Lìgure céntro-òcidentâle

    Azónzi colegaménti
    Da Wikipedia
    ZE
    		 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
    AcLiBr.jpg

    A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno


    Lìgure céntro-òcidentâle
    Parlòu inItàlia Itàlia
    RegioînFlag of Liguria.svg Liguria
    (provìnse de Sànn-a e de Inpéria)
    Flag of Piedmont.svg Piemonte
    (Èrto, Caproànn-a)
    Parlànti
    Totâle~45.000[1]
    Clasificaçión
    FilogéneziLéngoe indoeoropêe
     Itàliche
      Romànze
       Romànze òcidentâli
        Gàllo-Itàliche
         Lìgure
          Lìgure céntro-òcidentâle
    DialéttiFinaléize
    Arbenghéize
    Arascìn
    Portorìn
    Dialétti lìguri céntro-òcidentâli.png
    Difuxón di dialétti lìguri do grùppo céntro-òcidentâle, in celestìn e zöne de tranxiçión.
    Manuale

    O Lìgure céntro-òcidentâle o l'é o sotogrùppo da léngoa lìgure ch'o n'arechéugge a parlâta e i dialétti inta pàrte da Rivêa de Ponénte mìssa ciù o mêno tra i comuìn de Finâ e Tàggia[2].

    Etimologîa

    Sto grùppo chi o l'é stæto pi-â prìmma vòtta definîo da-o lengoìsta Werner Forner, tra i ciù gréndi studiôxi de despæge varietæ lìguri, into sò travàggio do 1980 dedicòu a-a léngoa lìgure, inclûzo into quàrto volùmme de l'òpera Lexikon der Romanistischen Linguistik[3]; dónde o conpâre sótt'a-o nómme Westligurisch, leteralménte "lìgure òcidentâle"[4]. Óltre che inte quésta clasificaçión, in grùppo abàsta scìmile pe corispondénsa giögràfica e lengoìstica a quéllo definîo da-o Forner o l'é o "lìgure centrâle" pe cómme o l'é stæto definîo da-a Giulia Petracco Sicardi into capìtolo "Liguria" (Ligurien) do segóndo volùmme de l'ediçión do 2010 da mæxima òpera[5][6].

    A definiçión adotâ, ò sæ quélla de "lìgure céntro-òcidentâle", a l'é derivâ da 'n critêio de denominaçión escluxivaménte giögràfico di sotogrùppi dialetâli da léngoa lìgure e che, a ògni mòddo, pe caraterìstiche e confìn di vàrri grùppi o l'é do tùtto corispondénte a quélli sórvia minsonæ. In particolâ, o l'é stæto dêuviòu da-o Toso[7] e da âtri aotoî che són vegnûi dòppo[8][9].

    Descriçión

    I dialétti do grùppo céntro-òcidentâle són spantegæ inte bónn-a pàrte da Rivêa de Ponénte e inmediâto entrotæra, inta valàdda Aróscia, valàdda Nêva e, parçialménte, inte l'èrta Valbórnia. Varietæ de léngoa lìgure chi clasificæ són parlæ inti doî comuìn piemontéixi d’Èrto e Caproànn-a, pàrte da Provìnsa de Cùneo ànche se a-o de sa da crénn-a di mónti alpìn.

    De lóngo in bâze a-a sudivixón de parlæ lìguri in vàrri grùppi, a ponénte i dialétti céntro-òcidentâli vêgnan sostitoîi da-i dialétti lìguri òcidentâli (ò Intermeli), prìmmo fra tùtti da-o Sanremàsco (ò Sanreméize) intànto chi-â levànte lasciàn o pòsto a-o lìgure centrâle, spécce a-o dialétto savonéize. Vèrso nòrd, a-o de la da crénn-a di mónti, són fîto sostitoîi da-i dialétti da Valbórnia, caraterizæ da marcæ infloénse piemontéixi, intànto che dâ-arénte a-o confìn françéize se trêuva o limitòu e particolâre grùppo di dialétti lìguri alpìn.

    Stöia

    E parlæ inserîe inte quésto grùppo, scibén che gh'àn 'na çèrta variàbilitæ (mascimaménte tra a rivêa e l'entrotæra), rizultàn êse quélle ciù vixìnn-e a-o grùppo centrâle, e dónca a-o Zenéize in sénso stréito, ch'o l’à de lóngo ezercitòu 'na fòrte infloénsa in scê variêtæ do lìgure arénte a-o capolêugo[10].

