Tomâta

Modìfica colegaménti
Da Wikipedia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
AcLiBr.jpg

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Solanum lycopersicum
Tomato je.jpg
Clasificaçión APG IV
Domìnio Eukaryota
Régno Plantae
(clade) Angiospermae
(clade) Mesangiospermae
(clade) Eudicotidae
(clade) Eudicotidae centrâli
(clade) Sùperasteridae
(clade) Asteridae
(clade) Euasteridae
(clade) Lamiidae
Órdine Solanales
Famìggia Solanaceae
Génere Solanum
Spêce S. lycopersicum
Clasificaçión Cronquist
Domìnio Eukaryota
Régno Plantae
Sóttarégno Tracheobionta
Sùperdivixón Spermatophyta
Divixón Magnoliophyta
Clàsse Magnoliopsida
Sóttaclàsse Asteridae
Órdine Solanales
Famìggia Solanaceae
Génere Solanum
Spêce S. lycopersicum
Nomenclatura binomiale
Solanum lycopersicum
L., 1753
Scinònimo

67 scinònimi

Solanum lycopersicum (L., 1753), comuneménte conosciûa cómme tomata (tomâta segóndo a grafîa ofiçiâ, tumäta in savonéize, tumôta in finaléize, tumàta in arbenganéize, pumata in vintimigiôzo, tumata in monegàsco, tumòta in novéize), a l'è 'na ciànta ch'a apartegne a-a famìggia de Solanaceae[1] o quæ frûto o l'è asæ inportànte inte cuxìnn-e de tùtto o móndo, conpréiza quélla lìgure ascì.

Etimologîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

A paròlla tomâta a vêgne da-a sò fórma in spagnòllo tomate, tórna derivâ da-a paròlla Nahuatl tomatl (prononçiâ [ˈtomat͡ɬ]) ch'a scignifica "o frûto ìnscio", da tomana, ò sæ "insciâ"[2]. Quànde i Aztêchi àn comensòu a seleçionâ e variêtæ de tomâta de mòddo da êse ciù grénde, dôçi e rósce àn dæto a ste cultivar chi o nómme de xitomatl (prononçiâ [ʃiːˈtomatɬ]), ò sæ "ægoa gràssa con l'onbrisàllo"[3].

Pe cóntra, o nómme scentìfico lycopersicum o vêgne da-o grêgo λύκοπερσικων, lykopersikon, ch'o scignifica "pèrsego do lô".

Descriçión[modìfica | modìfica wikitèsto]

Tòua botànica de Solanum lycopersicum do 1563.

A ciànta de tomâte a l'è 'na spêce in natûa ranpeghìn ma in gràddo de arivâ, se arenbâ a di supòrti, scìnn-a 180 cm d'altéssa. In ògni mòddo se sòn òtegnûe de variêtæ naturalménte erètte, che però pêuan sôlo arivâ a ciù ò mêno 100 cm.

A l'è 'na ciànta de sòlito anoâle, ma quàrche variêtæ a peu duâ de ciù. Quéste ciànte àn 'n strutûa a gànbe con tànti ràmmi e con in çìmma 'na gémma terminâle da-a quæ a ciànta se svilupa. Se a gémma a vêgne però a mancâ, aprêuvo a 'na poatûa ò a-a fioritûa de quélla pónta, o svilùppo o continoa da de pónte laterâli.

E gànbe de ciànte de tomâte sòn covèrte da di fìn e cùrti péi che pêuan façilitâ o procèsso de areixaçión da ciànta. Defæti, sorviatùtto into câxo de dànni ò moutîe a-e réixe da ciànta, da-a bâze da sò gànba se pêuan svilupâ (ciù mêgio se a contàtto co-a tæra e a l'umiditæ) de nêuve réixe.

Féugge[modìfica | modìfica wikitèsto]

E féugge da ciànta de tomâte sòn pe-a ciù pàrte de fórma regolâre, ch'a peu variâ tra-e vàrie cultivar. Prezénpio gh'è de variêtæ co-e féugge da-a fórma a patàtta, de quélle co-e féugge arapæ ò co de profónde scanelatûe òpû de ciànte che adreitûa àn e féugge de vàrri colôri, dæto che 'n cangiaménto genético.

In ògni mòddo, inta ciù pàrte di câxi, sòn lónghe tra 13 e 31 cm, làrghe tra 6 e 9 cm, imparipennate (ö sæ formæ da cóbie de fugetìnn-e dispòste lóngo a rachide, de 4,2-14 cm, a eceçión de quélla apicâle, séncia), co-in nùmero de cóbie ch'o va da dôe a éutto. Pe de ciù sòn forteménte aromàtiche[1].

