Finô

Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn
Da Wikipedia
FI
 Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn, in-ta variante du Burgu
Finô
cumüne
Finô – Stemma Finô – Bandiera
Finô – Veduta
Finô – Veduta
Vista du Burgu e, ciü luntàn, da Marina ascì
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
Región Liguria
Provìnsa Savuna
Aministraçión
ScìndicoUgo Frascherelli (Lìsta cìvica "Ugo Frascherelli Sindaco") da-o 26-5-2014 (2º mandòu da-o 27-5-2019)
Dæta de instituçión1927
Teritöio
Coordinæ:44°10′08.66″N 8°20′36.73″E / 44.169072°N 8.343536°E44.169072; 8.343536 (Finô)
Altitùdine10 m s.l.m.
Superfìcce35,53 km²
Abitanti11 423[1] (30-6-2019)
Denscitæ321,5 ab./km²
FraçioìnLacremô, Gura, Môgne, Muntixélu, Ölle, Perti, San Benardìn, Varigotti, Versi
Comùn confinantiBorsi Verési, Côrxi, Nori, Orcu Feìn, U Tû, Véssi
Âtre informaçioìn
CAP17024
Prefìsso019
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT009029
Cod. cadastrâD600
TargaSV
Cl. climàticazöna C, 1 340 GG[2]
Nomme abitantiFinarìn
Finaléixi (ze)
Finùn (sv)
Sànto patrónSan Giuanne Batista
Giórno festîvo24 sügnu
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Liguria
Finô
Finô
Finô – Mappa
Finô – Mappa
Pusisiùn du cumüne de Finô in-ta pruvinsa de Savuna.
Scîto instituçionâle
Modifica dati su Wikidata · Manuale

Finô (Finâ in s̠enéis̠e, Finarum in latìn e Finale Ligure in italiàn) u l'è ün cumüne de 11.733 abitanti da pruvinsa de Savuna, u cuintu ciü gréndu doppu Savuna, Arbenga, Coiri e Varas̠s̠e, spartiu in varie cuntrè d'ancö tachè insemme.

Sité ricca de stòia, a sö lücalité du Burgu, che a l'è stèta da-u 1162 fìn a-u 1797 a capitô de l'antigu stôtu du Marchexùn de Finô, a l'è a-a giurnô d'ancö cunsciderô ün di burghi ciü bèlli d'Italia[3].

Geugrafia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Vista di côi, da scinistra a drita, du Castelléttu, de San Dunôtu e de punta Crena.

Finô u se truva in-ta rivêa de Punénte, in-ta s̠öna tra-i dòi côi da Crôvas̠òppa e de Côu Nori. A parte de aréna da costa ligüre scituô in-tu teritöriu de stu cumüne chi a l'è spartia in sincue töcchi da-i côi da s̠öna. A primma parte, che a va da-u côu da Crôvas̠òppa a-a colla, che a riva arénte a-u mô, unde a se truva a fortes̠s̠a de Castelfrancu, a l'è cuélla da lücalité de Marina. A levante de sta colla chi, dita du Gottero ascì, a gh'é a marina da lücalité de Pia che a riva fin a-u côu du Castelléttu, poi separùn da-u côu San Dunôtu da üna aréna da-u mèximu numme. A-a fìn a gh'è a marina de Varigotti, cunpresa tra-u côu de San Dunôtu e Côu Nori, e divis̠a a meité da-u côu de punta Crena. L'area a levante de punta Crena a cunprende cuarche d'üna tra-e aréne ciü bèlle e cunusciüe de tütta a rivêa de Punénte, cumme l'ansa di Saracìn[4] e l'aréna du Malpasso[5].

Finô u l'è bagnùn da tréi sciümére: a Pora, u sö afluénte Aquila e a Susà, a cuôle a se caccia in-tu Mô Ligüre a Pîa. E valè de ste sciümére chi i sùn separè da-i vari bricchi da s̠öna e u gh'è ascì, a levante du céntru du pais̠e, l'ôtucianu de Môgne, riccu de gréndi e inpurtànti ôrme, unde i sùn stète truvè varie testimunians̠e da presens̠a de l'ommu primitivu in-ta s̠öna.

Stòia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Preistòia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Vista de l'ôrma de Môgne

A s̠öna de Finô a l'è stèta abitô fina da-u Paleoliticu, cumme testimuniùn da di retruvaménti in-te l'ôrme de l'area, tra-e cuôli cuélla de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì[6]. In-te sta ôrma chi u l'è stètu truvùn ün di sepürti ciü antighi d'Euröpa, che u remunta a ciü o menu 25.000 anni fa, ditu u sepürtu du "S̠uénu Prìnsipe". A particularitè de stu sepürtu chi, de ün fiö de 15-16 anni, a l'è a ricches̠s̠a du sö curedu e a cunpletes̠s̠a du retruvaméntu, fètu u primmu de mas̠u du 1942 da-a squadra du prufesü Luiggi Bernabò Brea[7]. Ôtri retruvaménti, ciü res̠énti, i sùn stèti fèti in-ta cuscì dita "tôna de fôie"[8], parte da grénda ôrma de Môgne[9], e turna in-te l'Armassa, unde u l'è stètu truvùn ün primitivu semetéiu cun chinse sepürti.

Tantu inpurtànti i sùn ascì e dexéne de scrite in sce ciatte prie da s̠öna, cunusciüe cumme "ciappe", tra-e cuôli se regurdan u Ciappu de Cunche[10], u Ciappu da Sô[11] e u Ciappu di Séixi[12].

A-a giurnô d'ancö a ciü parte di reperti truvòi in-ta s̠öna a l'è cunservô e vixibile in-tu müs̠eu da sité, scituùn in-tu cunventu de Santa Caterina, a-u Burgu[13].

Eté antiga[modìfica | modìfica wikitèsto]

E ruvine du Castrum Perticae, a Perti

U teritöriu du cumüne de Finô u l'è stètu cuntrulùn da varie pupulasiòi in-tu cursu di seculi. S̠a primma de l'eté di Rumôni sta s̠öna a l'éra ün inpurtànte area di cumerci, esendu a-u cunfin tra-i teritöri di ligüri Sabazi e di Ingauni[13]. De stu periudu chi a testimunians̠a ciü famus̠a a l'è següraménte cuélla du "Vilàggiu de Agnime", céntru furtificùn in simma a-a Ruca de Perti e pupulùn da-u IX seculu fìn a-u IV seculu a.C., scrövertu in-tu 1959 da üna spedisiùn de l'Institûtu Internasiunôle de Stüdi Ligüri[14].

U punte rumônu ditu "de fôie", ün di sincue in-ta valô Ponci e u sölo che se pö ancura traversô.

De l'eté rumôna i ghe sùn nümerus̠i resti, scibén che a no gh'éra ancura di grossi céntri, s̠untòi a-e stradde che i traversôvan a s̠öna, survatüttu da l'inpurtànte via Julia Augusta che, custruia pe oréi de l'inperatû Cesare Gustu, in-te stu töccu chi a s̠untôva Vada Sabatia (d'ancö Vué) cun Albingaunum (Arbenga), e da cuscì dita "Stradda Romera". Testimunians̠e de ste stradde chi i sùn i sincue punti rumôni, du I-II seculu d.C., da valô Ponci (da-u latìn Vallis Pontium, "a valô di punti"), valô segundaria da sciüméra Susà. Chi i se truvôvan ascì, tra-i cuscì diti punte Müttu e punte de l'ègua, de antighe côve pe l'estrasiùn da pria du Finô[15][16].

A remunta ciü o menu a-u IV-V seculu d.C. a custrusiùn da primma géxa paleocrestiana in-ta lücalité de Pîa, cunusciüa cumme a "ceive de Finô", da cuôle a l'è ancura vixibile a parte ciü bassa. A se truva sutta a-u cunventu di scapüsìn de San Fransescu, unde a l'è stèta scröverta doppu di travai a-u cunventu fèti tra-u 1940 e u 1945[17].

A despetu du creppu di rumôni a Ligüria a resterà ancura pe ün pö de tenpu sutta a-i bisantìn, cun-a cuscì dita Provincia Maritima Italorum, cuande u restu da Cianüra Padana u l'éra s̠a cuntrulùn da-i lüngubardi. Pe difende u limes, che u caminôva lüngu a sùra di munti, i sùn stèti realis̠òi di castra, tra-i cuôli se regurdan u Castrum Perticae e i castra de Pia e de Orcu. U Castrum Perticae, cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn ascì (da-u numme de l'arénte gexétta[18]), u l'è üna furtificasiùn du VI-VII seculu scituô in simma a l'értu briccu che u divide Perti da valô de Orcu Feìn, dunca cuélla da sciüméra Aquila, arénte a-u scitu de l'antigu céntru ligüre du vilàggiu de Agnime[19]. U castéllu de Orcu (Castrum Orche) u se truva a levante du pais̠e da-u mèximu numme, arénte a-a géxa de San Lencìn, e u cuntrulôva ségge a valô du riàn Curnei (afluénte da Susà, a levante) che a valô de Feìn, a punénte[20]. Cun-u castéllu de Varigotti (Castrum Varicottis), scituùn in simma a-u côu de punta Crena e desentégùn in-tu 1341 da-i s̠enéis̠i[21], ste furtes̠s̠e chi i furmôvan u scistema de difeis̠a de l'area, primma da custitusiùn du Marchexùn[13].

