mòddo unifórme. L'é stæto coscì poscìbile, gràçie a di incrôxi tra e ciànte, desvilupâ di frûti rósci sénsa o tìpico anéllo vèrde in gîo a-o peigóllo, fæto che però o l'à portòu e tomâte a prodûe mêno sùcou, co-i frûti ch'én vegnûi mêno dôsci e savoîi<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Ann L. T. Powell, Cuong V. Nguyen, Theresa Hill et al.|ànno=2012|méize=zùgno|tìtolo=Uniform ripening Encodes a Golden 2-like Transcription Factor Regulating Tomato Fruit Chloroplast Development|revìsta=Science|volùmme=336|nùmero=6089|pp=1711-1715|léngoa=EN|abstract=x|url=https://science.sciencemag.org/content/336/6089/1711}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://www.nytimes.com/2012/06/29/science/flavor-is-the-price-of-tomatoes-scarlet-hue-geneticists-say.html|tìtolo=Flavor Is Price of Scarlet Hue of Tomatoes, Study Finds|outô=Gina Kolata|editô=The New York Times|dæta=2012-06-28|léngoa=EN|vìxita=2021-07-03}}</ref>.

S'é descovèrto che o 10-20% do carbònio fisòu in totâle inta tomâta o peu êse prodûto da-a fötoscìntexi into frûto mæximo da-o fenotîpo normâle "U", intànto ch'o se stà desvilupàndo. O cangiaménto genético a "u" o codifica 'n fatô ch'o prodûxe di [[Cloroplàsto|cloroplàsti]] difetôxi, a 'na densitæ ciù bàssa into frûto, fæto ch'o pòrta a-avéi 'n cô vèrde ciù ciæo inte quélli bózzi e a l'amermâse di sùcai into frûto méuio do 10-15%. Fòscia ciù inportànte do sò ròllo inta fötoscìntexi, i cloroplàsti do frûto vêgnan remodelæ into procèsso de maturaçión inte di [[Cromoplàsto|cromoplàsti]] sénsa [[clorofìlla]] che scintetìzzan e amùgian i [[carotenòidi]] [[licopêne]], [[β-carotêne]] e âtri [[metabolìti]] ch'én de vivàgne sensoriâli e nutriçionâli do frûto méuio. I poténti cloroplàsti in scê spàlle do fenotîpo "U" àn chi de utilitæ, scibén ch'én caraterizæ da-o svantàggio de lasciâ de spàlle vèrdi vixìn a-a gànba do frûto ò de spàlle giâne avenæ, in aparénsa pe caxón do stess òscidatîvo dovûo a-o sorviacàrego da cadénn-a da fötoscìntexi se gh'é de lûxe dirètta do Sô e de âte tenperatûe. A progetaçión genética de 'na variêtæ comerciâle ch'a métte insémme i vantàggi do tîpo "u" e quélli do tîpo "U" a l'é dónca poscìbile ma a gh'à de bezéugno de 'na seleçión precîza<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Maria Florencia Cocaliadis, Rafael Fernández-Muñoz, Clara Pons et al.|ànno=2014|méize=agósto|tìtolo=Increasing tomato fruit quality by enhancing fruit chloroplast function. A double-edged sword?|revìsta=Journal of Experimental Botany|volùmme=65|nùmero=16|pp=4589–4598|léngoa=EN|url=https://academic.oup.com/jxb/article/65/16/4589/2877412}}</ref>.

