Finô

Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn
Da Wikipedia
FI
 Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn, in-ta variante du Burgu
Finô
cumüne
Finô – Stemma Finô – Bandiera
Finô – Veduta
Vista du Burgu e, ciü luntàn, da Marina ascì
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
RegiónCoat of arms of Liguria.svg Liguria
ProvìnsaStemma della Provincia di Savona.svg Sann-a
Aministraçión
ScindicoUgo Frascherelli (Lìsta cìvica "Ugo Frascherelli Sindaco") da-o 26-5-2014 (2º mandòu da-o 27-5-2019)
Dæta de instituçión1927
Teritöio
Coordinæ:44°10′08.66″N 8°20′36.73″E / 44.169072°N 8.343536°E44.169072; 8.343536 (Finô)
Altitùdine10 m s.l.m.
Superfìcce35,53 km²
Abitanti11 423[1] (30-6-2019)
Denscitæ321,5 ab./km²
FraçioìnLacremô, Gura, Môgne, Muntixélu, Ölle, Perti, San Benardìn, Varigotti, Versi
Comûni confinantiBorsi Verési, Côrxi, Nori, Orcu Feìn, U Tû, Véssi
Âtre informaçioìn
CAP17024
Prefìsso019
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT009029
Cod. cadastrâD600
TargaSV
Cl. climàticazöna C, 1 340 GG[2]
Nomme abitantiFinarìn
Finaléixi (ze)
Finùn (sv)
Sànto patrónSan Giuanne Batista
Giórno festîvo24 sügnu
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión:
Finô
Finô
Finô – Mappa
Pusisiùn du cumüne de Finô in-ta pruvinsa de Savuna.
Scîto instituçionâle
Modifica dati su Wikidata · Manuale

Finô (Finâ in senéise, Finarum in latìn e Finale Ligure in italiàn) u l'è ün cumüne de 11.733 abitanti da pruvinsa de Savuna, u cuintu ciü gréndu doppu Savuna, Arbenga, Coiri e Varasse, spartiu in varie cuntrè d'ancö tachè insemme.

Sité ricca de stòia, a sö lücalité du Burgu, che a l'è stèta da-u 1162 fìn a-u 1797 a capitô de l'antigu stôtu du Marchexùn de Finô, a l'è a-a giurnô d'ancö cunsciderô ün di burghi ciü bèlli d'Italia[3].

Geugrafia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Vista di côi, da scinistra a drita, du Castelléttu, de San Dunôtu e de punta Crena.

Finô u se truva in-ta rivêa de Punénte, in-ta söna tra-i dòi côi da Crôvasòppa e de Côu Nori. A parte de aréna da costa ligüre scituô in-tu teritöriu de stu cumüne chi a l'è spartia in sincue töcchi da-i côi da söna. A primma parte, che a va da-u côu da Crôvasòppa a-a colla, che a riva arénte a-u mô, unde a se truva a fortessa de Castelfrancu, a l'è cuélla da lücalité de Marina. A levante de sta colla chi, dita du Gottero ascì, a gh'é a marina da lücalité de Pia che a riva fin a-u côu du Castelléttu, poi separùn da-u côu San Dunôtu da üna aréna da-u mèximu numme. A-a fìn a gh'è a marina de Varigotti, cunpresa tra-u côu de San Dunôtu e Côu Nori, e divisa a meité da-u côu de punta Crena. L'area a levante de punta Crena a cunprende cuarche d'üna tra-e aréne ciü bèlle e cunusciüe de tütta a rivêa de Punénte, cumme l'ansa di Saracìn[4] e l'aréna du Malpasso[5].

Finô u l'è bagnùn da tréi sciümére: a Pora, u sö afluénte Aquila e a Susà, a cuôle a se caccia in-tu Mô Ligüre a Pîa. E valè de ste sciümére chi i sùn separè da-i vari bricchi da söna e u gh'è ascì, a levante du céntru du paise, l'ôtucianu de Môgne, riccu de gréndi e inpurtànti ôrme, unde i sùn stète truvè varie testimunianse da presensa de l'ommu primitivu in-ta söna.

Stòia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Preistòia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Vista de l'ôrma de Môgne

A söna de Finô a l'è stèta abitô fina da-u Paleoliticu, cumme testimuniùn da di retruvaménti in-te l'ôrme de l'area, tra-e cuôli cuélla de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì[6]. In-te sta ôrma chi u l'è stètu truvùn ün di sepürti ciü antighi d'Euröpa, che u remunta a ciü o menu 25.000 anni fa, ditu u sepürtu du "Suénu Prìnsipe". A particularitè de stu sepürtu chi, de ün fiö de 15-16 anni, a l'è a ricchessa du sö curedu e a cunpletessa du retruvaméntu, fètu u primmu de masu du 1942 da-a squadra du prufesü Luiggi Bernabò Brea[7]. Ôtri retruvaménti, ciü resénti, i sùn stèti fèti in-ta cuscì dita "tôna de fôie"[8], parte da grénda ôrma de Môgne[9], e turna in-te l'Armassa, unde u l'è stètu truvùn ün primitivu semetéiu cun chinse sepürti.