    O l'è interesànte quànte o l'é emèrso da çèrti stùddi, tra i quæ quélli do za mensonòu profesô Forner, da Sicardi e do Toso: pâ defæti che e parlæ céntro-òcidentâli ággian, a diferénsa do Zenéize (sotopòsto into perîodo sucesîvo a-o Medioêvo a 'n procèsso de regolarizaçión da léngoa), mantegnûo a ciù pàrte de caraterìstiche antîghe e medievâli do Zenéize stésso[11]. Quésto fæto sugerisce che e divèrse parlæ lìguri da Rivêa de Ponénte ággian subîo 'n prìmmo procèsso de azeneizaçión aprêuvo a-a conquìsta, da pàrte da Repùblica de Zêna, de l'àrea. Se pœan aregordâ, prezénpio, a conquìsta de Vintimìggia into 1221 e a sotomisción de Arbénga, avegnûa into 1251.

    Aprêuvo a-e sucesîve evoluçioîn do Zenéize, óltre che a-o sò procèsso de stàndardizaçión, se aviâ 'na segónda "ondâ" de azeneizaçión da léngoa lìgure, aprêuvo a l'introduçión inta variànte çitadìnn-a de çèrte caraterìstiche derivæ da-e âtre léngoe gàllo-itàliche, da-o quæ o lìgure o l'é parçialménte destacòu. Quésta evoluçión, a ògni mòddo, a s'arestiâ da-e pàrte do comùn de Sànn-a, lìmite ancón a-a giornâ d'ancheu di dialétti e de parlæ apartenénti a-o grùppo do lìgure centrâle. Pe cóntra e variêtæ do grùppo céntro-òcidentâle àn segoîo 'n'evoluçión diferénte, aprêuvo a-a quæ mantegnîán de caraterìstiche pròpie do Zenéize antîgo, a despêto da parlâ do capolêugo, dónde êan òrmâi chéite in dizûzo[11][12].

    Dialétti

    Cartéllo stradâle in arascìn
    Tàrghe inti caróggi de Castregianco inta parlâ locâle, de stànpo arbenganéize.

    E ciù particolæ parlâte scrîte chi pìgian o nómme da-i céntri storicaménte e demograficaménte ciù inportànti da zöna, se segnâlan defæti:

    E varietæ che vêgnan dòppo són in càngio clasificæ cómme dialétti de tranxiçión e prezéntan ségge caraterìstiche da atriboî a sto grùppo che âtre pròpie de spartiçioìn confinànti:

    • o dialétto de Tàggia: parlòu inte sta çitæ e inte dötréi comuìn dâ-arénte, o prezénta caraterìstiche de tranxiçión co-i dialétti do grùppo òcidentâle.
    • o dialétto de l'èrta valàdda Pennavaire: parlòu inti doî comuìn piemontéixi de Èrto e Caproànn-a o s'é svilupòu, pe raxoìn stòriche[13], cómme 'na fórma de mêzo tra i dialétti parlæ ciù in zu inta valàdda, bén bén infloensæ da-o Dialètto d'Arbénga, e da quéllo d'Ormêa, parlòu a-o de la da crénn-a di mónti e pàrte do grùppo lìgure alpìn.
    • o dialétto de Bardinêo: varietæ particolâ tra i dialétti difûxi inta Valbórnia, sto dialétto o prezénta caraterìstiche de mêzo tra i dialétti difûxi a-o de sa da crénn-a di mónti alpìnn-a e âtre pròpie di dialétti da Valbórnia, pàrte do grànde grùppo do lìgure de l'Oltrezôvo e caraterizæ da ciù grénde infloénse piemontéixi
    • i dialétti do górfo de Lêua: i dialétti parlæ inta fàscia costêa tra Lêua e Bórxi, cómme o priéize, prezentan magioî caraterìstiche apartenénti a-o grùppo do lìgure centrâle, tànto che vêgnan clasificæ cómme dialétti de tranxiçión co quésto grùppo. Defæti han numerôze caraterìstiche despægie da-e vixìnn-e parlæ de l'arbenghéize o do finaléize, inclûze inte quésto grùppo.
    • o dialétto de Varigòtti: variànte da parlâ finarìnn-a caraterìstica de l'òmònima fraçión, a quæ scìnn-a-o 1869 a faxéiva comùn ascì, a l'é o pónto de congionçión tra-o scistêma di dialétti céntro-òcidentâli e quélli do grùppo centrâle. Defæti, scibén ch'a prezénta çertidùnn-e de caraterìstiche tìpiche do finarìn, a l'é bén bén infloensâ da-e parlæ difûze a-o de la de Còu Nöi, spécce da-o dialétto de Nöi e da-o Savonéize, e quæ són asæ ciù scìmili a-o Zenéize do finarìn[14]. Prezénpio a l'é caraterizâ da-a chéita da -r- intervocàlica[15], diversaménte da-e âtre pàrte do Finâ[18], e a fórma o partiçìpio pasòu da prìmma coniugaçión co-o sufìsso -ou, diversaménte da l'-ùn caraterìstico do finarìn[19][20].