E fugetìnn-e sòn de colôre vèrde ciæo, con fórma da a êuvo a êuvo-lànciolata, de mezûe 3-5(-7) × 1-3,8(-5) cm e con de bâzi cordâ ò a cùnio, generalménte òblique. Sòn de sòlito segnæ da vàrie incixoîn, àn màrgine da seròu a pìn de rebîghi, pónte ségge òtûze che agùsse ò apisûe, superfìcci lepegôze e covèrte da tànti péi inta zöna bazâle, ciù de ræo vèrso e pónte. De spésso gh'è de picìnn-e fugetìnn-e a êuvo (con mezûe 0,8-1,2 × 0,6-0,7 cm) inti spàççi tra quéste ascì. E féugge sòn atacæ a-a ciànta con di peigólli lónghi 1,2-7 cm, quélli de fugetìnn-e 0,4-2 cm (da-i quæ de spésso partan de picìnn-e pæ de âtre fugetìnn-e)[1].

Ràmma scioîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Detàggio de 'na ràmma scioîa.

E ràmme scioîe de ciànte de S. lycopersicum àn i scioî dispòsti a cóbie e se svilupan in scê de gànbe èstra-ascélâri che pêuan êse séncie ò bórche e che portan 'n nùmero de scioî conpréizo in génere tra 5 e 12. Quésti, da-o pòrtaménto càzzente, sòn de sòlito pentameri ma, in çèrte cultivar, esameri ò decameri ascì. I scioî sòn atacæ a 'na ràmma, da-e gànbe lónghe 0,5-3,5 cm che co-o svilùppo do frûto arivan a de longhésse conpréize tra 2 e 4,8 cm, gràçie a di pediçélli de 4-15 mm che crescan scìnn-a 1-1,6 cm quànde o gh'è o frûto. Quésti sòn covèrti da di péi co-a tésta a gandùggia, cùrti e apisûi[1].

Scioî[modìfica | modìfica wikitèsto]

Detàggio de 'na sciô de tomâta.

I scioî prezentan 'n càliçe lóngo 3,5-11 mm e da-a fórma a canpanélla ò stelâ, formòu da di sépali (de sòlito 5 ma 6 ò 10 ascì) divîzi tra lô scìn da-a bâze e covèrti, in sciâ fàccia estèrna, da dénsi péi. I sépali, da-a fórma da streitaménte triangolâre a lànciolata, àn 'na longhéssa de 3-9 mm, pe 'na larghéssa de 0,7-2 mm, e forteménte ricegæ vèrso o frûto quànde quésto o se svilùppa (quànde o l'ariva a de mezûe de 7-14 × 1.5-2.8 mm)[1].

A coròlla, de colôre giâno e vèrde a-a sò bâze, a l'à 'na fórma stelâ, co-in diàmetro de 1,4-2,4 cm e co-a pàrte tubolâre lónga 0,5-1,3 mm. I pétali àn ànche lô 'na fórma da streitaménte triangolâre a lànciolata, mezûe de 5-9 × 1.3-3(-4) mm, superfìcci estèrne covèrte da péi e quélle intèrne lìsce. Dòppo a fioritûa se cegan forteménte inderê, espónendo l'androceo[1].

I stàmmi sòn pægi in longhéssa tra lô, de sòlito conpréiza tra 0,3 e 0,8 mm, fûzi insémme a formâ 'n anéllo e ségge covèrti da péi che lìsci. In sciâ pónta àn de antere de colôre giâno, con mezûe de 5.5-7 × 0.6-1.3 mm, conniventi (ò sæ co-e pónte convergénti) de mòddo da creâ 'n cöno a fórma de botìggia con bécco stérile deiscente da de fisûe laterâli a-a çìmma da seçión fèrtile. L'ovaio o l'è generalménte biloculâre ma inte variêtæ coltivæ o l'è pluriloculâre, con di fâsci sètti ascì, e con mezûe de 1,3-1,6 × 1,8-2 mm, arugòu e lìscio. O drîto stîlo, lóngo 5,5-7,3 mm e làrgo 0,2-0,4 mm, o l'à a pàrte inferiô covèrta de péi. O stigma, de colôre vèrde e mezûe de 0,2-0,8 × 0,3-0,5 mm, o l'à fórma capitâ ò de vòtte a dôe lobi[1].

Frûti[modìfica | modìfica wikitèsto]

O frûto, comestìbile e a pàrte economicaménte rilevànte da ciànta, o peu êse de colôre rósso, do çetrón ò giâno, o l'à 'na fórma da a êuvo a pîrifórme, co-in diàmetro de 1-10 cm e de spésso con de deprescioîn ò de bùgne iregolâri. Pe de ciù àn 'na superfìcce sénsa péi e lìscia, da-a pórpa dénsa e co-in savô dôçe[1].

Seménsa[modìfica | modìfica wikitèsto]

I sémmi da ciànta de tomâte, de sòlito in nùmero superiôre a 100 pe ògni frûto, sòn de colôre da giâno a maròn ciæo e mezuan 3-3,8 mm in longhéssa pe 1,7-2,4 mm in larghéssa. A sò fórma a l'è da a êuvo a elìttìca, co-in profî ciàtto e covèrti da de ciòcche de péi[1].

