A tònica velarizâ

Da Wikipedia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
AcLiBr.jpg

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Cartéllo bilìngoe da localitæ Vàlle, a Calisàn. A velarizaçión a l'é stæta indicâ co-o grafêma "ā".

Con A tònica velarizâ a se fà riferiménto a 'na caraterìstica fonética ch'a pòrta a 'n cangiaménto de pronónçia da létia "A" ([a]) quànde a se trêuva inte 'na poxiçión tònica. A l'é 'na caraterìstica ch'a gh'à 'na grandìscima variabilitæ, aprêuvo a-a prezénsa de vàrri gràddi de mêzo inta pronónçia, ch'a peu anâ da-a "A" apénn-a ciù serâ ([ä]), a di soìn bén bén ciù stréiti, scìnn-a a trasformâse inta "Ò" ([ɔ] e [o] ascì[n. 1]).

A velarizaçión da "A" a l'é 'n éxito comùn a vàrri lêughi e sénsa ligàmmi a 'na sôla léngoa, co-a sò àrea de difuxón ciù inportànte ch'a s'esténde tra Rivêa de Ponénte e Bàsso Piemónte, vegnìndo dónca adotâ ségge da variànte da léngoa lìgure che da âtre do piemontéize.

Difuxón[modìfica | modìfica wikitèsto]

A velarizaçión da "A" a l'é difûza inte vàrri lêughi sénsa continoitæ teritoriâle; tra e léngoe gàllo-itàliche a l'é comùn inte zöne d'in gîo a-e Àrpi Lìguri e a-a pàrte de céntro-ponénte de l'Apenìn Lìgure. A nòrd de quéste cadénn-e de mónti, spécce inti pàixi de léngoa piemontéize, a l'é 'na caraterìstica tìpica do monregaléize e do parlâ de Cêva, óltre che, vérso levànte, inte variànte do monferìn vèrso o confìn co-a Ligùria scìnn-a l'àrea do dialétto lusciandrìn. Inti sò stùddi, o Geoffrey Hull o dîxe d'avéila trovâ into Canavéize e into lonbârdo parlòu tra Novâra e Milàn ascì.

Léngoa lìgure[modìfica | modìfica wikitèsto]

Cartéllo bilìngoe da contrâ da Ciàssa, a Boisàn, A velarizaçión da parlâ do pòsto, de stànpo toiranìn, a l'é stæta indicâ co-o grafêma "â".

A velarizaçión da "A" a l'é 'na caraterìstica particolâ de 'n çèrto grùppo de variànte da léngoa lìgure, mascimaménte comùn tra pàrte da Rivêa de Ponénte e a región de l'Otrazôvo. Lóngo e rîve do Mâ Lìgure, a velarizaçión a l'apâre in prìmmo lêugo into pàize do Çeiâ e da lîe a gh'é, ciù ò mêno stréita, inte tùtte e parlæ scìnn-a quélle, inclûze, de stànpo savonéize. Pe cóntra, sto caràtere chi o mànca inte variànte ciù vixìnn-e a-o zenéize "ilùstre" do céntro, a despêto da sò prezénsa inti quartê de ponénte. Inte 'n mòddo particolâ, tra i pàixi riveàschi a velarizaçión a l'é bén marcâ into finarìn, dónd'a vên indicâ co-o grafêma "ô"[3], óltre che inte parlæ a lê ciù vixìnn-e.

A scitoaçión a l'é pe cóntra bén bén ciù articolâ inti pàixi dónde gh'é de variànte de stànpo arbenganéize: mascimaménte màncan da velarizaçión, ch'a l'é do tùtto asénte into parlâ çitadìn e inti pàixi da-arénte, ma de ræo a se prezénta inte variêtæ perifériche ò ciù "rùsteghe", con di éxiti despægi. Lóngo a còsta, cómme za minsonòu, a velarizaçión a l'é 'n caràtere tìpico do parlâ do Çeiâ, dond'a l'é bén marcâ, e de quéllo do Borghétto méntre, vèrso l'entrotæra, a l'incoménsa a prezentâse a partî da-a Valàdda do Nêva, spécce a Castrevêgio[4] e a Çeixêua, e, inte 'n mòddo apénn-a ciù marcòu, inte tùtte e variànte lighæ a-o toiranìn. Da chi, vèrso levànte, a velarizaçión a vêgne 'na caraterìstica comùn inte tùtti i pàixi[5][6][7] scìnn-a-a zöna do finarìn e óltre, ségge lóngo a còsta che vèrso a l'entrotæra. Pe de ciù, inta Rivêa s'ascìste a tâ fenòmeno ànche inte quàrche lêugo izolòu ancón ciù a ponénte, cómme a Dosàiga, L'Îzoa[8] e tra i comùn de Andêua[9] e Aràsce[10], óltre che, inte 'n mòddo no goæi marcòu, inte çèrte parlæ de stànpo inperiéize[11].