    Fonologîa

    A caxón da lónga unitæ teritoriâle de l'àrea garantîa da-a Repùblica de Zêna, e parlæ lìguri do grùppo céntro-òcidentâle se són storicaménte adatæ a-o Zenéize “ilùstre” ma rèstan ascì dötréi eleménti particolæ. Defæti, a-o de là de infloénse do Zenéize in sénso stréito, se pêuan riscontrâ dötræ caraterìstiche dovûe a l’antîgo seu dialetâle do pòsto, no sparîo do tùtto[21]. Ste caraterìstiche chi àn permìsso de determinâ dötréi confìn lengoìstichi, da-i quæ l'é vegnûa a clasificaçión de parlæ lìguri de Rivêe inte quàttro grùppi. In particolâ o lìgure céntro-òcidentâle o l’é determinòu in sciâ bâze di éxiti inte l’evoluçión de dötréi soìn caraterìstichi[22][23]:

    • -cl- : in bâze a-o sò éxito se peu determinâ o confìn òcidentâle de sto grùppo de parlæ. Defæti a levànte de Tàggia se gh'à l'evoluçión in -d:ӡ- (in comùn co-e parlæ do grùppo centrâle) méntre inte parlæ òcidentâli (ò dialétti intemeli) se gh'à 'n'evoluçión in -λ-[24][25], acentoâ inte dötréi câxi, cómme into mentonàsco, scinn-a-a -į-[26]. Prezénpio o latìn speculum o l'é diventòu [ˈspedːʒu] inte parlæ céntro-òcidentâli e centrâli, cóntra 'n'evoluçión in [ˈspeʎu] inte parlæ ciù òcidentâli[27]. O confìn lengoìstico ch'o detèrmina o pasàggio da -d:ӡ- a -λ- o l'é ùtile pe indicâ o confìn fra e parlæ céntro-òcidentâli e quélle òcidentâli. Quésto o coincìdde ciù ò mêno co-o torénte Argentìnn-a, a-o mànco into sò træto de mêzo, cösa asæ evidénte into comùn de Montâto Carpàçio. Defæti acàpita che inta fraçión de Carpàçio, in sciâ rîva mancìnn-a do torénte, l'éxito o l'é quéllo de parlæ centrâli, méntre a Montâto, in sce l'âtra rîva, a parlâ a s'é evolûa in mòddo scìmile a-e varietæ òcidentâli.
    • -lj- : o permétte in càngio de delimitâ o confìn òrientâle de ste parlæ chi; defæti a levànte de l'àrea de confìn fra Nöi e Finâ o l'à avûo cómme èxito -dӡ-, cóntra -λ-, a ponénte[25]. Prezénpio o latìn familia o s'é evolûo inte dôe fórme [faˈmiʤa] (lìgure centrâle e òrientâle) e [faˈmiʎa].
    • -n- : méntre into lìgure centrâle, co-îna ciù fòrte infloénsa galloitàlica, s'é verificòu a velarizaçión ('na prononçia ciù nazâle) de sto són caraterìstico tìpico do Zenéize in sénso stréito[27], a ponénte de l'àrea de confìn tra Nöi e Finâ sta caraterìstica chi a no s'é svilupâ (o mæximo discórso o se peu fâ pe-e parlæ a èst de Monêgia, dónca a-o confìn tra o lìgure centrâle e òrientâle). Prezénpio o latìn lana o l'é diventòu ['laŋa] méntre da âtre pàrte[28] l'éxito o l'é stæto [ˈlana].
    • -ē- : a ē latìnn-a ascì a s'é avolûa in mòddo despægio into lìgure centrâle in confrónto a-e àree laterâli. Defæti, méntre into Zenéize gh'é o ditóngo -ej-, inte parlæ lìguri céntro-òcidentâli e òcidentâli (coscì, cómme inta rivêa de Levànte, co-î òrientâli) quésto o no l'é acapitòu. Prezénpio o latìn bibere o s'é evolûo in [ˈbeve] inte varietæ rispetivaménte a ponénte e levànte de Finâ e Monêgia, méntre into lìgure centrâle, co-o ditóngo da -ē-, gh'émmo [ˈbejve]. Da segnalâ ancón cómme inte l'àrea tra Arbénga e Finâ s'ascìste a-a conpàrsa, inte dötréi câxi specìfichi, do ditóngo da -ē-: particolarménte quésto o l'acàpita quànde quésta a l'é segoîa da-a -r- (ségge primâia che secondâia da-a -i-). Vedémmo defæti [ˈbeve] e [ˈmeze] ma ascì, co-a -r-, [ˈsei̯r̂a] e [ˈkandei̯ra].
    • -tr- : l'éxito inte sto câxo chi o l'é do tùtto particolâre de parlæ che apartêgnan a sto grùppo chi, co-o diventâ -r-, coscì cómme int parlæ padànn-e ò inta léngoa françéize. Defæti, prezénpio, se gh’aviâ l'evoluçión do latin pater in ['par̂e], in mòddo despægio da-o Zenéize ['poɛː] o da-e parlæ lìguri òcidentâli dónde, cómme into provensâ, o l'é diventòu ['pair̂e][29].