Distriboçión e habitat[modìfica | modìfica wikitèsto]

Spêce òriginâia do Perù, a-a giornâ d’ancheu S. lycopersicum a l'è anpiaménte coltivâ in tùtto o móndo. Sòn divèrsci dónca i câxi de ciànte scapæ da-e coltivaçioîn inti anbiénti vixìn a-a canpàgna, a de altésse conpréize tra-i 750 e i 2000 m. De sòlito, quànde natualizæ, e ciànte de tomâte se difóndan in scî àrgini di sciùmmi ò inte zöne paludôze, ségge in lêughi covèrti da forèste che in proéi avèrti. A seménsa a l'è spantegâ inte l'anbiénte da vàrie spêce de öxélli e da-i baboìn[1].

Tàscionomîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Into 1753 o botanìco Linneo o l'avéiva inserîo a tomâta, insémme a-a patàtta, into génere Solanum, co-o nómme scentìfico S. lycopersicum[4]. Inte 'na revixón sucesîva do 1768, Philip Miller o trasferîva però a ciànta inte 'n nêuvo génere, co-o nómme Lycopersicon esculentum ch'o saiâ anpiaménte dêuviòu inti ànni dòppo, scibén che o foîse tecnicaménte eròu[5]. Defæti, segóndo e régole da nomenclatûa botanìca, o nómme specìfico lycopersicum decîzo da Linneo o l'aviéiva ancón a prioritæ. Into 1888, pe risòlve o problêma, o tedésco Karsten o propóniâ o nómme Lycopersicum lycopersicum, che però o no l'è stæto conscideròu vàlido segóndo e convençioîn internaçionâli in sciâ nomenclatûa, dæto che sòn viêtæ i tautònimi[6]. A propòsta do 1974 do nómme Lycopersicon lycopersicum, scibén ch'a foîse corètta a livéllo teòrico dæto ch'a rispetâva ségge o nómme do génere de Miller che l'epitêto specìfico de Linneo, a saiâ a-a fìn lasciâ pèrde, co-a decixón de 1983 de indicâ Lycopersicon esculentum (aprêuvo a-a sò grànde difuxón) cómme nomen conservandum.

In ògni mòddo però e ciù recénti prêuve genétiche àn dæto a-a fìn raxón a-a bén bén ciù antîga clasificaçión de Linneo, dimostràndo l'apartenénsa da tomâta a-o génere Solanum e faxendo dónca diventâ o nómme corètto Solanum lycopersicum[7][8]. Inta letiatûa botànica ànche recénte a l'è però poscìbile trêuva tùtti doî i nómmi, dæta a grànde difuxón de quéllo de Miller. Pe de ciù a ciànta da tomâta a l'à vàrie particolaritæ rispètto a-e âtre spêce do sò génere, sorviatùtto pe quànte o rigoarda a strutûa de féugge e di eleménti da biochìmica da ciànta, co l'asénsa de tànti alcaloidi comuîn a-e âtre spêce de Solanum e che però mancan inte ciànte de tomâte. D'âtra pàrte però o l'è stæto scovèrto che i ìbridi tra-a tomâta e a patàtta diploide (quélla de sòlito coltivâ a l'è a tetraploide) creæ in laboratöio pe fuxón somatica sòn parçialménte fèrtili tra lô, fæto ch'o da de fòrti prêuve de 'na stréita relaçión tra-e dôe spêce[9].

Cultivar[modìfica | modìfica wikitèsto]

De Tomâte cheu de beu d'Arbénga.

A tomâta a l'è 'na de ciànte de quæ gh'è ciù variêtæ; defæti ne sòn atoalménte coltivæ ciù de 15.000, scibén che quélle ciù difûze séggian 'n nùmero bén bén minô[10]. Pe de ciù, scibén che quélle co-o frûto de colôre rósso séggian e ciù comuîn, gh'è vàrie cultivar particolæ da-o colôre giànco (white queen, white tomesol), giâno (douce de Picardie, wendy, lemon), do çetrón (moonglow), ma ànche rêuza (thai pink), ancón vèrde a maturaçión (green zebra) ò néigro (néigro de Crimêa, purple perfect).

In ògni mòddo tùtti e variêtæ de tomâte se pêuan divìdde tra-e dôe categorîe de ciànte a svilùppo "determinòu" e "indeterminòu". E prìmme sòn caraterizæ da-o fæto che, 'na vòtta arivæ i frûti a 'n çèrto pónto da maturaçión, a ciànta a smétte de crésce e coscì l'arecugéita a saiâ conclûza in pöco ténpo. E ciànte che pe cóntra àn 'n svilùppo de tîpo indeterminòu sòn generalménte de variêtæ in gràddo de vîve pe ciù ànni e che, se mìsse inte giùste condiçioîn anbientâli (dónca scìmili a quélle tropicâli da-e quæ a ciànta a l'è òriginâia), sòn in gràddo de prodûe scioî e frûti a cîclo contìnoo.

In particolâ se peu aregordâ a variêtæ lìgure ciù inportànte:

  • Tomâta cheu de beu: variêtæ de tomâta indicâ sorviatùtto pe-e insalàtte, a fa di frûti da-a fórma iregolâre e da-e gréndi dimenscioîn, in di câxi scìnn-a ciù de mêzo chìllo l'un. Quésta cultivar a l'è prezénte in âtre regioîn italiànn-e ascì e dónca, pe métte in ciæo a sò òrìgine lìgure, e tomâte nostræ sòn indicæ cómme "Tomâta cheu de beu d'Arbénga", da quæ o l'è un di quàttro prodûti ciù comuîn[11].

Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]

O ciù antîgo canpión de tomâta ancòn existénte, En Tibi Herbarium, 1558.

Òrìgine[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'antenòu sarvægo da tomâta o l'è òriginâio da pàrte òcidentâle do Sùd América e o l'avéiva e dimenscioîn di poîsci[12]. I Aztêchi e i âtri pòpoli da Mesoamérica sòn stæti i prìmmi a domestegâ a ciànta, incomensàndo a dêuviâ a tomâta inta lô cuxìnn-a, e da-a quæ saiàn i prìmmi a prodûe o tócco. A dæta ezàtta da domestegaçión a no l'è conosciûa ma gh'è de prêuve che a tomâta a l'è coltivâ into Méscico meridionâle za into V sécolo a.C.[13]. Probabilménte a l'êa 'na credénsa difûza tra-o pòpolo Pueblo quélla che ascisténdo a-o mangiâ di sémmi da ciànta se foîse benéiti con di potêri de divinaçión[14]. I pòpoli da Mesoamérica incomensiàn ànche 'n procèsso de seleçión in scê ciànte, arivàndo coscì a òtegnî 'na variêtæ de tomâta da-i frûti ciù gréndi e da-a superfìcce con vàrie bùgne, variêtæ ch'a l'è probabilménte l'antenâ de tànte cultivar d'ancheu[13].

In particolâ i Aztêchi coltivâvan divèrsce variêtæ de tomâta, cómme e tomâte rósse, ciamæ xictomatl, e quélle vèrde, dîte tomatl[15]. Segóndo o fràtte françescàn Bernardino de Sahagún into mercòu de Tenochtitlán (d'ancheu Çitæ do Méscico) a gh'êa 'na grànde variêtæ de ciànte de tomâta; defæti o scrivéiva[16]:

«[...] tomâte grénde, tomatìnn-e, tomâte a féuggia, tomâte dôsci, tomâte da-a fórma a serpénte, tomâte da-a fórma a tetìn e tomâte de tùtti i colôri da-o rósso ciù brilànte a-o giâno ciù inténso.»

(Bernardino de Sahagún)

O françescàn o mensonâva ànche o fæto che inta cuxìnn-a di Aztêchi gh'êa 'n grànde ûzo de sàrse, tra-e quæ quélle de tomâte ascì, che vegnivân vendûe inti mercæ[17].

Difuxón[modìfica | modìfica wikitèsto]

O conquistador spagnòllo Hernán Cortés o l'è fòscia stæto o prìmmo eoropêo a portâ 'na picìnn-a tomâta giâna into vêgio continénte, dòppo a sò conquìsta de Tenochtitlán do 1521. A prìmma apariçión de quésto frûto inta letiatûa botànica eoropêa a l'è inte un scrîto do 1544 de Pêo Drîa Mattioli, mêgo e botànico ch'o sugerîva cómme o foîse stæto portòu in Itàlia 'n nêuvo tîpo de meizànn-a da-o colôre, quànde méuio, rósso sàngoe ò indoòu. Pe de ciù, dæto o paragón co-e meizànn-e, lê o consegiâva de mangiâ e tomâte a-o mæximo mòddo, ò sæ divîze in fétte, chéutte e condîe con sâ, péivie néigro e êuio. Dêxe ànni dòppo, co-a publicaçión de di scrîti do Mattioli, o l'incomensiâ a êse dêuviòu pe-e tomâte o nómme "pómmo (ò méie) d'öo", da-o quæ o vêgne o nómme da ciànta inte l'italiàn[13].

Dòppo a colonizaçión de Amériche, i spagnòlli portiàn a tomâta, pe êse coltivâ, inte sò âtre colònie di Caràibi e inte Filipìnn-e, da-e quæ o frûto o saiâ introdûto into continénte aziàtico, fòscia atravèrso Macao into XVI sécolo. In Cìnn-a o saiâ ciamòu fānqié (ò sæ "meizànn-a bàrbara"), segóndo o scistêma de l'época pe dâ o nómme a-i prodûti de nêuva inportaçión[18]. A tomâta a saiâ dónca portâ da-i spagnòlli ànche in Eoröpa, dónde a trêuviâ de condiçioîn particolarménte favorévoli sorviatùtto into bacìn do Mâ Mediterànio, into quæ a coltivaçión de quésta ciànta a l'è za docomentâ into 1540.

Da chi e tomâte se difóndiàn progresivaménte a-o rèsto do móndo: in Inghiltæra ariviàn inti ànni novànta do XVI sécolo, co-îna prìmma testimoniànsa scrîta do 1597, ò sæ l'Herbal de John Gerard, inta quæ però e tomâte saiàn descrîte cómme velenôze[13]. Idêa quésta ch'a saiâ repigiâ into Régno Unîo e inte sò colònie pe coscì tànto ténpo che, ancón into 1820 a tomâta a l'êa vìsta cómme 'na pitànsa ezòtica, pròpia da cuxìnn-a italiànn-a e ebràica.