Pe de ciù, quélli che çèrnan e modèrne cultivar de tomâta se sfórsan sorviatùtto de trovâ de ciànte ch'àggian 'na mêgio réiza, 'na duâta de conservaçión ciù lónga, dimenscioìn ciù grénde e ciù tolerànsa e rexisténsa a-e prescioìn anbientâli, conpréizo e moutîe<ref name=":2">{{Çitta publicaçión|outô=Harry J. Klee|outô2=Denise M. Tieman|ànno=2018|méize=màrso|tìtolo=The genetics of fruit flavour preferences|revìsta=Nature Reviews Genetics|nùmero=19|pp=347–356|léngoa=EN|abstract=x|url=https://www.nature.com/articles/s41576-018-0002-5}}</ref><ref name=":3">{{Çitta lìbbro|outô=M. Allen Stevens|tìtolo=Plant Breeding Reviews|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9781118061015.ch9|ànno=1986|editô=Jules Janick|léngoa=EN|volùmme=4|capìtolo=Inheritance of Tomato Fruit Quality Components}}</ref>. A ògni mòddo, quésti sfòrsci de seleçionaménto àn portòu a de consegoénse negatîve no vosciûe in sce diferénti caraterìstiche do frûto da tomâta cómme, prezénpio, o coscì dîto ''linkage drag'', responsàbile de alteraçioìn into metabolìsmo da ciànta. O ''linkage drag'' o conscìste inta conpàrsa de 'n træto genético no dexidiòu inta ciànta co-a procedûa do re-incrôxo (ò ''backcrossing''), træto ch'o l'è ligòu ò a-o mànco vixìn a quéllo vosciûo into [[cromozöma]]. Scicómme gh'é 'na probabilitæ èrta che, azonzéndo o caràtere vosciûo, ànche quéllo no dexidiòu o ghe ségge mìsso, tùtto o procèsso de seleçión de çèrte caraterìstiche o l'à portòu a l'alteraçión involontâia de sostànse chìmiche asociæ e, dónca, di valoî nutriçionâli e di savoî<ref name=":2" />.

P'evitâ quésto problêma i seleçionatoî àn sfrutòu e spêce de tomâte sarvæghe cómme de vivàgne de træti benéfici pe-e cultivar modèrne. Tra i caràteri che se pêuan recuperâ gh'é quélli de 'na prezénsa ciù marcâ de sùcai into frûto e de 'na mêgio rexisténsa a-e moutîe caxonæ da mìcrobi e agénti patògeni. A ògni mòddo quésta pratìca a l'é da dêuviâ con sæximo scicómme l'azónta de 'n çèrto caràtere a poriéiva portâ a de alteraçioìn in scê âtre caraterìstiche da ciànta<ref name=":3" /><ref>{{Çitta publicaçión|outô=Reni Chaerani|outô2=Roeland E. Voorrips|ànno=2006|méize=dexénbre|tìtolo=Tomato early blight (Alternaria solani): the pathogen, genetics, and breeding for resistance|revìsta=Journal of General Plant Pathology|nùmero=72|pp=335–347|léngoa=EN|abstract=x|url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10327-006-0299-3}}</ref>.

== Coltivaçión ==
[[Immaggine:Tomaqueres_a_Soneixa.jpg|miniatura|300x300px|'N cànpo de tomâte arenbæ sciù de cànne.]]
Inte zöne a clìmma tenpiòu a ciànta de tomâte a no saiéiva in gràddo de sopravîve a-e tenperatûe da invèrno, dónca a vêgne chi coltivâ cómme ciànta anoâle, procedûa ch'a prevédde o prìmmo semenâ inte 'na pascionêa e, ciù avànti, o sò trapiànto inti cànpi.