Mediuevu[modìfica | modìfica wikitèsto]

U mèximu arguméntu in detàggiu: Marchexùn de Finô.
Castél Govone e a sö ture "di diamanti".

U cuntrullu di bisantìn u l'è finiu in-tu VII seculu, cun-a cuncuista du re di lüngubardi Rutari du picenìn pais̠e de eté rumôna che u se truvôva a-a fuxe da Pora in-tu 641 e, in-tu 643, du pais̠e de Varicottis, du cuôle i sùn stèti desentégòi u primmu castellu e e müraie[21].

Doppu i seculi ciü scüri de l'ôtu mediuevu a primma testimunians̠a scrita du Finô a remunta a-u 967, cuande l'inperatû Otun I u cunsegnôva a Aleramo du Munferùn e tère da cuscì dita môrca Aleramica, tra-e cuôli u l'è indicùn u castellu de Orcu ascì. Tra-i discendenti de Aleramo u se pö regurdô Riccu du Vasto, ditu ascì Du Caréttu, mens̠unùn in-te ün dipluma du 1162 unde l'inperatû Federiccu Bôrbarussa u dôva a lé de tère e di tituli, tra-e cuôli cuéllu de marchéis̠e de Savuna, cun pudesté surva a s̠öna de Finô ascì[20]. Scibén che a sö investitura a l'éra surva ün teritöriu benbén ciü grossu, u sö puréi u l'éra a-a fìn efettivu sölo in-te l'area du Finô (dètu che Savuna in pochi anni a diventerà ün liberu cumüne) e dunca u se fa incuménsô a stòia du Marchexùn propriu in-tu 1162, cun Riccu du Caréttu cumme sö primmu marchéis̠e.

U Palas̠s̠u du tribunô, a-u Burgu.

Da-a fìn du XII seculu a cuménsa ün periudu de grénde s̠viluppu pe tütta a s̠öna, aviùn cun-a realis̠asiùn da primma parte du Castél Govone (foscia in-tu 1172[22]), in simma a-a colla du Becchignolo[23]. Inpurtànte a l'è ascì a fundasiùn, fèta pe oreité du marchéis̠e Riccu II, du céntru de Burgu (mens̠unùn pe-a primma otta in-tu 1213 cumme Burgus Finarii, u "Burgu du Finô") tra-a fìn du XII e u prinsipiu du XIII seculu, u cuôle u deventerà préstu a capitô du Marchexùn. De ciü, a fundasiùn a l'è stèta foscia fèta a-u pustu de ün ciü antigu pais̠e, dèti di res̠énti retruvaménti sutta a-a ciassa du tribunô, remuntanti a-u X seculu[24].

In-tu XIV seculu, cun-a crescita du puréi du Marchexùn (cumme a fundasiùn du Marchexùn de S̠üccaellu in-tu 1397 da parte de ün ramu da famia di Du Caréttu) a Repübbrica de S̠éna a incuménsôva a avéi de mire in-sciu Finô de moddu de tacô tütta a rivêa de Punénte, dètu che i Du Caréttu i cuntrulôvan a söla stradda che da-u mô a l'andôva a-u Ducôto de Milan che a no fusse sutta a-i s̠enéis̠i. Pe sti mutivi chi a scciuperà in-tu 1447 a cuscì dita guéra du Finô (che in-tu mentre u l'éra sutta a-u marchéis̠e Galiottu I), e che a fenirà l'annu doppu cun-a vitöria s̠enéis̠e, scibén che cuésti i saran caciòi s̠a in-tu 1450 da-e trüppe de Giuanne I[24]. A stòia de sta guéra chi a l'è cuntô da Gianmario Filelfo, scrivàn s̠enéis̠e cuntenpuraneu a-i fèti, in-tu sö libbru Bellum Finariense, du 1453[25].

In-ti anni sucessivi i sùn stète realis̠è e növe müraie du Burgu[26], ancura vixibili cu-e tréi purte de purta Carétta[27], purta Testa[28] e purta Rumôna du Murìn, e a famus̠a ture di diamanti de Castél Govone (du 1490)[23]. In-tu 1462 u l'è stètu restruturùn u Palas̠s̠u du Tribunô[29] e, in-tu 1492, a s'è custruia a particulô géxa de Nostra Scignura du Loreto a Perti, cunusciüa cumme a géxa di sincue canpanìn ascì[30].

Eté muderna[modìfica | modìfica wikitèsto]

Vista da sité de Finô in-tu XVII seculu.

In-tu periudu sucessivu a-a vitöria in-ta guéra du Finô, u Marchexùn u l'è arivùn a-u sö mascimu splendure, cuncuistandu vari pais̠i lüngu a Valô Burmia, fina a Saliceto e a Paroldo, fètu che u purtôva gréndi ricches̠s̠e da-i cumerci. In-tu mèximu periudu a gh'è stèta a custrusiùn de vari palas̠s̠i de famie nobili[24], cumme i Ricci, che i gh'àn avértu u sö palas̠s̠u in-tu 1529[31], i Cavasola[32] e, tra-i ciü inpurtànti, i Buraggi[33][34][35].

Però u muméntu de pôxe u l'è scentùn préstu: cun-a scüs̠a de cuôrche revurta cuntra a-u marchéis̠e Alfonsu II e a-u sö môguvernu, a Repübbrica de S̠éna in-tu 1558 a l'à mesciùn cun sucessu guéra a-u Marchexùn. A ogni moddu a l'à cuntrulùn u Finô sölo fìn a-u 1602, cuande, cun-a murte de l'urtimu marchéis̠e (Sfors̠a Dria), u végiu marchexùn u l'è passùn sutta a l'inperu spagnollu, restandu de iure ün feudu inperiô. Pe-a Spagna u cuntrullu de Finô u l'éra tantu inpurtànte dètu che u cunsentiva ün seisu a-u mô pe-u cuscì ditu "Camìn spagnollu" u cuôle, traversu u Ducôto de Milan, u cunsentiva a-e trüppe da Spagna e da Napuli de rivô in-te Fiandre, pruvinse ribelli. A-u periudu spagnollu i remuntan varie custrusiòi, a-a giurnô d'ancö ancura existenti, cumme a purta Reôle, realis̠ô a-u pustu da purta Carétta[27], u rafurs̠améntu di castelli s̠a pres̠enti, a custrusiùn da furtes̠s̠a de San Giuanne, surva a-u céntru du Burgu[36], l'ôrcu triunfôle da Marina[37] e a scistemasiùn de varie géxe, cumme cuélla de San Biôxu[13][24].

I Statuta de Finô, du 1667.

A fìn da duminasiùn spagnolla, in-tu 1707, a curispunde a-u defenitivu declìn du Marchexùn, catùn da S̠éna in-tu 1713, a cuôle a l'è stèta l'urtima feudataria de Finô, es̠ercitandu u sö cuntrullu traversu ün guvernatö. Scinbulu da növa gestiùn a l'è a destrusiùn, in-tu 1715, de Castél Govone; gestiùn che a l'à duvüu gestî de revurte asci, cumme cuélle du 1730 e du 1734, e ün invasiùn di piemontéis̠i. Cun-a Pôxe de Acquisgrana du 1748 u cuntrullu de Finô u l'è stètu du tüttu dètu a-a Repübbrica de S̠éna, a cuôle a l'à tacùn dritaménte a s̠öna a-i sö dumini, restandu cuscì Finô sölo de iure ün marchexùn, cunservandu però i sö antighi Statuta[13][38].

Eté cuntenpuranea[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'antigu Stôtu u l'è dunca finiu du tüttu in-tu 1795, cuande, cun l'invasiùn de trüppe francéis̠i de Napuleùn e a creasiùn da Repübbrica Ligüre, i sùn stèti abulîi i végi tituli e i feudi, cun l'aministrasiùn lücale che a l'è stèta mudernis̠ô. Inprinsipiu tacùn in-tu departiméntu da Maremula, cun capulögu a-a Prìa, cun l'anesiùn da Ligüria a l'inperu francéis̠e Finô u l'è stètu inseriu in-tu departiméntu de Muntenötte, unde u l'éra capulögu de ün canton de l'arrondissement de Savuna. U remunta a stu periudu chi a custrusiùn du Teôtru Aycardi, u ciü antigu de tütta a rivêa, avértu in-tu 1806[39].

In-tu 1815, doppu a cürta speriéns̠a da Repübbrica S̠enéis̠e, u Finô, e tütta a Ligüria ascì, i sùn passòi a-i Savüia pe decisiùn du Cungressu de Vienna e dunca inserîi, fìn a-u 1927, in-ta pruvinsa de S̠éna, pe poi pasô in-ta növa pruvinsa de Savuna[40]. In-te cuéllu annu u l'è stètu creùn u cumüne de Finale Ligure ascì, cun l'uniùn di trèi pais̠i du Burgu, de Pia e da Marina[41].