In Ìndia e inti pàizi vixìn e tomâte saiàn introdûte da-i portoghéizi into XVI sécolo, scibén che a coltivaçión intensîva da ciànta a saiâ incomensâ sôlo da-i ingléizi into XVIII sécolo. Scimilménte a-o cinéize, in Bengali a tomâta a l'è ciamâ বিলিতি বেগুন, Biliti Begun, ò sæ "meizànn-a forèsta", e a-a giornâ d’ancheu a l'è 'na spêce asæ comùn, in particolâ into stâto federòu de l'Uttarakhand.

Into Médio Òriénte a ciànta a l'è stæta introdûta da-i ingléizi e, in particolâ, da-o cónsole de Aléppo John Barker tra-o 1799 e o 1825[19][20]. Co-o XIX sécolo o frûto o diventiâ 'n ingrediénte comùn inti piâti de cuxìnn-a da zöna ànche se, inte 'na testimoniànsa do 1881, o saiâ indicòu cómme e tomâte l'êan normalménte consumæ sôlo da ciù ò mêno quarànt'ànni[21].

Inte l'América do Nòrd e prìmme informaçioîn in sciâ coltivaçión de tomâte remontan a-o 1710, quànde o botànico William Salmon o anotiâ a prezénsa da ciànta inta Carolìnn-a do Sùd, fòscia ariviâ da-i Caràibi, e co-a meitæ do sécolo se svilupiàn e prìmme piantagioîn[13].

In Itàlia[modìfica | modìfica wikitèsto]

A prìmma testimoniànsa scrîta da prezénsa de tomâte in Itàlia a remonta a-o 31 òtôbre 1548, ò sæ quànde o magiordòmmo do grandùcca de Toscànn-a de Cöximo de' Medici o scrivéiva a-o segretâio privòu da famìggia de l'arîvo da cavàgna de tomâte coltivæ inta tegnûa do Grandùcca de Tôre do Gàllo. In ògni mòddo e ciànte de tomâte saiàn ancón pe tànto ténpo coltivæ sôlo pe-o sò valô òrnamentâle, cómme indicòu da l'aristocràtico e agronomo fiorentìn Giovan Vettorio Soderini che o scrivéiva de cómme a ciànta a foîse da riçercâ sôlo pi-â sò beléssa, acentoâ da-a grànde variàbilitæ de quésta spêce. In ògni mòddo no saiàn ancón inclûzi mànco inta diêta di contadìn, dæto che coltivâvan za di òrtàggi ciù apresæ e, pe de ciù, tra-e variêtæ a l'época in comèrcio êan divèrsce quélle no comestìbili ò adreitûa téusceghe[22]. Pertànto in vàrie àree, cómme in quélla de Firénse, o frûto o saiâ dêuviòu cómme decoraçión da tòua, eséndo inclûzo inta cuxìnn-a locâle sôlo tra-a fìn do XVII e l'inìçio do XVIII sécolo. In particolâ o prìmmo lìbbro de riçètte, atoalménte conosciûo, co-e tomâte tra-i vàrri ingrediénti o saiâ publicòu into 1692 a Nàpoli, in sciâ bâze de çèrte fónti spagnòlle[13].

Variêtæ modèrne[modìfica | modìfica wikitèsto]

Divèrsce variêtæ americànn-e de tomâta.

O débole gùsto e a mancànsa de sùcou inte modèrne variêtæ de tomâte da giardìn e comerciâli derivan da-a seleçión de ciànte a frûti da l'unifórme colôre rósso. Quésto cangiaménto o l'è avegnûo dòppo a scovèrta into XX sécolo do fenotîpo cangiànte "u", o quæ o meuiâva in mòddo unifórme. O l'è stæto coscì poscìbile, gràçie a di incrôxi tra-e ciànte, svilupâ di frûti róssi sénsa o caraterìstico anéllo vèrde atórno a-a gànba, fæto che però o l'à portòu e tomâte prodûe mêno sùcou, réndendo o frûti mêno dôsci e savoîi[23][24].

O l'è stæto scovèrto che o 10-20% do carbònio fisòu in totâle inta tomâta o peu êse prodûto da-a fötoscìntexi into mæximo frûto in vîa de svilùppo do normâle fenotîpo "U". O cangiaménto genético a "u" o codifica 'n fatô ch'o prodûxe di cloroplasti difetôzi, a 'na densitæ inferiô into frûto, fæto ch'o porta a avéi 'n colôre vèrde ciù ciæo inte quélli bózzi e a-a riduçión do mùggio di sùcai into frûto méuio do 10-15%. Fòscia ciù inportànte do lô ròllo inta fötoscìntexi, i cloroplasti do frûto vêgnan remodelæ into procèsso de maturaçión in di cromoplasti sénsa clorofilla che scintetizan e amugian i carotenoidi licopene, β-carotene e âtri metaboliti che sòn de vivàgne sensoriâli e nutriçionâli do frûto méuio. I poténti cloroplasti in scê spàlle do fenotîpo "U" àn chi de utilitæ, scibén che prezentan o svantàggio de lasciâ de spàlle vèrdi vixìn a-a gànba do frûto ò de spàlle giâne avenæ, aparenteménte aprêuvo a-o stess òscidatîvo dovûo a-o sorviacàrego da cadénn-a da fötoscìntexi se a-a lûxe dirètta do sô e a âte tenperatûe. Dónca a progetaçión genética de 'na variêtæ comerciâle ch'a conbinésse i vantàggi do tîpo "u" e de quéllo "U" a l'è fatìbile ma l'à bezéugno de 'na precîza seleçión[25].