E tomâte vêgnan sciù bén inte di pòsti ciutòsto asoigiæ, scibén che patìscian a tròppa lûxe inte ôe ciù câde, con di efètti negatîvi ségge in scê ciànte che in scî frûti. In particolâ, gh'é de cultivar che vêuan 'na poxiçión ch'a ségge ciù onbrezâ. P'avéi 'n rêo bón l'é necesâio chò-u terén o ségge bén aliamòu, co-în'irigaçión moderâ ma regolâre. L'irigaçión a l'é bén bén inportànte pi-â qualitæ do frûto dæto ch'o l'é formòu pi-â ciù pàrte d'ægoa, co-în'atençión particolâ a-a tenperatûa de l'ægoa, de mòddo d'evitâ di shock tèrmichi. L'é dónca consegiòu de bagnâ e ciànte de tomâte a-o matìn òpû a-a séia.
[[Immaggine:Germoglio_ascellare_(pomodoro).JPG|miniatura|300x300px|O zermóggio de 'n "bastàrdo".]]
Pe fâ crésce a produtivitæ da ciànta bezéugna evitâ 'n gràn svilùppo do vèrde, ch'o poriéiva levâ de nutriménto a-i frûti. Inte variêtæ de tîpo indeterminòu l'é necesâio 'n intervénto apòsta pe levâ i coscì dîti "bastàrdi"a. Quésta pratìca a conscìste into levâ quélli zermóggi da ciànta che pàrtan da 'na poxiçión ascelâre, sorvenominæ apónto "bastàrdi", fintànto ch'én picìn pe poéili levâ a màn. A tùtte e mainêe, sò-u bastàrdo o no vêgne levòu, o cresciâ scìnn-a a prodûe de scioî e de frûti lê ascì.

L'arecugéita de tomâte a l'é ancón fæta a màn inta ciù pàrte di câxi, co-a [[Liguria|Ligùria]] ch'a no fà eceçión, òperaçión che a ògni mòddo a l'é façilitâ da-o fæto che, cómme arîvan a maturaçión, o peigóllo da tomâta o vêgne ciù débole e o frûto o se destàcca ciù bén. Inte progetaçión de variêtæ pe l'arecugéita industriâle, l'é stæto çernûo di caràteri che réndan ciù fàçile o destàcco do frûto e a sò pélle ciù dûa, de mòddo che, quànde a ciànta a l'é arancâ e scrolâ pe fâ càzze i frûti in tæra, sti chi no patìscian goæi de dànni e se pòsan arechéugge de lengê.

=== Averscìtæ ===
In natûa a ciànta de tomâte a gh'à 'n pòrtaménto strisciànte, fæto che into clìmma do Mediterànio, coscì cómme pe-e âtre coltûe d'òrìgine ezòtica, o poriéiva portâ a tomâta a patî i efètti de l'umiditæ, di parascîti e de diferénti fitopatologîe. Pe tùtte ste raxoìn, de mòddo d'evitâ o deteriorâse di frûti e da ciànta, inta sò coltivaçión e ciànte de tomâte són arenbæ in sce de strutûe fæte de sòlito co-a [[Cànna|cànna comùn]] e, dæto che i frûti méui pêuan cegâ i ràmmi, de spésso l'é mìsso 'na téia de materiâle izolànte a tæra ascì. A ògni mòddo gh'é de variêtæ ciù bàsse e robùste, da-a gànba ciù rédena ch'a no gh'à de bezéugno d'arénbi e di frûti che no se rovìnn-an da-o contàtto co-o seu gràçie a-a sò pélle ciù dûa, raxón che però a-i pòrta a n'êse dêuviæ pe preparâ insalàtte e scìmili ma, sorviatùtto, inta produçión di diferénti derivæ da tomâta.

== Produçión ==
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Produtoî de tomâte do 2018<ref>{{Çitta web|url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC|tìtolo=FAOSTAT|léngoa=EN, FR, ES, RU, AR, ZH|vìxita=2021-07-01}}</ref>
|-
|'''Stâto'''
|'''Produçión (tonêi)'''
|-
|{{CHN}}
|61.523.462
|-
|{{IND}}
|19.377.000
|-
|{{USA}}
|12.612.139
|-
|{{TUR}}
|12.150.000
|-
|{{EGY}}
|6.624.733
|-
|{{IRN}}
|6.577.109
|-
|{{ITA}}
|5.798.103
|-
|{{ESP}}
|4.768.595
|-
|{{MEX}}
|4.559.375
|-
|{{BRA}}
|4.110.242
|}

== Riferiménti inta coltûa ==
[[Immaggine:La_Tomatina_2014.jpg|miniatura|300x300px|O festivàl de ''La Tomatina''.]]
Inta çitæ de [[Buñol]], in [[Spagna|Spàgna]], se ghe têgne tùtti i ànni a fèsta de ''La Tomatina'', festivàl ch'o conscìste inte 'na grànde "batàggia" conbatûa co-e tomâte, tradiçión repigiâ da-e protèste popolâri, quànde de spésso l'é tiòu di frûti.

