Sâta a-o contegnûo

Dialéttu finarìn

Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn
Da Wikipedia
FI
Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn, in-ta variante du Burgu
Dialéttu finarìn
Finarìn
Parlòu inItàlia Itàlia
Regioìn Liguria
( Sann-a)
Parlànti
Totâle~3.500[1]
Clasificaçión
FilogénexiLéngue indu-eurupée
 Italiche
  Rumans̠e
   Rumans̠e de punénte
    Gallu-Italiche
     Ligüre
      Ligüre de séntru-punénte
       Finarìn
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tütti i ommi i nascian in liberté e i sùn paréggi in dignité e driti. I sùn dutòi de raxùn e de cusciènsa e i l'àn da fa l'ün cun l'ôtru in pina fraternité.
Difuxùn du finarìn.

U Finarìn (Finaléize in s̠enéis̠e) u l'è ün parlô da léngua ligüre difüxu a-u Finô e in-ti cumün vexìn, ch'u fà parte du cuscì dìtu grüppu du ligüre de séntru-punénte, und'u l'è, asémme a l'arbenganéis̠e, üna de varieté ciü inpurtànti.

U finarìn u l'è üna de varieté ciü inpurtànti da léngua ligüre ch'i séggian parlé in-ta Rivéa de Punénte, pe-u rollu stòricu du Finô, pe tanti anni capitôle du sö marchexùn e indipendénte da-a Repübrica de S̠éna, arménu in moddu furmôle, fina a-u 1797. Sta pus̠isiùn pulitica a l'à permissu a-u parlô du postu de scapurôse in parte da-e infruénse du s̠enéis̠e, ch'i sùn pe cuntru ciü marché in-ti paixi vexìn. Defèti, vèrsu levante, u gh'è u parlô de Nori, s̠a dréntu a-u grüppu du cuscì dìtu ligüre du séntru, mentre a punénte u priéis̠e u gh'à e caraterìstiche de parlô de pasaggiu tra u ligüre de séntru-punénte e cuéllu du séntru.

In-tu finarìn a gh'è ascì de infruénse da-a léngua spagnolla, ch'i rivan da-i anni tra u XVI e u XVII séculu, cuandu u Marchexùn du Finô u l'éra sutta a-u cuntrollu du Régnu de Spagna.

U finarìn u l'è parlùn in-tu teritoriu du cumün du Finô cun tütte e sö frasiòi, scibén ch'i ghe sùn de diferénse tra e burghé. De tipu finarìn i sùn ascì e varieté di paixi de Côrxi, Orcu Feìn e Riôtu, ch'i furman cuscì ün teritoriu ch'u l'è grossu moddu paréggiu a cuéllu da regiùn storica du Finô, delimitô a-u punénte da-u Côu da Crôvas̠òppa, a levante da-u Côu de Nori e vèrsu l'entrutèra da-a custéra du spartiègua de Ôrpe Ligüri.

U finarìn u l'è ün parlô ciütostu paréggiu tra i paixi und'u l'è pres̠énte, a ogni moddu a gh'è abasta diferénse da sciurtì a marcô tréi s̠one cun de sö carateristiche:

  • Finarìn du Finô: u l'è parlùn in-tu séntru du cumün du Finô, saréiva a dì in-te burghé du Burgu, da Marina, de Pia e de Lacremô, ciü che in-tu cumün de Côrxi. Stu grüppu u l'è cuéllu de varieté ciü parlé e menu cunservative, che dunca i gh'an de carateristiche ciü mudèrne[2].
  • Finarìn cunservativu: u cunprénde e varieté di cumün de Riôtu e de Orcu Feìn, ciü, cun de diferénse, e frasiòi finarine de Gura e de Ulle. Stu tipu de finarìn u l'è carateris̠ùn da eleménti ciü cunservativi, rapres̠enté da-e sö carateristiche ciü antighe[2].
    • Parlô de Gura: parlùn in-te due frasiòi de Gura e de Ulle, u gh'à de carateristiche diferénti ch'i riva da-a sö urigine. Defèti, stu parlô u s'è svilüpùn in-te l'ôta Eté de Més̠u a partì da cuéllu da Pria, pe cumensô poi, cun-u pasaggiu de sti paixi a-u Marchexùn du Finô du 1212, a sciurbì e carateristiche proprie du finarìn e a vegnì delungu ciü diferénte da l'arénte parlô de Verési, scibén ch'i gh'an a mèxima urigine[3].
  • Parlô de Varigotti: tipicu de sta frasiùn e de sö burghé, misse a levante du séntru du Finô, u gh'à de infruénse ch'i riva da-u vexìn parlô de Nori, ch'u l'è abasta diferénte da-u finarìn da fôru cunsciderô in-te l'ôtru grüppu du ligüre du séntru, a-u postu de cuéllu de séntru-punénte und'u gh'è u finarìn cun-e sö varieté[2].

Cumme pe tante ôtre varieté da léngua ligüre, u finarìn u nu gh'à üna grafia da tradisiùn pe scriveru, scibén ch'u gh'è cuôrche végiu papé in-tu parlô du postu. A ogni moddu, a-a giurnô d'ancö, i sùn stète fisé de manére de scritüra, pe puréiru cuscì cunservô in-te de testimuniànse scrite.