Pe de ciù, i seleçionatoî de modèrne cultivar de tomâta se sforsan sorviatùtto d'atrêuvâ de ciànta che foîsan in gràddo d'avéi 'na mêgio réiza, duâta de conservaçión, dimenscioîn e tolerànsa e rexisténsa a-e prescioîn anbientâli, conpréize e moutîe[26][27]. In ògni mòddo, quésti sfòrsi de seleçionaménte àn portòu a de consegoénse negatîve no vosciûe in sce vàrie caraterìstiche do frûto da tomâta cómme, prezénpio, o coscì dîto linkage drag, responsàbile de alteraçioîn into metabolìsmo da ciànta. O linkage drag o conscìste inta conpàrsa de 'n træto genético no desideròu inta ciànta co-a procedûa do reincrôxo (ò backcrossing), træto ch'o l'è colegòu ò, in ògni mòddo, vixìn a quéllo vosciûo into cromosoma. Dæto ch'a gh'è 'n'elevâ probabilitæ che, introdûxendo o træto benéfico, ànche quéllo no vosciûo o foîse inclûzo, tùtto o procèsso de seleçión de çèrte caraterìstiche o l'à portòu a 'n'involontâia alteraçión de sostànse chìmiche asociæ e dónca di valoî nutriçionâli e di savoî[26].

Pe evitâ quésto problêma i seleçionatoî àn sfrutòu e spêce de tomâte sarvæghe cómme de fónti di træti benéfici pe-e modèrne cultivar. Tra i træti che se pêuan ricuperâ gh'è quélli de 'na magiô prezénsa de sùcai into frûto e 'na mêgio rexisténsa a-e moutîe caosæ da di mìcrobi e agénti patogeni. In ògni mòddo quésta pratìca a l'è da dêuviâ con atençión dæto che l'azónta de 'n çèrto o peu conportâ de alteraçioîn in sce âtre caraterìstiche da ciànta[27][28].

Coltivaçión[modìfica | modìfica wikitèsto]

'N cànpo de ciànte de tomâte.

Inte zöne a clìmma tenperòu a ciànta de tomâte a no saiéiva in gràddo de sopravîve a-e tenperatûe da invèrno, e dónca a l'è chi coltivâ cómme ciànta anoâle, preferindo o semenâ in prìmma batûa inte 'na pascionêa, co-in sucesîvo trapiànto into terén.

E tomâte vegnan sciù bén in di lêughi abàsta a-o sô, ànche se pêuan patî l'ecescîva lûxe de ôe ciù câde, con di efètti negatîvi ségge in scê ciànte che in scî frûti. De cultivar in particolâ vêuan 'na poxiçión ch'a ségge pròpio ciù onbrezâ. Pe avéi 'n bón rêo o l'è necesâio 'n terén bén fertilizòn, co-în'irigaçión moderâ ma regolâ. Irigaçión ch'a l'è asæ inportànte pi-â qualitæ do frûto (dæto che a-a fìn o l'è formòu pi-â ciù pàrte d'ægoa), con particolâ atençión a-a tenperatûa de l'ægoa, de mòddo da evitâ di shock tèrmici, raxón pi-â quæ a l'è consegiòu de bagnâ e ciànte de tomâte a-o matìn òpû a-o tramónto.

O zermóggio de 'n "bastàrdo".

Pe aomentâ a produtivitæ da ciànta, evitàndo 'n ecescîvo svilùppo do vèrde ch'o poriéiva levâ nutriménto a-i frûti, in scê variêtæ "indeterminæ" a l'è efetoâ a pratìca da "sfemminellatura" ò, cómme dîto in zèrbo contadìn, o levâ i coscì dîti "bastàrdi". Quésta pratìca a conscìste into levâ quélli zermóggi da ciànta che partan da 'na poxiçión ascéllâre, ò sæ i bastàrdi, fintànto che sòn picìn, quànde se pêuan ancón levâ a màn. In ògni mòddo, into câxo foîsan lasciæ crésce, prodûiàn ànche lô scioî e frûti.

L'arecugéita a vêgne ancón fæta inta ciù pàrte di câxi a màn, co-a Ligùria ch'a no fa eceçión, òperaçión ch'a l'è in ògni mòddo façilitâ da-o fæto che, quànde zónti a-a maturaçión, o peigóllo da tomâta o diventa ciù fràgile, façilitàndo o destàcco do frûto. E variêtæ destinæ a l'arecugéita industriâle sòn stæte pe de ciù seleçionæ de mòddo da avéi 'n ciù fàçile destàcco do frûto e 'na sò pélle ciù dûa coscì che, a-o moménto do sbàtte e de l'arancâ a ciànta, i frûti dòppo êse chéiti a tæra poriàn êse façilménte recuperæ sénsa dànni.