In-ti anni da primma guéra mundiô a Finô a cuménsôva ün prucessu de industrialis̠asiùn, cun-a creasiùn de oficine da Marina (che i faxevan côri féruviàri), poi catè da l'ommu d'afôri s̠enéis̠e Rinaldu Piaggio, u cuôle u l'à inandiùn ün stabiliméntu pe-a prudusiùn de aérei. Fìn a-u sö stramüu a Villanöva d'Arbenga in-tu 2014, sta chi a l'è stèta a realté de travaiu ciü inpurtànte du pais̠e, cu-i stabiliménti da Piaggio Aerospace, a-a giurnô d'ancö pe-a ciü parte derucòi, che i ocupavôn üna grossa area arénte a-u côu da Crôvas̠òppa[42].

Dèta a sö lünga e inpurtànte stòia in-tu 2007, cun decrétu du prescidénte da repübbrica, u cumüne de Finô u l'à ricevùn u titulu de sité. Da-u 1973 a-u 2011 u l'à fètu parte da Cumünité Muntana Pollupice ascì, a-a giurnô d'ancö derlenguô[43].

Abitanti[modìfica | modìfica wikitèsto]

U céntru du cumüne de Finô u l'è spartiu in-te frasiòi stòriche de Burgu, Pia e Marina, tachè asemme in-tu 1927. Gh'è ascì de ôtre frasiòi, végi cumüni d'ancö tacòi a Finô, cumme Lacremô, Versi e Varigotti (cumüni fìn a-u 1896, cun Pîa), Gura e Ölle (a-u Burgu, u 14 avri 1869), Perti (cun-u Burgu da-u 1877), ôtre che Môgne, Muntixélu e San Benardìn.

Finô u cunfina cun Borsi Verési e U Tû a punénte, Côrxi, Orcu Feìn e Véssi versu munte e cun Nori a levante; a sud u l'è bagnùn da-u Mô Ligüre.

Evulusiùn demugràfica[modìfica | modìfica wikitèsto]

Abitanti censî[44]

Minorànse fulén[modìfica | modìfica wikitèsto]

Segundu l'ISTAT, a-u 31 dixénbre 2017, a Finô i gh'éran 880 rexidenti fulén.

Sciti de interesse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetüe religiuse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Finô u l'è a-a giurnô d'ancö ancura divis̠o tra-i prevostri de növe géxe, cun s̠urisdisiùn in di teritöri che ciü o menu i sùn i méximi di cuélli di végi cumüni d'ancö tacòi a-a sité[45]. U l'è interessante véi cumme, dètu che e due lücalité de Gura e de Ölle i sùn stète catòi da-u marchéis̠e Riccu II "sölo" in-tu 1212 (vari anni doppu a custitusiùn du Marchexùn), a-a giurnô d'ancö ste due parocchie chi a se truvan ancura sutta a-a dioces̠i de Arbenga-Inperia, cumme a vexìna Prìa, e nu sutta a cuélla de Savuna-Nori, cumme u restu du cumüne de Finô[46][47].