Pres̠énpiu, a gh'è a grafia döverô da-u studiüs̠u du finarìn Luigi Alonzo in-tu sö Dizionario delle parlate finalesi, desvilüpô cun cuôrche adataméntu a partì da-e régule du Vocabolario delle parlate liguri. A stu scistéma de scritüra u s'è adatùn ascì l'autù du vucabulôriu de ün ôtru parlô de stanpu finarìn, saréiva a dì u prufesù Gianni Nari in-ta sö pübricasiùn in-sciü parlô de Gura e Ulle, und'u fà riferiméntu a-e indicasiòi de grafia du Cunvégnu de Sanrému du 10-12 d'utubre du 1976, inandiùn da-a Cunsürta Ligüre e premissa a-a realis̠asiùn du vucabulôriu.

Grafia Alonzo[n. 1]
Létire Sönu

IPA/AFI

Nute
A a
B b
C k/ʧ
CU ku (/ kw) u piggia u postu du qu in-ta grafia tuscôna
D d
E (É/È/Ê) e/ɛ/eː e serô/ e durbia/ e lünga
F f
G g/ʤ
H mütta
I i (/ ɪ)
L l
M m
N ɱ/n/ŋ delungu velô doppu üna cunsunante
O o/ɔ o serô/o durbia
Ô ɑ / ɒ / ɔ sönu da "a" velarizô
Ö ø (/ œ) sönu du franséis̠e eu
P p
R r/ɽ
S s sönu da "s" de l'italiàn sole
z sönu da "s" de l'italiàn rosa
SC-C ʃ+t͡ʃ (ʃʧ) sönu da parola "scciümma"
T t
U u
Ü y (/ ʏ) sönu da u franséis̠e e da ü/y tedésca
V v
X ʒ sönu du franséis̠e jardin
Söni scenté in-tu XIX séculu
Z t͡s (ʦ) "z" surda, sönu de l'italiàn pozzo
d͡z (ʣ) "z" sunöra, sönu de l'italiàn rozzo
Grafîa Nari[n. 2]
Létire Sönu

IPA/AFI

Nute
A a
Ä o sönu du franséis̠e œ o ô
B b
C k/ʧ
CU ku u piggia u postu du qu in-ta grafia tuscôna
D d
E e
F f
G g/ʤ
H mütta
I i
J j döverô pe-a "i" intervucalica
L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o/ɔ o serô/o durbia
Ö ø sönu du franséis̠e eu
P p
R r/ɽ
ʟ "r" giasciâ
S s sönu da "s" de l'italiàn sole
z sönu da "s" de l'italiàn rosa
T t
U u
Ü y sönu da "u" franséis̠e e tedésca
V v
X ʒ sönu du franséis̠e jardin
  • Ciütostu che a botta, l'amigu sént'otta
  • Da l'andatüra e da puscitüra u se cunusce a fegüra
  • Natôle au barcùn Pascua au tisùn
  • A bucca a nu l'è stracca se u güstu u nu sa de vacca
  • Canderèra céra, pes̠u môrsu che s̠enô
  • Dunde l'è capéllu u nu pôga scuffia
  • Tenpu du cavagnu nu gh'è ne cuxiu ne cunpagnu
  • Chi sta a chêrî, sta a murî
  • Frevô frevarin in ta cua u l'à u venin
  • Belinùn u l'è ciü che Scindicu
  • Se s̠enô u nu s̠enarésa, u gh'è frévô cu frévaresa
  • (In-scia sücca patéca) Cun sincue palanche, ti mangi, ti béivi e ti te l'ôvi a pansa

Testimunianse scrite

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • Virgilio Fedi, I mugugni du nonnu, in Poesie, tradizioni del Finale, A Marina d'Arbisöa, Dino Chiesa (curatù), 1987.
  • Nicolò Francesco Bertone, Corxi - Parolle de stiaggni e d'au, U Seriô, Tipografia Litografia Ligure, 1994.
  • Virgilio Fedi, E büsche du Finarìn pape remesuje, in Quaderni del Finale, Finô, Centro Storico del Finale, 1996.
  • Maria Carla Frione, Lungu au mô, 1996.
Nute a-u tèstu
  1. Döverô in-tu Dizionario delle parlate finalesi, a piggia cumme riferiméntu e cunvensiòi stabilie in-tu Vocabolario delle parlate liguri.
  2. Döverô in-tu Dizionario del dialetto di Gorra e Olle e desvilüpô a partì da-e indicasiòi du Cunvégnu de Sanrému, prumossu da-a Cunsürta Ligüre de Asuciasiòi Cultürôli.
Nute bibliugrafiche
  1. Dètu stimùn a partì da-a pupulasiùn da regiùn interesô e du valù ISTAT in-scia difüxùn de léngue regiunôli, sciü séntu, a-u 2015
  2. 2,0 2,1 2,2 Alonzo, 2000, p. 12
  3. Nari, 2000, pp. 10-11

S̠untaménti esterni

[modìfica | modìfica wikitèsto]