    Nòtte

    1. ↑ Dæto stimòu in sciâ bâze da popolaçión de l'àrea interessâ (inclûza quélla de àree de tranxiçión) e do dæto ISTAT in sciâ difuxón de léngoe regionâli, in perçentoâle, a-o 2015
    2. ↑ Clasificaçión de Forner, 1988
    3. ↑ Forner, 1980, p. 458
    4. ↑ Quéllo che pe lê o corispónde a-o lìgure òcidentâle o l'é ciamòu "lìgure intemélio".
    5. ↑ (IT) Giulia Petracco Sicardi, 128. Ligurien (Liguria), in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete vom Mittelalter bis zur Renaissance, Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. 2, Tübingen, Walter de Gruyter, 2010, p. 120, ISBN 3-110-93835-9.
    6. ↑ Quéllo che pe lê o corispónde a-o lìgure centrâle o l'é ciamòu "zenéize" (dónca in sensu lato)
    7. ↑ Toso, 2002
    8. ↑ (IT) Giuliano Gnecco, Il dialetto genovese sale in cattedra : I dialetti della lingua ligure (PDF), Il Secolo XIX, 9 dexénbre 2009, p. 27.
    9. ↑ Garassino, Loporcaro & Schmid, 2017
    10. ↑ Toso, 2005, p. 196
    11. ↑ 11,0 11,1 Toso, 2005, p. 197
    12. ↑ Sicardi, 2010, pp. 119-120
    13. ↑ O féodo formòu da quésti doî pàizi o l'è stæto defæti controlòu pe tànto ténpo da-i Marchéizi de Clavezànn-a, i quæ, tra i vàrri posediménti, êan scignôri de Ormêa ascì.
    14. ↑ Bixio, 2000, p. 12
    15. ↑ A chéita da -r- intervocàlica into zenéize a l'é stæta definitîva sôlo into XVIII sécolo, aprêuvo a de infloénse gàllo-itàliche che, into sociolétto di nòbili, êan mantegnûe in vìtta pe distìngoise da-o popolìn. A ògni mòddo, da Zêna quésta evoluçión a l'é arivâ inti pàizi vixìn, fermàndose però a Varigòtti a ponénte e a Séstri Levànte, a levànte. (Sicardi, 2010, p. 117, Toso, 2019)
    16. ↑ Scrîta de sòlito ȓ
    17. ↑ Garassino, 2017, pp. 127-128
    18. ↑ Segóndo Sicardi, 2010, p. 117, a -r- intervocàlica, che into finarìn (coscì cómme a Vintimìggia e a-a Céive) a l'é [r] e no [ɹ][16] cómme inte âtre pàrte da Rivêa de Ponénte[17], a s'é evolûa in quésto mòddo aprêuvo a l'inportànsa de 'sti céntri chi cómme sêdi aministratîve perifériche, fòscia pe 'n ipercoretìsmo in reaçión a-a chéita da ȓ Zenéize.
    19. ↑ A gh'é ascì 'na tèrsa fórma, -ó, tìpica de variànte ciù conservatîve da parlâ finarìnn-a.
    20. ↑ Bixio, 2000, p. 221
    21. ↑ Toso, 2005, p. 196-197
    22. ↑ Toso, 2010
    23. ↑ Sicardi, 2010, p. 120
    24. ↑ Scrîta -ł- ascì
    25. ↑ 25,0 25,1 Toso, 2005, p. 196
    26. ↑ A gh'è 'na fórma de intermêzo tra -λ- e -į-, ö sæ -ii̯-, a Soudàn.
    27. ↑ 27,0 27,1 Toso, 2019
    28. ↑ A Treccani çita prezénpio o spezìn, l'arbenganéize e o vintimigiôzo.
    29. ↑ Sicardi, 2010, p. 117