Parocchia du Burgu
Faciôta da géxa de San Biôxu.
  • Colegiôta de San Biôxu: a l'è a sêde da parocchia da lücalité du Burgu e üna de due baxiliche de Finô. A nu l'è tantu céra a dôta de custrusiùn de sta géxa chi, cun-a sö primma testimunians̠a scrita che a remunta a-u 1162, cuande a se truvôva ancura föra da-e müraie du pais̠e (San Biôxu extra-muros). Tra-u 1372 e u 1375 a géxa a l'è stèta recustruia dréntu a-u burgu segundu ün stile göticu e, in-tu 1463, u l'è stètu realis̠ùn in simma a üna de ture de müraie du pais̠e, u sö canpanìn. Sacches̠ô in-ta guéra du Finô, a géxa de San Biôxu a l'è stèta turna recustruia tra-u 1634 e u 1659 in-te ün stile baroccu[48][49].
  • Géxa e Cunventu de Santa Caterina: custrusiùn incuménsô in-tu 1359 pe oréi du marchéis̠e Sorsu, pe döverô a géxa cumme sepürtu pe-a sö famia, a l'è stèta a sêde fìn a-u 1802 di frè dumenichén, pe poi ése trasfurmô in-te üna galéra. Serô a galéra ascì, a-a giurnô d'ancö cuéllu de Santa Caterina u l'è deventùn ün inpurtànte céntru cultürôle, sêde du müs̠eu da sité, de üna bibliutêca e de ün auditorium, u cuôle u se truva dréntu a géxa stessa[50][51].
  • Géxa "Regina Pacis": a se truva in-scia riva du munte da Crôvas̠òppa, de la da-a sciümére Pora e s̠untô a-u senté napuleunicu pe Véresi.
  • Géxa de San Giuseppe Calans̠ano: a se truva lüngu a stradda pe-a Marina e a l'éra in prinsipiu dedicô a San Tognu. A l'è cunusciüa cumme a géxa di Scolopi ascì, dètu che da-u 1831 a l'è stèta a sêde de sta cungregasiùn religiusa chi, inpegnô in-te l'educasiùn di matétti che i rivavan da-e famie ciü povere[52].
Parocchia da Marina
Faciôta da géxa de San Giuanne.
  • Colegiôta de San Giuanne Batista: l'ôtra baxilica de Finô, a l'è a sêde da parocchia da lücalité de Marina. Grénda géxa in stile baroccu, a sö realis̠asiùn a l'è duvüa a l'oréi du vescu Anbröxu Fieschi. Lé u oréiva appuntu rinpiasô a végia ceive de Finô cun üna ciü inpurtànte géxa, ordenandu cuscì u prinsipiu di travai in-tu 1567, scibén che a custrusiùn a cumenserà sölo in-tu 1619 e a dürerà pe sincuantasincue anni, fìn a-u 1674. I travai sucessivi, cumme a növa faciôta du 1762 e a cüpula du 1780, i l'àn dètu a-a géxa u sö spétu d'ancö[53][54][55].
  • Ceive de Finô: a l'éra a ciü antiga géxa da s̠öna, realis̠ô segundu u stile paleocrestian in-tu V seculu e dedicô a San Giuanne Batista, San Nas̠ariu e San Celsu. Largô varie otte, cun-u sviluppu du burgu da Marina u prevostru da lücalité u l'à però stramüùn in-ta növa parocchia, cun-a végia géxa che a l'è pasô a-i scapüsìn, surva a-a cuôle i gh'àn custruiu ün cunventu. Gras̠ie a di scôvi, fèti tra-u 1939 e u 1946, u l'è puscibile véi a-a giurnô d'ancö a sö parte ciü bassa[17][56].
  • Géxa de Santa Maìn Manéna de' Pas̠s̠i: cunusciüa cumme a Géxa di Néigri ascì, da-u curû de cappe da cas̠assa ligô a sta géxa chi (cuélla da Santiscima Trinité e da Murte), a sö custrusiùn a l'è incuménsô in-tu 1697, pe fenî in-tu 1706. A-a giurnô d'ancö a l'è cunusciüa pe-u sö gréndu pres̠epiu, ün di ciü bèlli da sité[57].
  • Géxa e Cunventu de San Fransescu: fìn a-i anni 90 sêde di scapüsìn, i se truvan in-scia stradda pe Burgu. Géxa e cunventu i sùn stèti custruî surva l'antiga ceive de Finô tra-u 1582 e u 1585 ma derucòi in-tu 1628, pe poi ése recustruî tra-u 1642 e u 1644, segundu u spétu d'ancö[56][58].
Parocchia de Pia
Santa Maìn de Pia e u sö canpanìn.
  • Abbas̠ia de Santa Maìn: custrusiùn realis̠ô surva a üna géxa benbén ciü antiga, dedicô sénpre a Santa Maìn e s̠a pres̠ente in-te ün attu du 1170, unde a l'è indicô cumme üna prupieté de l'abbas̠ia de San Cuintìn de Spigno. L'inpunente canpanìn, da l'ôta punta a öttu lôti e realis̠ùn cun-a cuscì dita pria du Finô, u remunta a-u XIII seculu e u l'è a söla parte da géxa mediuevôle restô intégra, dètu che sölo de parte picine da primma custrusiùn i sùn ancura vixibili. In-tu 1474 a géxa, pe dumanda du marchéis̠e Galiottu II a-u papa Sistu IV, a l'è stèta afidô a-i frè orivetén, di benedetìn lighé a-a növa cungregasiùn de Munte Orivetu, i cuôli i l'àn largùn a géxa, purtandu da-a Tuscana varie upere d'arte. U remunta a stu periudu chi a realis̠ùn du durmitöiu e du refetöiu, cun l'inprinsipiu da custrusiùn di dòi ciostri ascì, che i resteràn però da finî fina a-u 1921. Tra-u 1724 e u 1729 l'abbas̠ia a l'è stèta recustruia segundu u sö spétu d'ancö, cun üna söla navôta e cun-a bèlla faciôta decurô da vari dipinti[59][60][61].
  • Capélla de San Tugnìn Abùn a-u Munte: a se truva in-te l'area de Pia cunuscica cumme "Munte de Pia", lüngu a stradda (a SP54) che, muntandu da-a valô du Pora, a traversa l'ôtucianu de Môgne, in-te üna pusisiùn da-a cuôle a gh'è üna vista panuramica in-sciu restu du cumüne de Finô. A capélla a l'à ün particulô canpanìn, da-a cianta a triangulu, ün di pochi in-te tütta a Ligüria[62][63].
Parocchia de Lacremô
L'antiga géxa de San Ciprian a Lacremô.
  • Géxa de San Ciprian: a l'éra a sêde da parocchia de Lacremô, a-a giurnô d'ancö stramüô in-te üna custrusiùn ciü növa. A l'è u frütu de sucessivi derucaménti e recustrusiòi, cun üna primma géxa, descroverta gras̠ie a di scôvi, che a remunta foscia a l'éte rumôna. A segunda géxa, d'éte mediuevôle, a l'éra stèta realis̠ô cun ün stile rumônicu tra-u XII e u XIII seculu e, pocu doppu, u gh'è stètu s̠untu u canpanìn ascì, u ciü antigu du Finô. U spétu d'ancö da géxa de San Ciprian u riva da dòi largaménti sucessivi, l'urtimu di cuôli in-tu XVIII seculu, cun-a géxa che a l'è restô in funsiùn fina a-u 1932, cuande a parocchia a l'è stèta stramüô in-ta sö növa sêde[64][65].
  • Géxa di Santi Curneliu e Ciprian: a l'è a parocchia de Lacremô d'ancö, custruia tra-u 1931 e u 1932 in-te üna pusisiùn ciü vexìna a-u növu céntru du pais̠e, dètu che a végia géxa a se truva in-scia riva du munte Tolle, in-ta parte végia du burgu. A növa géxa, du tüttu custruia cun-a cuscì dita pria du Finô, a l'è stèta realis̠ô segundu ün stile néu-rumônicu in tréi navôte e cun ün értu canpanìn[66][67].
  • Géxa de San S̠enô: a l'è scituô in-ta lücalité de Versi, in-scia riva di munti de frönte a cuélla de Lacremô, da l'ôtra parte da valô da sciüméra Susà[68].
  • Oratoiu de San Bastianìn: custrusiùn che a remunta a-u XIV seculu e recustruia in-tu XVI, a se truva dapé a-a végia géxa de San Ciprian. A l'è üna custrusiùn séncia, cun üna söla stansia e üna picina sacristia, a-a giurnô d'ancö vöia dètu che i arêdi i sùn stèti stramüòi in-ta növa géxa, in-tu fundu da valô.
  • Capellétta de Nostra Scignura da Mis̠éicordia: scituô a ün incröxu da stradda che a munta da-u fundu da valô a-u pais̠e végiu de Lacremô. A l'è dedicô a-a mèxima Madonna du Santuaiu de Savuna.
  • Capélla de Nostra Scignura du bùn viéggiu: a se truva a-a fìn da stradda che da Lacremô végiu a china in-ta valô.
Parocchia de Muntixélu
  • Géxa de San Dalmas̠io Môrtire: parocchia da lücalité de Muntixélu, a l'è stèta custruia doppu u derucaméntu da géxa ciü antiga, che a remuntôva a-u XIV seculu, da cuôle u resta in pé u canpanìn.
Parocchia de Perti
A géxa "di sincue canpanìn", a Perti.
  • Géxa de San Eusébiu: sêde da parocchia de Perti, a cunsciste in-te due custrusiòi. A primma, che a remunta a-u XI seculu, a l'é stèta realis̠ô surva a üna cripta de éte rumôna, pres̠ente s̠a in-tu II-I seculu a.C. U sö spétu d'ancö u l'è però da fìn du XV seculu, cuande a géxa a sara derucô pe ése poi recustruia ciü grénda. Particularitè da végia géxa de San Eusébiu a l'è u canpanìn "a veira", pocu cumüne tra-e géxe lìgüri. Però sta custrusiùn chi a deventerà préstu troppu picina pe-i bes̠ögni da cumünité de Perti e dunca, in-tu 1714, a l'è stèta incuménsô a realis̠asiùn da növa géxa, acostu a l'ôtra. Grénda custrusiùn, de furma a fegura a öttu lôti, a l'è stèta custruia pe-a ciü parte cun de prie che i rivôvan da castél Govone, desentégùn in-tu 1715 da-i s̠enéis̠i[69][70][71].
  • Géxa de Nostra Scignura de Loreto: cunusciüa cumme a "géxa di sincue canpanìn" ascì, a l'è üna de custrusiòi ciü famus̠e de Finô, tantu che a sö prugettasiùn a l'è stèta atribuia, ôruneaménte, a-u Bramante. U sö prugèttu u pia es̠énpiu da de realis̠asiòi fiurentìne du Brunelleschi e a l'à cumme mudéllu scuéxi de següru a cuscì dita Capélla Portinari, a Milàn. A custrusiùn de sta géxa chi a remunta ciü o menu a l'annu 1470, in-tu periudu du mascimu splendure du Marchexùn, cun ün s̠ögu de curû ötegniu cun l'üs̠u da pria du Finô, di matòi e de materiôli gianchi, cumme in-ta vexìna ture de castél Govone[30][72].
  • Géxa de San Bastianìn: géxa realis̠ô ciü o menu in-te l'annu 1490 pe oréi du cardinô Carlu Duménegu Du Caréttu, u cuôle u vegniva propriu da-u Finô, che u l'à ordenùn a custrusiùn du purtô da géxa ascì. Da-a séncia faciôta a cabana, segundu ün stile rumônicu, a géxa a l'è divis̠a in tréi navôte e a gh'à di interni cun di ricchi afreschi. Diferenteménte da-a ciü parte de ôtre géxe de Finô, cuélla de San Bastianìn a nu l'è stèta recustruia, cunservandu cuscì u sö spétu originôle[73][74].
  • Capélla de San Tugnìn: géxa antiga e picina, a l'è stèta realis̠ô tra-u VI e u VIII seculu arénte a-u Castrum Perticae, in simma a l'értu briccu che u divide Perti da-a valô da sciüméra Aquila. Inprinsipiu custruia segundu ün stile rumônicu, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn sucessiva a-u forte subrillu du 1887, fètu de moddu da regurdô e capélle de canpagna custruie in cuélli anni[18][75].
Parocchia de Gura
U canpanìn da végia géxa de San Bertumé.
  • Géxa de San Bertumé apostulu: realis̠ô in-tu XIV seculu, a l'è stèta a parocchia de Gura fina a-a custrusiùn da növa géxa, dedicô senpre a San Bertumé, ciü vexìna a-u céntru du pais̠e. A-a giurnô a se truva in-te ün stôtu de abandùn, cun-u téite pe-a ciü parte derucùn, mentre u canpanìn u l'è in-te üna cundisiùn méiu. Custruia cun-a pria du Finô, a regurda in-tu stile cuéllu da géxa de San Eusébiu de Perti, dètu che ste architetüe chi, derivè ciü da custrusiòi piemuntéis̠i che ligüri, i éran benbén cumüni in-tu Marchexùn[76].
  • (növa) Géxa de San Bertumé apostulu: a l'è stèta prugetô in-ti anni sincuata, pe poi ése custruia tra-u 1957 e u 1962, cun üna cianta a cruxe inclinô, in simma a-a colla de Gura. E canpône de sta géxa chi i sùn stète realis̠è cun-u metallu ötegniu da-a füs̠iùn de cuéllu du canpanìn da végia géxa[77].
  • Capélla de Nostra Scignura de Loreto: capélla che a l'è stèta custruia in-tu XVII seculu, diversaménte da-a sö intitulasiùn uficiô a l'è cunusciüa da-i abitanti de Gura cumme a "Capélla da Nunsiô". Üna res̠énte tradisiùn lücale a ure però che a relativa festa a no ségge festegiô u 25 môrsu, ma in-ta primma dumenega doppu a Pascua, pe nu cuntrastô cun-u clima sacru da cuares̠ima[78].
  • Capélla de San Las̠s̠aru: a se truva in-ta lücalité de Gura da-u mèximu numme. U sö spétu d'ancö u remunta a üna recustrusiùn du XVI seculu[79].
  • Capélla de Santa Rösalia: a l'è scituô in-ta cuntrô de Brasale. A capélla a remunta a-u 1632 e a l'è stèta da pocu resturô[80].
  • Capélla de Nostra Scignura da Néive: a se truva in-ta cuntrô de Vals̠érùn, versu a valô de Côrxi, e a l'è stèta realis̠ô in-tu XVII seculu survatüttu gras̠ie a-e dunasiòi di fedeli, e cuôli i l'àn cunsentiu de custruî u canpanìn e a sacristia ascì[81].
Parocchia de Ölle
  • Géxa de San Giuanne Decollùn: a l'è a sêde da parocchia da lücalité de Ölle, custruia in-tu 1634. In-ta géxa a gh'è ascì üna statua da dedicô a-a Madonna Auxilium christianorum (cunusciüa cumme a "Madonna di favìn"), a-a cuôle a l'è dedicô a festa du 22 mas̠u, da pocu scistemô[82].
Parocchia de Varigotti
A végia géxa de San Lurénsu.
  • Géxa de San Lurénsu: a l'è a sêde da parocchia de Varigotti, custruia pe üna primma otta in-tu XIV seculu, segundu ün stile tardu-göticu. Da custrusiùn mediuevôle u resta sölo u canpanìn, in parte recustruiu, dètu che u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna realis̠asiùn sucessiva, fèta cun ün stile baroccu. A géxa a pres̠enta üna cüpula e üna faciôta decurô cu-e bande oris̠ontali cumüni in tante géxe ligüri e a l'è stèta avérta turna, doppu a sö recustrusiùn, in-tu 1725, vegnindu sübitu deciarô cumme a parocchia du pais̠e[83].
  • (végia) Géxa de San Lurénsu: a l'è scituô in-ta riva du munte daré a punta Crena, surva a-a cuscì dita ansa di Saracìn, e a l'è üna de custrusiòi ciü antighe da s̠öna, che a remunta a-u VI-VII seculu. In-tu 1127 a sö prupieté a l'è pasô da-u vescu de Arbenga Otun I a-u munestê benedettìn de l'is̠ura de Lérins, in Pruvens̠a, scibén che a l'è finia préstu sutta a-a Ceive de Finô, in cuélli anni a géxa ciü inpurtànte da s̠öna dètu che i batés̠i i vegnivan fèti sölo l'. U sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna recustrusiùn sucessiva, du XV seculu. Però, in-tu 1586, dèta a sö pusisiùn pocu acescibile e e picine dimensciòi, a parocchia a l'è stramüô in-te l'Oratoiu de San Tugnìn, in-tu céntru du pais̠e[84][85][86].
  • Oratoiu de San Tugnìn Abùn: u l'è üna custrusiùn che a se truva lüngu a SS1 Aurelia, arénte a-a parocchia de San Lurénsu e a végiu palas̠s̠u du cumüne, che a remunta ciü o menu a-u XIV seculu. A l'à üna strutüa a navôta séncia e a l'è a sêde da casas̠s̠a da-u mèximu numme. De ciü, tra-a serô da végia géxa de San Lurénsu e a custrusiùn de cuélla növa (prinsipalménte pe-u XVII seculu), a l'è stèta sêde da parocchia de Varigotti[87].