Averscìtæ[modìfica | modìfica wikitèsto]

De sòlito a ciànta a l'à 'n pòrtaménto strisciànte fæto che però into clìmma do mediterànio, coscì cómme pe-e âtre coltûe de òrìgine ezòtice, o peu portâ a tomâta a patî i efètti de l'umiditæ, di parascîti e de vàrie fitoapatologîe. Tùtte raxoîn pe-e quæ, de mòddo da evitâ o deteriorâse di frûti e da ciànta, pi-â sò coltivaçión e ciànte de tomâte sòn arezûe da di sostêgni fæti de sòlito co-e cànne comuìn e, dæto che i frûti méui pêuan cegâ i ràmmi, de spésso a vêgne ànche poxiçionâ 'na téia de materiâle izolànte a tæra. In ògni mòddo gh'è de variêtæ ciù bàsse e robùste, da-a gànba ciù rédena ch'a no l'à bezéugno de sostêgni e co-i frûti che no se rovinan a-o contàtto co-o seu dæta a sò pélle ciù dûa (motîvo pe-o quæ no pêuan êse però dêuviæ inte insalàtte ma sorviatùtto pi-â produçión di derivæ).

Produçión[modìfica | modìfica wikitèsto]

Produtoî de Tomâte[29] (into 2018)
Pàize Produçión (tonêi)
Cinn-a Cinn-a 61.523.462
India India 19.377.000
Stati Unïi Stati Unïi 12.612.139
Turchia Turchia 12.150.000
Egitto Egitto 6.624.733
Iran Iran 6.577.109
Itàlia Itàlia 5.798.103
Spàgna Spàgna 4.768.595
Méscico Méscico 4.559.375
Braxî Braxî 4.110.242

Riferiménti inta coltûa[modìfica | modìfica wikitèsto]

O festival de La Tomatina.

Inta çitæ de Buñol, in Spàgna, a l'è celebrâ tùtti i ànni a fèsta de La Tomatina, festival ch'a conscìste inte 'na grànde "batàggia" conbatûa co-e tomâte, tradiçión repigiâ da-e protèste popolâri, inte quæ de spésso vegnîvan lanciæ vàrri frûti.

E tomâte sòn ascì 'n scìnbolo de vàrri lêughi e entitæ aministratîve: prezénpio into stâto americàn do New Jersey o l'è stæto diciaròu o frûto do stâto, coscì cómme in Ohio da-o 2009, pàize dónde o sûgo de tomâta o l'è a bevànda ofiçiâ da-o 1965[30]. In Arkansas, segoindo ségge a clasificaçión botànica che quélla segóndo o sénso comùn, a variêtæ South Arkansas Vine Ripe Pink Tomato a l'è stæta diciarâ ségge frûto che òrtàggio do stâto[31].

Pe quànte o rigoarda l'àrte e tomâte sòn 'n sogètto ricorénte inte vàrie natûe mòrte di pitoî italién e spagnòlli do XVII sécolo e do XVIII sécolo, tra-i quæ se peu aregordâ o quàddro Nature morte aux concombres et tomates, do 1774 e realizòu da-o pitô Luis Meléndez[32]. Ina ciànta de tomâte, arenbâ in sce 'na ciàppa do barcón, a l'è ànche o sogètto de 'na série de nêuve quàddri realizâ da Pablo Picasso into 1944. Sti quàddri chi sòn stæti realizæ quànde o pitô o se trovâva inta câza da sò ecs conpàgna Marie-Thérèse Walter e da fìggia Maya a Parìggi, into moménto da liberaçión da capitâle françéize[33].

Âtra inportànte e famôza òpia ch'a l'à cómme sogètto e tomâte a l'è Campbell's Soup Cans de Andy Warhol, creâ into 1962. Quésta a conscìste inte 'na série de 32 dipìnti che rafiguran e latìnn-e de sùppa vendûe da-a dìtta americànn-a Campbell's, tra-e quæ a gh'è quélla de tomâta ascì.

A fórma ariondâ da tomâta a l'à inspiròu o designer finlandéize Eero Aarnio a-a progetaçión da sò "tomato chair" into 1971[34].