Vèrso l'entrotæra a velarizaçión da "A" a l'é 'na prezénsa comùn ségge inte parlæ lìguri che inte quélle piemontéixi, tànto ch'a no peu êse dêuviâ pe svilupâne 'na clasificaçión precîza, e caraterizâ da 'n grànde variabilitæ. In particolâ a l'é difûza inte l'intrêga Valàdda do Bórmia de léngoa lìgure e, prezénpio, into parlâ de Ârta, dónde a se svilùppa vèrso 'na "o" avèrta[12], d'ancheu a l'é scrîta diretaménte co-o grafêma "o", scibén che into pasòu a l'é stæta indicâ co-ina "à" ascì[13]. Pe de ciù, inte zöne de tranxiçión tra o lìgure e o piemontéize, a velarizaçión a gh'é into parlâ de Còiri ascì, dond'a se prezénta cómme [ɒ][14].

De la da Bórmia, inta valàdda do Tànaro, gh'é ancón 'na fórte e do tùtto particolâ evoluçión de quésto fenòmeno inte prinçipæ variànte locâli do lìgure, sàiva a dî l'ormeàsco e o garescìn. Defæti s'ascìste a 'na velarizaçión, spécce into parlâ d'Ormêa, ch'a l'à portòu a vàrri éxiti bén diferénti: óltre a-a trasformaçión inta "o" avèrta ([ɔ] cómme pe òtu, "âto") e quélla inta "o" serâ ([o] cómme pe travoju, "travàggio", de vòtte scrîto travōju ascì), in di âtri câxi gh'é a prezénsa de 'na velarizaçión mêno marcâ, co-in çèrto gràddo de variabilitæ. L'é defæti registròu ségge o són [ɑ], cómme pe gòtu, "gàtto", che l'éxito [ɐ], cómme inta pòula stròzu, "stràsso", vegnìndo dónca scrîti insémme a-a [ɔ][n. 2] co-o caràtere "ò"[15], scibén che gh'é de grafîe co-a "ō" ascì[16]. A raprezentaçión de quésti soìn a peu cangiâ in sciâ bâze da grafîa utilizâ; a ògni mòddo, de sòlito s'adêuvian i scìnboli "o", "ò", "ō" e "ô" in de vàrie conbinaçioìn. Pe cóntra, into garescìn gh'é sôlo e dôe evoluçioìn vèrso 'na "o" ch'a l'é serâ òpû avèrta, scrîta rispetivaménte "o" (otu, âto) e "ò" (pòrte, pàrte)[17], méntre o grafêma "ô", do tùtto desligòu da-o scignificâto ch'o pìggia inte çèrte variànte lìguri, o l'é de vòtte dêuviòu, co-in rimàndo a de grafîe piemontéixi, pe marcâ 'na "o" serâ ch'a sostitoìsce a [u] lìgure, prezénpio, into sufìsso "-ón" (ch'o vêgne -ôn).

A velarizaçión a l'é pöi bén bén comùn inte variànte de l'Otrazôvo, dond'a l'é asæ marcâ e prezénte inte tùtte e parlæ de stànpo novéize, svilupàndose vèrso 'na "o" avèrta. De sòlito a vên scrîta co-o grafêma "ò"[18][19][20], ma in di câxi l'é stæto dêuviòu "ä" ascì[21][22].

In sciâ fìn, tra e parlæ lìguri coloniâli sopravisciûe scìnn-a-a giornâ d'ancheu, a velarizaçión da "A" a l'é 'na caraterìstica tìpica do tabarchìn ascì[23].

Grafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Cartéllo da contrâ de Vâsorda a Giusténixe. O caràtere "ā", repigiòu da çèrte grafîe priéixi[5], o ségna a velarizaçión.

No gh'é 'na sôla manêa pe marcâ a velarizaçión e, into córso di ànni, s'é dêuviòu bén bén de grafêmi diferénti pe indicâla, bazæ ségge in sciâ létia òriginâle, a "a", che in sciâ "o", anàndo aprêuvo a-e corispondénse létia-són de l'italiàn. Óltre a-o piemontéize, ch'o l'adêuvia inta ciù pàrte di câxi a "ä"[24] ò, de ræo, a "á"[25], inte numerôze variànte da léngoa lìgure l'é stæto dêuviòu:

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

Nòtte a-o tèsto
  1. ↑ Són che però o no gh'é into zenéize, dónde a "ò" a l'é sôlo avèrta ([ɔ])[1][2]
  2. ↑ Marcâ con "ô" ò "ō" ascì
  3. ↑ 3,0 3,1 Soluçión adotâ da-a Wikipedia Lìgure pe marcâ a diferénsa tra o parlâ do pòsto e l'arbenganéize çitadìn, mancàndo 'na grafîa locâle
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Inta cartelonìstica locâle
  5. ↑ De vòtte ò ascì, quànde a pronónçia a l'é ciù marcâ
Nòtte bibliogràfiche
  1. ↑ Arfabêto fonético, Académia Ligùstica do Brénno. URL consultòu o 12 novénbre 2022.
  2. ↑ (IT) Fiorenzo Toso, Grammatica del Genovese: grafia, Conseggio Ligure. URL consultòu o 12 novénbre 2022.
  3. ↑ 3,0 3,1 (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finâ, Centro Storico del Finale, 2000, p. 16.
  4. ↑ (IT, LIJ) Fiorenzo Toso, Il dialetto di Castelvecchio, in Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbénga, Bacchetta Editore, 2022, p. 154.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 (LIJ, IT) Giacomo Accame e Giulia Petracco Siccardi, Disiunâiu de Prîa, Sànn-a, Centro Storico Pietrese, 1981, p. 16.
  6. ↑ 6,0 6,1 (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Borgio: Borgese-Italiano, 2ª ed., Bórxi Verézzi, Centro storico culturale di San Pietro, 1986 (1984), p. 9.
  7. ↑ 7,0 7,1 (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Verezzi: Verezzino-italiano, Bórxi Verézzi, Centro storico culturale di San Pietro, 1986, p. 9.
  8. ↑ 8,0 8,1 (LIJ, IT) Marino Cassini, Alberto Cane e Roberta Sala, Le parole della nostra infanzia - Dialettu Lisurencu (PDF), Arbisêua, 2020, p. 4.
  9. ↑ 9,0 9,1 (LIJ, IT) Adriano Ghiglione, Manuale della parlata andorese di Rollo e della Marina, in sce andoraneltempo.it. URL consultòu o 29 dexénbre 2022.
  10. ↑ 10,0 10,1 (LIJ, IT) Nuovo Dizionario alassino, Aràsce, Associazione Vecchia Alassio, 2001, p. 7.
  11. ↑ 11,0 11,1 (LIJ, IT) Vucabulâiu - Dizionario ragionato della parlata di San Bartolomeo al Mare e dintorni (PDF), Sàn Bertomê do Çèrvo, Circolo culturale Cà de Pujö, 1990.
  12. ↑ 12,0 12,1 (IT) Pietro Cadelli, Il sistema vocalico del dialetto altarese, in Quaderni dell'archivio linguistico valbormidese, Institûto Internaçionâle de Stùddi Lìguri, 1990.
  13. ↑ 13,0 13,1 (IT) Silvio Sguerso, Il dialetto altarese, Sànn-a, Sabatelli, 1972, p. 11.
  14. ↑ 14,0 14,1 (LIJ, PMS, IT) Mair Parry, Parluma 'd Còiri, sociolinguistica e grammatica del dialetto di Cairo Montenotte, Sànn-a, Editrice Liguria, 2005, ISBN 88-80-55213-9.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 (IT) Nicola Duberti, L’Alta Val Tanaro: inquadramento linguistico, in sce academia.edu. URL consultòu o 29 dexénbre 2022.
  16. ↑ (LIJ, IT) Vocabolario Italiano-Ormeasco, in sce dokodoc.com. URL consultòu o 29 dexénbre 2022.
  17. ↑ (IT) Il dialetto garessino spiegato dal Maestro Nicolino, in sce generazionisolidali.it. URL consultòu o 29 dexénbre 2022.
  18. ↑ 18,0 18,1 (LIJ, IT) Natale Magenta, Vocabolario del dialetto di Novi Ligure con indice nomenclatore italiano-novese, 2ª ed., Nêuve, Edizioni arti grafiche novesi, 1984.
  19. ↑ 19,0 19,1 (LIJ, IT) Roberto Allegri, Strutture fondamentali del dialetto serravallese, Seravàlle, Pro Loco, 1987, p. 7.
  20. ↑ (LIJ, IT) Sergio Basso, Dizionario e Grammatica del Dialetto Silvanese, Scirvàn d'Órba, Circolo Dialettale Silvanese "Ir Bagiu", 2013.
  21. ↑ 21,0 21,1 (LIJ, IT) Emilio Adriano Torrielli, Vucabuläriu dei parole uaröxie sc-cete e cumüni (PDF), 1991.
  22. ↑ 22,0 22,1 (LIJ, PMS, IT) Saverio Zuccotti, Il dialetto di Basaluzzo (PDF), 2002, p. 3.
  23. ↑ 23,0 23,1 (LIJ, IT) Alfabeto e regole di pronuncia, in sce hieracon.it. URL consultòu o 24 dexénbre 2022.
  24. ↑ (PMS, IT) Camillo Brero, Vocabolario italiano piemontese, Piemonte in bancarella, 1976.
  25. ↑ (PMS, IT) Primo Culasso e Silvio Viberti, Rastlèire. Vocabolàri d'Arba, Brà, Langa e Roé, 2ª ed., Antares, 2013, ISBN 88-96-47840-5.
  26. ↑ (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpéria, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, 2000, p. 15.
  27. ↑ (LIJ, IT) Ezio Viglione, Il puro vernacolo sabazio, Sann-a, Marco Sabatelli Editore, 2006, ISBN 88-88-44927-2.
  28. ↑ (LIJ, IT) Giovanni Battista Nicolò Besio, Dizionario del dialetto savonese. "Calepìn de batuièza ciciolla", Còiri, L. Editrice, 2013, ISBN 88-95-95576-5.
  29. ↑ (LIJ, IT) Rosa Sguerso e Anita Sguerso, Compendio di voci ed espressioni del dialetto savonese, Sann-a, Editrice Liguria, lüggio 1985.
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=A_tònica_velarizâ&oldid=239680"