Architetüe civili[modìfica | modìfica wikitèsto]

Detaggiu da faciôta dipinta du palas̠s̠u du tribunô, a Burgu.
U dréntu du Teôtru Aycardi, a Burgu.
  • Palas̠s̠u du tribunô: u l'è ün di palas̠s̠i ciü cunusciüi de Finô; u se truva in-tu céntru de Burgu e u prende u sö numme da-u fètu d'ése stètu, scuéxi fina a-a giurnô d'ancö, ségge a sêde du tribunô du Marchexùn che ün palas̠s̠u de s̠ustisia ascì. U l'è mens̠unùn pe-a primma otta in-tu 1311, dunca u l'è foscia stètu realis̠ùn a-u tenpu da fundasiùn de Burgus Finarii pe oréi de ün di primmi marchéis̠i scibén che, segundu di res̠énti retruvaménti, in-te l'area i gh'éran s̠a de custrusiòi ciü antighe. U palas̠s̠u du tribunô u l'è stètu anpliùn varie otte, tra-e cuôli i sùn stèti inpurtànti i travai du XV-XVI seculu, che i gh'àn dètu u sö spétu d'ancö a-a faciôta, riccaménte decurô cun di afreschi[29][88].
  • Palas̠s̠u Ricci: palas̠s̠u da famia da-u méximu numme, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn du 1529. U se truva a-u Burgu, in-scia ciassa de Santa Caterina, scibén che a sö intrô prinsipô, decurô da ün gréndu purtün, a l'éra da l'ôtru lôtu, in-sciu cuscì dito caruggiu du munisipiu. U l'é stètu a sêde du cumüne du Burgu da-u 1863 fìn a-a sö supresciùn, in-tu 1927[31].
  • Villa Gallesio-Sanguineti: custruia in-scia riva de levante da valô da sciuméra Aquila, a l'è stèta a villa da famia Gallesio. A l'è deventô famus̠a pe l'ativité de ün di sö propietari, Sorsu Gallesio, u cuôle, ün butanicu, u l'à döverùn i terén da villa pe-i sö stüdi in-sci èrburi da früta, primma da pubblicasiùn du sö libbru Pomona Italiana[89].
  • Teôtru Aycardi: teôtru da lücalité du Burgu, u l'è stètu custruiu tra-u 1804 e u 1806, a-u pustu du ciü végiu oratoiu di Scolopi. U l'è u ciü antigu teôtru de tütta a rivêa, da-u 2019 avértu turna a-u pübrico[90][91].
  • Teôtru Camillo Sivori: u se truva in-ta lücalité da Marina, lüngu l'Aurelia, e a sö custrusiùn a l'é cumensô in-tu 1863, pe finî tréi anni doppu. Realis̠ùn segundu ün stile neu-clascicu, u l'è dedicùn a l'urtimu boccia de Paganìn, u cuôle u l'axèiva partecipùn a l'avertura de stu teôtru chi. A-giurnô d'ancö, e da vari anni, u Sivori u l'è serùn, dètu u sö bes̠ögnu de inpurtànti travai de manutensiùn[92][93].
  • Ôrcu a Margaritta Teresa d'Asburgo: u l'è stètu custruiu tra mas̠u e agustu du 1666 pe-u rivu da s̠uéna fia du re Féipo IV de Spagna a Finô, cuande a l'éra in viéggiu pe Viénna pe andô a mariô Puldu I d'Austria. U l'è ün gréndu ôrcu sénciu pugiùn surva cuattru chinole, realis̠ùn segundu ün stile clascicu[37][94].
  • Punti rumôni: a Finô i ghe sùn vari punti de l'antiga Via Julia Augusta, che a pasôva in-te valè daré a-u pais̠e, cumme i sincue, in particulô, da valô Ponci[15].

Architetüe militôri[modìfica | modìfica wikitèsto]

Castél Govone de nötte.
  • Castrum Perticae: da-u latìn "castéllu de Perti", cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn ascì (da-u numme de l'arénte gexétta[18]), a l'è üna furtificasiùn custruia da-i bisantìn che a se truva in simma a l'értu briccu che u divide Perti da valô da sciüméra Aquila. A sö realis̠asiùn a l'è foscia du VI-VII seculu, dunca a remunta a primma de l'invasiùn di lüngubardi, e a l'è mens̠unô pe-a primma otta in-te ün dipluma du 1162 de l'inperatû Federiccu Bôrbarussa. U l'è stètu pocu a pocu abandunùn cun-u sviluppu du pais̠e du Burgu a partî da-u XIII seculu. A-a giurnô d'ancö i restan sölo de ruvine e di töcchi de müraie[19][95].
  • Castél Govone: scituùn in-sciu briccu du Becchignolo, in-ta frasiùn de Perti, u remunta ciü o menu a-u 1172 e u l'è ün di scinbuli du Finô. Custruiu sübitu doppu a custitus̠iùn du Marchexùn, pe oréi du marchéis̠e Riccu II, u l'è s̠a mens̠unùn in-tu 1188 cumme üna "caminata", dunca ün palas̠s̠u furtificùn cun di camìn. S̠a largùn in-tu XIV seculu, u l'è stètu cuncuistùn da-i s̠enéis̠i in-ta guéra du Finô (in-tu 1448) ma liberùn da-u marchéis̠e Giuanne I dòi anni doppu. A remunta a-u 1490 a coscì dita "Ture di diamanti", realis̠ô cun-u scistema du bugnato, u cuôle a gh'à dètu u sö spétu particulô. In-ti seculi sucessivi, cun l'invensiùn di canòi, a l'è stèta realis̠ô üna segunda müraia, ciü spessa, fenia in-tu 1558. Però, cun-a duminasiùn spagnolla, castél Govone u perderà prestu a sö inpurtàns̠a in favö da furtes̠s̠a de San Giuanne tantu che, sutta a-u sucessivu cuntrullu da Repübbrica de S̠éna, a müraia de föra a l'è stèta fèta scciupô in-tu 1713. A-a giurnô d'ancö, gras̠ie a di finans̠iaménti de l'Uniùn Europêa, u l'è in cursu ün prugèttu de recüperu[23][96][97].
Castél San Giuanne e a stradda Beretta, cun-a Purta da Més̠alüna.
  • Castél San Giuanne: furtes̠s̠a spagnolla, realis̠ô tra-u 1640 e u 1678 in-ta lücalité du Burgu, a l'è scituô in-scia cuscì dita stradda Beretta, a cuôle a s̠untôva Finô cu-i sö castélli e cun-u Ducôto de Milan. U l'è stètu custruiu a-u pustu de üna ciü antiga ture mediuevôle e, pe üna méiu difeis̠a, u pres̠enta de müraie a tenaie, e cuôli i l'àn de guôrdiule a-e estremité. In parte derucùn da-i s̠enéis̠i in-tu 1713, u l'è stètu lasciùn in-te ün stôtu de abandùn fìn a-u 1822 cuande, pe oréi da növa aministrasiùn di Savüia, u l'è divenùn üna galéra, ciosa sölo in-tu növeséntu. A-a giurnô d'ancö u castél San Giuanne u l'è de proprieté du cumüne e pe-a ciü parte vixitôbile[36][98].
A furtes̠s̠a de Castelfrancu de nötte.
  • Castelfrancu: castéllu s̠enéis̠e du XIV seculu (foscia finiu in-tu 1365), döverùn da cuésti pe cuntrulô u Marchexùn de Finô, u l'è ciamùn cuscì dètu che, esendu ün exclave s̠enéis̠e in-tu teritöriu du Marchexùn, u nu l'éra suttupustu a-u pagaméntu de tascie. Dèta a sö pusisiùn strategica u l'è stètu cuncuistùn, derucùn e recustruiu varie otte fìn a-u periudu da duminasiùn spagnolla, cuande u l'è stètu trasfurmùn in-ta prinsipô furtes̠s̠a de Finô, cun-a realis̠asiùn de vari furti ségge versu i munti che versu u mô. Cun-a növa duminasiùn s̠enéis̠e, diversaménte da-i ôtri castélli, a furtes̠s̠a de Castelfrancu a l'è stètu ancura döverô pe cuntrulô a s̠öna, respingendu üna squaddra de cuatorse nôvi ingléis̠i in-tu 1745. Doppu ün periudu in-tu cuôle u l'è stètu döverùn cumme galéra, a-a giurnô d'ancö u l'è a sêde de vari archivi[99][100].
  • Ture da Crôvas̠òppa: a l'è a ture bénben vixibile da tütta a s̠öna, che a se truva in simma a-u côu da-u méximu numme. A sö custrusiùn a l'è incuménsô pe oréi du guvernatû spagnollu de Finô don Pedro de Toledo y Anaya, de moddu de cuntrastô i tacchi di saracìn, cun ün decretu du 10 mas̠u du 1608. A ture a l'à üna furma a fegura de cuattru lôti e a l'è ôta due livélli, cun due garitte pusisiunè in-sci canti sud-est e nord-ovest[101].
  • Ture de Varigotti: a l'è a ture che a se truva in simma a punta Crena, surva a-a lücalité de Varigotti. A l'è u frütu de üna recustrusiùn du XIX seculu fèta cu-i materiôli e a-u pustu de üna ture bénben ciü antiga, parte du castrum bis̠antìn derucùn in-tu 1341, doppu ün taccu di s̠enéis̠i a-u purtu du pais̠e. A séncia ture, da-a furma a cuattru lôti e ôta due livélli, a l'è stèta realis̠ô cumme üna pustasiùn di canòi pe-a difeis̠a da rivêa[102].
  • Ture de San Dunôtu o Munuméntu a-u s̠enerô Cavigia: munuméntu dedicùn a-u s̠enerô finarìn Riccu Cavigia, cumandante de ün armô in-ta primma guéra mundiô, u l'è stètu realis̠ùn in-tu 1952 dréntu ün antiga ture, in simma a-u côu de San Dunôtu. Sta ture chi, che a regurda cuélla da Crôvas̠òppa scibén che a ségge in cundisiòi pés̠u, a l'è stèta custruia pe raxòi de difeis̠a da rivêa da-i tacchi di saracìn, arénte a üna géxa, a-a giurnô d'ancö sparîa, dedicô a San Dunôtu (che a l'à poi dètu u numme a-u côu ascì)[103][104].
  • Cà-ture de Belenda: a se truva in-scia colla de San Benardìn, surva a-a valô da sciümera Susà, e u l'è u méiu côxu de cà furtificô ancura vixibile in-ta s̠öna. A sö custrusiùn, che a cunta de tréi livélli, a remunta a-u XIV seculu e a l'è stèta fèta cun-a pria du Finô[105].