    Bibliografîa

    • (DE) Werner Forner, Italienisch: Areallinguistik I. Ligurien, in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. 4, 1ª ed., M. Niemeyer, 1988, pp. 453-469, ISBN 3-484-50250-9.
    • (IT) Giulia Petracco Sicardi, Fiorenzo Toso e Patrizia Cavallaro, Vocabolario delle parlate liguri, Zêna, Consulta Ligure, 1985-1992.
    • (EN) Martin Maiden e M. Mair Parry, The Ligurian Dialects, in The Dialects of Italy, Lóndra, Routledge, 1995, pp. 245-252, ISBN 0-415-11104-8.
    • (IT) Fiorenzo Toso, Liguria, in I dialetti italiani. Storia, struttura, uso, Torìn, M. Cortelazzo, UTET, 2002, pp. 196-225.
    • (IT) Fiorenzo Toso, Storia della cultura ligure (PDF), in Dino Puncuh, Atti della Società Ligure di Storia Patria, vol. 45, 119, fasc. II, Zêna, Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria, 2005, pp. 191-230.
    • (IT) Giulia Petracco Sicardi, 128. Ligurien (Liguria), in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete vom Mittelalter bis zur Renaissance, Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. 2, Tübingen, Walter de Gruyter, 2010, p. 120, ISBN 3-110-93835-9.
    • (IT, EN) Davide Garassino, Michele Loporcaro e Stephan Schmid, La quantità vocalica in due dialetti della Liguria (PDF), in Fattori sociali e biologici nella variazione biologica, Pîza, 1º zenâ 2017, pp. 127-144. URL consultòu o 13 màrso 2021.
    • (IT) Fiorenzo Toso, Il genovese. Cenni di storia linguistica, in Thomas Krefeld e Roland Bauer, Lo spazio comunicativo dell'Italia e delle varietà italiane, 2019.

    Diçionâi

    Exquisite-kfind.png O mæximo argoménto in detàggio: Diçionâi da léngoa lìgure.
    • (LIJ, IT) Giacomo Accame e Giulia Petracco Sicardi, Dizionario pietrese, A Prîa, Tipolitografia "LA STAMPA", 1981.
    • (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Borgio, Sànn-a, Grafiche F.lli Spirito, 1984.
    • (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Verezzi, Bórxi Verézzi, Centro Storico Culturale di San Pietro, 1986.
    • (LIJ, IT) Santino Bruno Pezzuolo, Dizionario alassino, Arbénga, Ed. F.lli Stalla, 1989.
    • (LIJ, IT) Lucetto Ramella, Dizionario onegliese, Inpéria, Edizioni Dominici, 1989.
    • (LIJ, IT) Giacomo Accame, Dizionario di Pietra Ligure, Sànn-a, Comüne da Prîa, 1999.
    • (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finâ, Centro Storico del Finale, 2000.
    • (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpéria, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, 2000.
    • (LIJ, IT) Nuovo Dizionario alassino, Aràsce, Associazione Vecchia Alassio, 2001.
    • (LIJ, IT) Lucetto Ramella, Vocabolario italiano - dialetto d'Oneglia: con voci della vallata e note di folclore, Inpéria, Tipolitografia Nante, 2003.
    • (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, Disiuna-iu Arbenganese - Dizionario Albenganese, Arbénga, Tipolitografia F.lli Stalla, 2009.
    • (LIJ, IT) Adriano Ghiglione, Manuale della parlata di Rollo e della Marina, 2017.
    • (LIJ, IT) Dizionario ragionato della parlata di San Bartolomeo al Mare e dintorni, Circolo Culturale Cà de Puiö, 2019.

    Vôxe corelæ

    Colegaménti estèrni

    • (IT) Fiorenzo Toso, liguri, dialetti, Enciclopedia dell'Italiano, 2010. URL consultòu o 16 màrso 2021.
    Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Lìgure_céntro-òcidentâle&oldid=239405"