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 (EN) Solanum lycopersicum, in sce powo.science.kew.org. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  2. ↑ (EN) tomato (n.), in sce etymonline.com. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  3. ↑ (EN) Garden Tomato, in sce eol.org. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  4. ↑ (EN) IPNI - Solanum lycopersicum, in sce ipni.org. URL consultòu o 4 lùggio 2021.
  5. ↑ (EN) IPNI - Lycopersicon esculentum, in sce ipni.org. URL consultòu o 4 lùggio 2021.
  6. ↑ (EN) International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants, in sce iapt-taxon.org. URL consultòu o 7 arvî 2021.
  7. ↑ (EN) Solanaceae - Phylogeny, in sce solanaceaesource.org. URL consultòu o 4 lùggio 2021.
  8. ↑ (EN) Iris E. Peralta e David M. Spooner, Granule-bound starch synthase (GBSSI) gene phylogeny of wild tomatoes (Solanum L. section Lycopersicon [Mill.] Wettst. subsection Lycopersicon)†, in American Journal of Botany, vol. 88, n. 10, òtôbre 2001, pp. 1888-1902.
  9. ↑ E. Jacobsen, M.K. Daniel, J.E.M. Bergervoet-van Deelen, D. J. Huigen & M. S. Ramanna, The first and second backcross progeny of the intergeneric fusion hybrids of potato and tomato after crossing with potato (abstract), in Theoretical and Applied Genetics, n. 88, màzzo 1994, pp. 181-186.
  10. ↑ (EN) List of Tomato Cultivars, in sce backyardfoodgrowing.com. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  11. ↑ (IT) Pomodoro cuore di bue, in sce agriligurianet.it. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  12. ↑ (EN) Barry Estabrook, Why Is This Wild, Pea-Sized Tomato So Important?, in sce smithsonianmag.com, 22 lùggio 2015. URL consultòu o 2 lùggio 2021.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 (EN) Andrew F. Smith, The tomato in America: early history, culture, and cookery, Columbia SC, US: University of South Carolina Press, 1994, ISBN 1-570-03000-6.
  14. ↑ (EN) Laura Donnelly, Killer Tomatoes, The East Hampton Star, 8 dexénbre 2008. URL consultòu o 2 lùggio 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 29 màzzo 2009).
  15. ↑ (EN) Richard F. Townsend, The Aztecs, Thames and Hudson, 1993, pp. 180-181, ISBN 0-500-27720-6.
  16. ↑ (IT) Jonathan Silvertown, A cena con Darwin: Cibo, bevande ed evoluzione, Bollati Boringhieri, 2018, ISBN 88-33-93152-8.
  17. ↑ (EN) Sophie D. Coe, America's First Cuisines, University of Texas Press, 2015, pp. 108-118, ISBN 1-477-30971-3.
  18. ↑ (EN) Kenneth F. Kiple e Kriemhild Coneè Ornelas, The Cambridge World History of Food, vol. 1, Cambridge University Press, 2000, p. 357, ISBN 0-521-40214-X.
  19. ↑ (EN) British Consuls in Aleppo, in sce webarchive.nationalarchives.gov.uk. URL consultòu o 2 lùggio 2021.
  20. ↑ (EN) Syria under the last five Turkish Sultans, in Appletons' Journal, n. 1, D. Appleton and Co., 1876.
  21. ↑ (EN) Natural History, Science, & C., in The Friend, vol. 54, 1881, p. 223.
  22. ↑ (IT) David Gentilcore, La purpurea meraviglia. Storia del pomodoro in Italia, Garzanti, 2010, ISBN 88-11-74100-9.
  23. ↑ (EN) Ann L. T. Powell, Cuong V. Nguyen, Theresa Hill et al., Uniform ripening Encodes a Golden 2-like Transcription Factor Regulating Tomato Fruit Chloroplast Development (abstract), in Science, vol. 336, n. 6089, zùgno 2012, pp. 1711-1715.
  24. ↑ (EN) Gina Kolata, Flavor Is Price of Scarlet Hue of Tomatoes, Study Finds, The New York Times, 28 zùgno 2012. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  25. ↑ (EN) Maria Florencia Cocaliadis, Rafael Fernández-Muñoz, Clara Pons et al., Increasing tomato fruit quality by enhancing fruit chloroplast function. A double-edged sword?, in Journal of Experimental Botany, vol. 65, n. 16, agósto 2014, pp. 4589–4598.
  26. ↑ 26,0 26,1 (EN) Harry J. Klee e Denise M. Tieman, The genetics of fruit flavour preferences (abstract), in Nature Reviews Genetics, n. 19, màrso 2018, pp. 347–356.
  27. ↑ 27,0 27,1 (EN) M. Allen Stevens, Inheritance of Tomato Fruit Quality Components, in Plant Breeding Reviews, vol. 4, Jules Janick, 1986.
  28. ↑ (EN) Reni Chaerani e Roeland E. Voorrips, Tomato early blight (Alternaria solani): the pathogen, genetics, and breeding for resistance (abstract), in Journal of General Plant Pathology, n. 72, dexénbre 2006, pp. 335–347.
  29. ↑ (EN, FR, ES, RU, AR, ZH) FAOSTAT, in sce fao.org. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  30. ↑ (EN) Symbols of Ohio, in sce sos.state.oh.us. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  31. ↑ (EN) Symbols of Arkansas, in sce arkansas.com. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  32. ↑ (FR) La tomate dans la peinture, in sce enigm-art.blogspot.com. URL consultòu o 7 màrso 2021.
  33. ↑ (EN) Pablo Picasso - Plant de tomates, in sce christies.com. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  34. ↑ (IT) La sedia Tomato di Eero Aarnio, in sce sbandiu.com. URL consultòu o 3 lùggio 2021.

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæLCCN (EN) sh85135924 · GND (DE) 4060370-2
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Tomâta&oldid=231724"