Musei[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Müs̠eu archeulogicu du Finô: u l'è u müs̠eu da sité, u cuôle u cunserva vari retruvaménti preistòirici e de éte sucessive fèti in-te l'ôrme de l'area, resti du periudu rumônu e bisantìn, reperti de l'éte mediuevôle e üna grénda collesiùn de monéte antighe. U l'è vixitôbile u restu du cunventu ascì, che u l'éra stètu trasfurmùn in-te üna galéra, cu-e célle ciü düre scituè in-tu canpanìn de l'arénte géxa[106].

Ecunumia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Üna vigna in-ta valô de Perti.

Cumme pe-i ôtri cumüni da rivêa, tantu inpurtànte pe l'ecunumia de Finô u l'è u turismu balneare scibén che i ghe séggian nümerus̠e ôtre ativité puscibili. Pertantu a gh'è ascì ün turismu s̠untùn a-e varie ativité sportive pe-e cuôli Finô u l'è deventùn ün inpurtànte céntru de turismu internasiunôle, survatüttu pe-a ranpignô, fèta in-sce varie rive verticôli di munti surva e valè daré a-u pais̠e, e pe-u ciclismu, prinsipalménte pe-e discipline lighè a-a mountain bike.

Fìn a-u 2012, doppu ün prucessu de industrialis̠asiùn incumensùn in-tu XIX seculu, a se truvôva chi a sêde du stabilimentu da Piaggio Aerospace, frabica unde a gh'éra a prudusiùn de aérei, che a l'è stèta de lüngu a ciü inpurtànte realté de travaiu du pais̠e.

Pe-u primariu i sùn pres̠enti de ativité agricule, cu-i prudutti cultivòi in-tu restu da rivêa ligüre e de varieté tipiche de Finô ascì, cumme de vigne de ruseis̠e, de lümassina e de vermentìn che i l'àn ötegniu u certificùn D.O.C.

Cultüra[modìfica | modìfica wikitèsto]

Istrusiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Bibliutêche
Ün di ciostri du cunventu de Santa Caterina, sêde da Biblioteca Mediateca e du Müs̠eu archeulogicu du Finô ascì.

A Finô a l'è stèta creô, cu-e bibliutêche di cumüni de Côrxi e Maiö ascì, a cuscì dita réi du Sistema Bibliotecario Finalese, a cuôle a cunprende e due bibliutêche da sité[107].

  • Biblioteca Mediateca finalese: avérta in-tu 2002, a l'è a növa bibliutêca da sité. A se truva a-u Burgu, in-tu cunventu de Santa Caterina, e a cunta de scuéxi séntumilla libbri, pe ün nümeru de vixitatòi a l'annu ciü o menu paréggiu a trentasincuemilla[108].
  • Biblioteca San Lorenzo: a l'è a bibliutêca de Varigotti, scituô in-scia SS1 Aurelia e avérta in-tu 2006.
Scöre

Pe l'istrusiùn de livéllu segundariu de segundu grôdu, a Finô i ghe sùn e scöre de:

  • Licéu statôle "Arturu Issel", cu-i indirissi scentificu, lénguistegu, scens̠e umône e ecunomicu-sociô.
  • IPSIA "Leunôrdu da Vinci"
  • IPSSAR "Gustu Migliorini"

Dialettu[modìfica | modìfica wikitèsto]

U mèximu arguméntu in detàggiu: Dialétto finaléize.

A Finô u l'è parlùn ün particulô dialéttu da léngua lìgüre, du gruppu du lìgüre céntru-ucidentàle, u finarìn. Stu dialettu chi u l'è üna parlô cun varie diferens̠e da cuélle di pais̠i vexìn, dèta a lünga stòia de indipendens̠a du Marchexùn da-a Repübbrica de S̠éna. Stu fètu chi u l'à cunsentiu a-u finarìn de scapurô a-e infruénse du s̠enéis̠e pres̠enti in-ti teritöri vexìn, cunservandu e sö particularitè[109].

Persunalité lighè a Finô[modìfica | modìfica wikitèsto]

U munuméntu a-u s̠enerô Caviglia.

Manifestasiòi[modìfica | modìfica wikitèsto]

Preparasiùn du Paliu de Cuntrè, in-ta ciassa Vittorio Emanuele.
  • Trail du Marchexùn: u se tegne a primma dumenega de môrsu in-ti senté tra-i bricchi de Finô, pe üna lünghes̠s̠a de scuéxi 38 km[110].
  • Salone dell'Agroalimentare Ligure: tra avri e mas̠u a Burgu, u l'è ün eventu enogastronomico dedicùn a-e tradisiòi e a-e coltüre lücali[111].
  • 24h de Finô: da-u 1999 a l'è üna di cunpetisiòi de endurance mountain bike ciü inpurtànte a-u mundu. U se tegne tra mas̠u e s̠ügnu tra-i senté in-sci bricchi da lücalité Môgne[112].
  • Varigotti Festival: a lüu, festival müxicôle dedicùn a-a cansùn d'autö[113].
  • {te}che Festival: u se tegne tra lüu e agustu in-tu castéllu de Castelfrancu e u cunsciste in mustre d'arte e spetaculi de ballu, müxica e teôtru[114].
  • Viéggiu in-tu mediuevu: manifestasiùn che a se tegne in agustu, pe mustrô cumme a l'éra a vitta in-tu 1400, sutta a-u Marchexùn in-tu sö momentu de mascima richéssa[115].
  • Finale for Nepal: manifestasiùn ligô a l'inpurtàns̠a de Finô cumme lücalité unde u l'è praticùn u sport da ranpignô, a gh'à cumme scupu cuéllu de recanpô giüti pe-e pupulasiòi du Nepal. A se tegne tütti i anni in-tu méis̠e de setenbre[116].
  • FinalEnduro - Enduro World Series: u se tegne a otubre e, cun-a 24h de Finô, a l'è üna de manifestasiòi de endurance mountain bike ciü inpurtànti a-u mundu. In particulô a FinalEnduro, creô in-tu 2008, a l'è l'urtima tappa du canpiunùn mundiô de sta disciplina chi[117].
  • RunRivieraRun Half Marathon: manifestasiùn che a se tegne de otubre, a cunsciste in-te üna més̠a maratona (de 21,097 km) che, partindu da Varigotti, a cure lüngu l'Aurelia fina a-a marina de Löa[118].