A tomâta a l'é stæta çernûa scìnn-a cómme scìnbolo de pàixi e de unitæ aministratîve: prezénpio into stâto americàn do [[Neuvo Jersey|Nêuvo Jersey]] o l'é stæto diciaròu cómme frûto do stâto, coscì cómme inte l'[[Ohio]] da-o [[2009]], pòsto dónde o sûgo de tomâta o l'é a bevànda ofiçiâ da-o [[1965]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.sos.state.oh.us/profile-ohio/things/symbols-of-ohio/|tìtolo=Symbols of Ohio|léngoa=EN|vìxita=2021-07-03}}</ref>. Inte l'[[Arkansas]], andàndo aprêuvo ségge a clasificaçión botànica che a quélla segóndo o parlâ comùn, a variêtæ ''South Arkansas Vine Ripe Pink Tomato'' a l'é stæta diciarâ ségge frûto che òrtàggio do stâto<ref>{{Çitta web|url=https://www.arkansas.com/articles/state-symbols-arkansas|tìtolo=Symbols of Arkansas|léngoa=EN|vìxita=2021-07-03}}</ref>.

Pe quànte o rigoàrda l'àrte, e tomâte són stæti un di sogètti che tórnan inte bén bén de [[Natûa mòrta|natûe mòrte]] de pitoî da-o baçìn do Mediterànio tra i [[XVII secolo|sécoli XVII]] e [[XVIII secolo|XVIII]], cómme prezénpio o quàddro avoxòu ''[[Nature morte aux concombres et tomates]]'', fæto do [[1774]] da-o pitô [[Luis Meléndez]]<ref>{{Çitta web|url=http://enigm-art.blogspot.com/2013/01/la-tomate-dans-la-peinture.html|tìtolo=La tomate dans la peinture|léngoa=FR|vìxita=2021-03-07}}</ref>. Ina ciànta de tomâte, arenbâ in sce 'na ciàppa do barcón, a l'é ànche o sogètto de 'na série de nêuve quàddri realizâ da-o [[Pablo Picasso]] do [[1944]]. Sti quàddri chi són stæti realizæ quànde o pitô o se trovâva inta câza da sò ecs conpàgna [[Marie-Thérèse Walter]] e da fìggia Maya a [[Pariggi|Parìggi]], into moménto da liberaçión da capitâle françéize<ref>{{Çitta web|url=https://www.christies.com/lot/lot-4807458/?intObjectID=4807458|tìtolo=Pablo Picasso - Plant de tomates|léngoa=EN|vìxita=2021-07-03}}</ref>.

'N'âtre êuvia, bén bén conosciûa e avoxâ, ch'a gh'à cómme sogètto e tomâte a l'é a ''[[Campbell's Soup Cans]]'' de l'[[Andy Warhol]], creâ do [[1962]]. Quésta a conscìste inte 'na série de 32 dipìnti che rafigûan tùtti e làmme de sùppa vendûe da l'inpréiza americànn-a [[Campbell's]], conpréizo quélla da sùppa de tomâta.

Da-a fórma ariondâ da tomâta l'à pigiòu l'inspiraçión o designer finlandéize [[Eero Aarnio]] inta progetaçión da sò "''tomato chair''" do [[1971]]<ref>{{Çitta web|url=https://sbandiu.com/2018/11/01/la-sedia-tomato-di-eero-aarnio/|tìtolo=La sedia Tomato di Eero Aarnio|léngoa=IT|vìxita=2021-07-03}}</ref>.

== Nòtte ==
<references responsive="" />

== Âtri progètti ==
{{Interprogetto}}
{{Contròllo de outoritæ}}

[[Categorîa:Verdùa]]
[[Categorîa:Plantae]]