Feste e fére[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Féra de San Biôxu: a se tegne in-ta setemôna da festa du santu, che a l'è u 3 de frevô.
  • Festa e féra da Maculôta: féra pe-a festa da Maculôta de l'8 dixénbre, a cunprende üna prucesciùn religiusa ascì.
  • Féra de San Giuanne Batista: pe-a festa da parocchia da Marina, u 24 de sügnu.
  • Féra de Nostra Scignura Sunta: pe-a festa du 15 agustu.

Comunicasiòi[modìfica | modìfica wikitèsto]

A ciassa da stasiùn de Finô, in-tu 1938.

Stradde[modìfica | modìfica wikitèsto]

Finô u l'è traversùn da l'inpurtànte SS1 Aurelia, che a s̠unta u pais̠e cu-i ôtri cumüni da rivéa e, in particulô, cun Borsi a punénte e cun Nori a levante. A SP490, dita Stradda du S̠ü du Melogno, a s̠unta, a nord, a costa cun Carisan e a valô du Tanaru. I ghe sùn ascì a SP17 pe Côrxi, a SP27 pe Orcu Feìn e, da Pîa, a SP8 pe Véssi e a SP54 che, pasandu da Môgne, a va a Spoturnu.

In-ta valô du Côrxi u gh'è ün cas̠ellu in-sce l'autustradda A10, ciü o menu 2 km a nord-ovest da cuntrô du Burgu.

Féruvîe[modìfica | modìfica wikitèsto]

U mèximu arguméntu in detàggiu: Stasiùn de Finô Marina.

Finô u l'è s̠untùn a-a réi féruviària lìgüre, cun üna stasiùn in-scia lìnia S̠éna-Vintimîa che a se truva in-ta frasiùn da Marina. I gh'éran de stasiòi a Pia e a Varigotti ascì, ciose in-tu 1977 cun-a supresiùn du végiu ramu Finô-Vué s̠öna industriôle e l'avertura du növu garbassu, a dugiu binario. Scibén che i sùn stèti es̠eguîi sti travai chi, a-a giurnô d'ancö u töccu Finô-Löa (e l'Arbenga-Andöra ascì) u l'è ancura a binario sénciu, scituasiùn che a crea de spessu di prublemi.

Purtu[modìfica | modìfica wikitèsto]

Finô u l'è serviu da ün purtu turisticu realis̠ùn in-tu 1964 che u se truva sutta a-u côu de San Dunôtu, da-u lôtu de Varigotti, e da-u cuôle u pia u sö numme: a Marina di Capo San Donato. U purtu de San Dunôtu u cunta de 590 pusti bôrca, cun di spas̠i pe bôrchi fìn a-i 17 m de lünghes̠s̠a[119][120].

Aministrasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Scindici de Finô[modìfica | modìfica wikitèsto]

U munisipiu da sité, a Marina.
Perîodo Prìmmo çitadìn Partîo Càrega Nòtte
1927 1929 Marco Vivaldi Pasqua PNF Pudesté
1929 1941 Settimo Ascenso PNF Pudesté
1941 1942 Domenico Sanguineti PNF Pudesté
- - - -
1946 1961 Augusto Migliorini DC Scindicu
1961 1964 Vincenzo Buraggi DC Scindicu
1964 1975 Augusto Migliorini DC Scindicu
1975 27 setenbre 1983 Lorenzo Bottino PSI Scindicu [121]
28 dixénbre 1983 11 s̠ügnu 1988 Pietro Cassullo DC Scindicu
11 s̠ügnu 1988 28 lüu 1990 Pietro Cassullo DC Scindicu
28 lüu 1990 24 avri 1995 Pietro Cassullo DC Scindicu
24 avri 1995 14 s̠ügnu 1999 Pier Paolo Cervone lìsta civica de céntru-scinistra Scindicu
14 s̠ügnu 1999 14 s̠ügnu 2004 Pier Paolo Cervone lìsta civica de céntru-scinistra Scindicu
14 s̠ügnu 2004 8 s̠ügnu 2009 Flaminio Richeri Vivaldi Pasqua lìsta civica de céntru-drita Scindicu
8 s̠ügnu 2009 26 mas̠u 2014 Flaminio Richeri Vivaldi Pasqua lìsta civica de céntru-drita Scindicu
26 mas̠u 2014 27 mas̠u 2019 Ugo Frascherelli Ugo Frascherelli Sindaco
(lìsta civica de céntru-scinistra) 		Scindicu
26 mas̠u 2019 in caréga Ugo Frascherelli Ugo Frascherelli Sindaco
(lìsta civica de céntru-scinistra) 		Scindicu

Binéllaggi[modìfica | modìfica wikitèsto]

Sport[modìfica | modìfica wikitèsto]

U Bric Spaventaggi, cun-a sö famus̠a riva unde a l'è praticô a ranpignô sportiva.

Finô a l'è üna sité da-e varie sucieté e manifestasiòi sportive, tantu che in-tu 2012 a l'à ötegniu u titulu de "European Town of Sport"[122]. In particulô i ghe sùn, in-ti canpiunòi de varie discipline, e sucieté de:

  • F.B.C. Finale: a l'è a scuaddra de balùn de Finô, fundô in-tu 1908 a-a giurnô d'ancö a s̠öga in série D[123].
  • Volley Team Finale: scuaddra che a s̠öga in-ta série C du canpiunùn di massci[124].
  • Tennis Club Finale: sucieté fundô in-tu 1928, a s̠öga in-ta série B du canpiunùn di massci e in-ta série C pe cuéllu de donne[125].
  • Finale Basket Club: a s̠öga in-tu canpiunùn de série D.

Cumme s̠a mens̠unùn, a-a giurnô d'ancö Finô u l'è ün di céntri ciü inpurtànti a-u mundu pe-u cuscì ditu endurance mountain bike, specialité de ciclismu in-scia tèra abbastansa s̠uéna e cun ün format che u regurda i rally. E gôre ciü inpurtànti i sùn in particulô a 24h e a FinalEnduro, parte du canpiunùn mundiô de stu sport chi.

Finô a l'è ascì üna lücalité inpurtànte pe-a ranpignô, survatüttu de tipu sportivu, cun percursi de tütti i livélli, da 3a a 8c. Scibén che a nu gh'è de vie tantu lünghe, i sùn bénben cunusciüe dèta a bèlles̠s̠a de viste e u clima mite pe tüttu l'annu[126].

Galerîa de futugrafîe[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Vista du côu da Crôvas̠òppa e da sö Ture.

    Vista du côu da Crôvas̠òppa e da sö Ture.

  • Punta Crena e l'ansa di Saracìn, a Varigotti.

    Punta Crena e l'ansa di Saracìn, a Varigotti.

  • L'ôrma de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì.

    L'ôrma de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì.

  • Illustrasiùn de Castél Govone in-tu 1570, ancura cu-e dugie müraie.

    Illustrasiùn de Castél Govone in-tu 1570, ancura cu-e dugie müraie.

  • Vista da lücalité da Marina in-te ün disegnu du 1870 de Henry Alford.

    Vista da lücalité da Marina in-te ün disegnu du 1870 de Henry Alford.

  • Vista da lücalité de Pia a-a giurnô d'ancö.

    Vista da lücalité de Pia a-a giurnô d'ancö.

  • Vista da lücalité de Varigotti.

    Vista da lücalité de Varigotti.

  • Vista da valô de Lacremô.

    Vista da valô de Lacremô.

  • Vista de Perti ôta, cun-a géxa de San Eusébiu.

    Vista de Perti ôta, cun-a géxa de San Eusébiu.

  • Vista da ciassa prinsipô de Gura.

    Vista da ciassa prinsipô de Gura.

Nute[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. ↑ Dato Istat - Pupulasiùn a-u 30 sügnu 2019.
  2. ↑ Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
  3. ↑ (IT) Finalborgo - Aria da marchesi, in sce borghipiubelliditalia.it. URL consultòu o 23 màzzo 2021.
  4. ↑ (IT, EN, FR) Spiaggia libera Baia dei Saraceni, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  5. ↑ (IT, EN, FR) Spiaggia libera del Malpasso, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  6. ↑ (IT, EN) Caverna delle Arene Candide - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  7. ↑ (IT, EN) Il Giovane Principe - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  8. ↑ (IT, EN) Caverna delle Fate - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  9. ↑ (IT, EN) Arma delle Mànie - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  10. ↑ (IT, EN) Ciappo delle Conche - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  11. ↑ (IT, EN) Ciappo del Sale - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  12. ↑ (IT, EN) Ciappo dei Ceci - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 (IT) Stòia de Finô, in sce comunefinaleligure.it. URL consultòu o 3 zùgno 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 28 zenâ 2013).
  14. ↑ (IT, EN) Villaggio delle Anime - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  15. ↑ 15,0 15,1 (IT, EN) La Val Ponci - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  16. ↑ (IT, EN) Ponti e Archi - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  17. ↑ 17,0 17,1 (IT, EN) Pieve del Finale - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 (IT, EN) Chiesa di Sant’Antonino - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  19. ↑ 19,0 19,1 (IT, EN) Castello di Sant’Antonino - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  20. ↑ 20,0 20,1 (IT, EN) Castello di Orco - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  21. ↑ 21,0 21,1 (IT, EN) Castello di Varigotti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  22. ↑ (IT) Alberto Peano Cavasola, Il castello di Lancillotto. La storia europea di Castel Gavone, Finô, Centro Storico del Finale, 2004, ISBN 88-90-16690-8.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 (IT, EN) Castel Gavone - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 (IT, EN) Finalborgo - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  25. ↑ (IT) Bellum Finariense, in sce assocelesia.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  26. ↑ (IT, EN) Cinta muraria medievale di Finalborgo - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  27. ↑ 27,0 27,1 (IT, EN) Porta Carretta - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  28. ↑ (IT, EN) Porta Testa - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  29. ↑ 29,0 29,1 (IT, EN) Finalborgo - Palazzo del Tribunale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  30. ↑ 30,0 30,1 (IT, EN) Chiesa di NS di Loreto - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  31. ↑ 31,0 31,1 (IT, EN) Palazzo Ricci - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  32. ↑ (IT, EN) Palazzo Cavasola - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  33. ↑ (IT, EN) Palazzo Buraggi a Finalmarina - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  34. ↑ (IT, EN) Palazzo Buraggi de via Pertica - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  35. ↑ (IT, EN) Villa Buraggi - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  36. ↑ 36,0 36,1 (IT, EN) Castel San Giovanni - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  37. ↑ 37,0 37,1 (IT, EN) Arco di Margherita - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  38. ↑ (LA) Statuta, decreta et ordines marchionatus Finarij, Finô, Ex typographia Ambrosij Ramellati, 1667.
  39. ↑ (IT, EN) Teatro Aycardi - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  40. ↑ (IT) R.D.L. 2 s̠enô 1927, n. 1, art. 1, in sce normattiva.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  41. ↑ (IT) R.D.L. 2 s̠enô 1927, n. 1, art. 4, in sce normattiva.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  42. ↑ (IT, EN) Aree Piaggio - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  43. ↑ (IT) L.R. 4 lüu 2008, n. 24, in sce federalismi.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  44. ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT;  URL cunsultùn u 28-12-2012.
  45. ↑ (IT) Vicaria di Finale Ligure - Parrocchie, in sce chiesasavona.it. URL consultòu o 6 zùgno 2021.
  46. ↑ (IT) Gorra, s. Bartolomeo, in sce diocesidialbengaimperia.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  47. ↑ (IT) Olle, s. Giovanni Battista decollato, in sce diocesidialbengaimperia.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  48. ↑ (IT, EN) Basilica di San Biagio - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  49. ↑ (IT, EN, FR) Basilica di San Biagio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  50. ↑ (IT, EN) Santa Caterina - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  51. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Santa Caterina, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  52. ↑ (IT) Chiesa di San Giuseppe Calasanzio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  53. ↑ (IT, EN) Basilica di San Giovanni - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  54. ↑ (IT) Arte e Storia, in sce parrocchiafinalmarina.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  55. ↑ (IT, EN, FR) Basilica Collegiata di S. Giovanni Battista, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  56. ↑ 56,0 56,1 (IT, EN, FR) Chiesa dei Padri Cappuccini e Pieve del Finale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  57. ↑ (IT) Chiesa dei Neri, in sce parrocchiafinalmarina.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  58. ↑ (IT) Convento Frati Cappuccini, in sce cappucciniliguri.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  59. ↑ (IT) Chiesa di Santa Maria - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  60. ↑ (IT, EN, FR) Abbazia dei Padri Benedettini, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  61. ↑ (IT, EN, FR) Santuario di N.S. di Pia, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  62. ↑ (IT) Monte di Pia - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  63. ↑ (IT, EN, FR) Cappella di Sant'Antonio Abate al Monte, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  64. ↑ (IT, EN) Chiesa di San Cipriano - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  65. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Cipriano, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  66. ↑ (IT, EN) Chiesa dei SS Cornelio e Cipriano - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  67. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Cipriano e San Gennaro, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  68. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Gennaro, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  69. ↑ (IT, EN) Chiesa di Sant'Eusebio - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  70. ↑ (IT, EN) Abside e campanile della chiesa di S. Eusebio - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  71. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Sant'Eusebio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  72. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Nostra Signora di Loreto (dei Cinque Campanili), in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  73. ↑ (IT, EN) Chiesa di San Sebastiano - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  74. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Sebastiano di Perti, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  75. ↑ (IT, EN, FR) Cappella di Sant'Antonino, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  76. ↑ (IT, EN) Campanile di San Bartolomeo - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  77. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Bartolomeo Apostolo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  78. ↑ (IT) Rivive oggi la tradizione della Messa nell'Oratorio dell'Annunziata a Gorra, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  79. ↑ (IT) Gorra: torna la festa religiosa di San Lazzaro, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  80. ↑ (IT) A Gorra torna la tradizionale festa di Santa Rosalia, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  81. ↑ (IT) Gorra, dopo vent'anni riapre l'oratorio della Madonna della Neve, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  82. ↑ (IT) Avviati i lavori di restauro nella chiesa di Olle, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  83. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa Parrocchiale di San Lorenzo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  84. ↑ (IT, EN) Chiesa di San Lorenzo a Varigotti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  85. ↑ (IT, EN) Chiesa di San Lorenzo a Varigotti, Sarcofago in marmo bianco - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  86. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Lorenzo (medievale), in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  87. ↑ (IT) Oratorio di Sant'Antonio Abate, in sce varigottiinsieme.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  88. ↑ (IT, EN, FR) Palazzo del Tribunale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  89. ↑ (IT, EN) Villa Gallesio-Sanguineti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  90. ↑ (IT, EN) Teatro Aycardi, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  91. ↑ (IT, EN, FR) Riapre il Teatro Aycardi, un piccolo gioiello ottocentesco nel cuore di Finalborgo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 1º zùgno 2021.
  92. ↑ (IT, EN) Teatro Sivori, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  93. ↑ (IT, EN, FR) Teatro Sivori, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  94. ↑ (IT, EN, FR) Arco di Margherita di Spagna, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  95. ↑ (IT, EN, FR) Castrum Perticae, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  96. ↑ (IT, EN) Torre dei diamanti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  97. ↑ (IT, EN, FR) Castel Govone, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  98. ↑ (IT, EN, FR) Forte San Giovanni, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  99. ↑ (IT, EN) Castelfranco - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  100. ↑ (IT, EN, FR) Fortezza di Castelfranco, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  101. ↑ (IT, EN) Torre di Caprazzoppa - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  102. ↑ (IT, EN) Torre di Varigotti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  103. ↑ (IT, EN) Torre di San Donato, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  104. ↑ (IT, EN, FR) Mausoleo del Generale Caviglia, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  105. ↑ (IT, EN) La torre della Belenda - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  106. ↑ (IT) Müs̠eu archeulogicu du Finô - Scitu uficiô, in sce museoarcheofinale.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  107. ↑ (IT) Sistema Bibliotecario Finalese - Scitu uficiô, in sce sbfinalese.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  108. ↑ (IT, EN, FR) Biblioteca Mediateca Finalese, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  109. ↑ (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finô, Centro Storico del Finale, 2000.
  110. ↑ (IT, EN, FR) Trail del Marchesato, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  111. ↑ (IT, EN, FR) Salone dell'Agroalimentare Ligure, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  112. ↑ (IT, EN, FR) 24h di Finale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  113. ↑ (IT, EN, FR) Varigotti Festival, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  114. ↑ (IT, EN, FR) {te}che Festival, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  115. ↑ (IT, EN, FR) Viaggio nel Medioevo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  116. ↑ (IT, EN, FR) Finale for Nepal, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  117. ↑ (IT, EN, FR) FinalEnduro - Enduro World Series, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  118. ↑ (IT, EN, FR) RunRivieraRun Half Marathon, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  119. ↑ (IT) Marina de côu San Dunôtu - Scitu uficiô, in sce marinafinaleligure.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  120. ↑ (IT, EN, FR) Marina di Capo San Donato, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  121. ↑ Dimìsso da-a caréga
  122. ↑ (EN) European Towns of Sport, in sce aceseurope.eu. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  123. ↑ (IT) F.B.C. Finale - Scitu uficiô, in sce fbcfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  124. ↑ (IT) Volley Team Finale - Scitu uficiô, in sce volleyfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  125. ↑ (IT) Tennis Club Finale - Scitu uficiô, in sce tennisclubfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  126. ↑ (EN, IT) Finale Ligure, in sce thecrag.com. URL consultòu l'8 zùgno 2021.

Ôtri prugètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

͟Suntaménti esterni[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • (IT) Scitu uficiô, in sce comune.finaleligure.sv.it. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
  • (IT, EN) Scitu du MUDIF, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
  • (IT, EN, FR) Scitu turisticu uficiô, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 173739993 · WorldCat Identities (EN) 173739993
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Finô&oldid=242854"