Tantu inpurtànti i sùn ascì e dexéne de scrite in sce ciatte prie da söna, cunusciüe cumme "ciappe", tra-e cuôli se regurdan u Ciappu de Cunche[10], u Ciappu da Sô[11] e u Ciappu di Séixi[12].

A-a giurnô d'ancö a ciü parte di reperti truvòi in-ta söna a l'è cunservô e vixibile in-tu müseu da sité, scituùn in-tu cunventu de Santa Caterina, a-u Burgu[13].

Eté antiga[modìfica | modìfica wikitèsto]

E ruvine du Castrum Perticae, a Perti

U teritöriu du cumüne de Finô u l'è stètu cuntrulùn da varie pupulasiòi in-tu cursu di seculi. Sa primma de l'eté di Rumôni sta söna a l'éra ün inpurtànte area di cumerci, esendu a-u cunfin tra-i teritöri di ligüri Sabazi e di Ingauni[13]. De stu periudu chi a testimuniansa ciü famusa a l'è següraménte cuélla du "Vilàggiu de Agnime", céntru furtificùn in simma a-a Ruca de Perti e pupulùn da-u IX seculu fìn a-u IV seculu a.C., scrövertu in-tu 1959 da üna spedisiùn de l'Institûtu Internasiunôle de Stüdi Ligüri[14].

U punte rumônu ditu "de fôie", ün di sincue in-ta valô Ponci e u sölo che se pö ancura traversô.

De l'eté rumôna i ghe sùn nümerusi resti, scibén che a no gh'éra ancura di grossi céntri, suntòi a-e stradde che i traversôvan a söna, survatüttu da l'inpurtànte via Julia Augusta che, custruia pe oréi de l'inperatû Cesare Gustu, in-te stu töccu chi a suntôva Vada Sabatia (d'ancö Vué) cun Albingaunum (Arbenga), e da cuscì dita "Stradda Romera". Testimunianse de ste stradde chi i sùn i sincue punti rumôni, du I-II seculu d.C., da valô Ponci (da-u latìn Vallis Pontium, "a valô di punti"), valô segundaria da sciüméra Susà. Chi i se truvôvan ascì, tra-i cuscì diti punte Müttu e punte de l'ègua, de antighe côve pe l'estrasiùn da pria du Finô[15][16].

A remunta ciü o menu a-u IV-V seculu d.C. a custrusiùn da primma géxa paleocrestiana in-ta lücalité de Pîa, cunusciüa cumme a "ceive de Finô", da cuôle a l'è ancura vixibile a parte ciü bassa. A se truva sutta a-u cunventu di scapüsìn de San Fransescu, unde a l'è stèta scröverta doppu di travai a-u cunventu fèti tra-u 1940 e u 1945[17].

A despetu du creppu di rumôni a Ligüria a resterà ancura pe ün pö de tenpu sutta a-i bisantìn, cun-a cuscì dita Provincia Maritima Italorum, cuande u restu da Cianüra Padana u l'éra sa cuntrulùn da-i lüngubardi. Pe difende u limes, che u caminôva lüngu a sùra di munti, i sùn stèti realisòi di castra, tra-i cuôli se regurdan u Castrum Perticae e i castra de Pia e de Orcu. U Castrum Perticae, cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn ascì (da-u numme de l'arénte gexétta[18]), u l'è üna furtificasiùn du VI-VII seculu scituô in simma a l'értu briccu che u divide Perti da valô de Orcu Feìn, dunca cuélla da sciüméra Aquila, arénte a-u scitu de l'antigu céntru ligüre du vilàggiu de Agnime[19]. U castéllu de Orcu (Castrum Orche) u se truva a levante du paise da-u mèximu numme, arénte a-a géxa de San Lencìn, e u cuntrulôva ségge a valô du riàn Curnei (afluénte da Susà, a levante) che a valô de Feìn, a punénte[20]. Cun-u castéllu de Varigotti (Castrum Varicottis), scituùn in simma a-u côu de punta Crena e desentégùn in-tu 1341 da-i senéisi[21], ste furtesse chi i furmôvan u scistema de difeisa de l'area, primma da custitusiùn du Marchexùn[13].

Mediuevu[modìfica | modìfica wikitèsto]

Magnifying glass icon mgx2.svgO mæximo argoménto in detàggio: Marchexùn de Finô.
Castél Govone e a sö ture "di diamanti".

U cuntrullu di bisantìn u l'è finiu in-tu VII seculu, cun-a cuncuista du re di lüngubardi Rutari du picenìn paise de eté rumôna che u se truvôva a-a fuxe da Pora in-tu 641 e, in-tu 643, du paise de Varicottis, du cuôle i sùn stèti desentégòi u primmu castellu e e müraie[21].

Doppu i seculi ciü scüri de l'ôtu mediuevu a primma testimuniansa scrita du Finô a remunta a-u 967, cuande l'inperatû Otun I u cunsegnôva a Aleramo du Munferùn e tère da cuscì dita môrca Aleramica, tra-e cuôli u l'è indicùn u castellu de Orcu ascì. Tra-i discendenti de Aleramo u se pö regurdô Riccu du Vasto, ditu ascì Du Caréttu, mensunùn in-te ün dipluma du 1162 unde l'inperatû Federiccu Bôrbarussa u dôva a lé de tère e di tituli, tra-e cuôli cuéllu de marchéise de Savuna, cun pudesté surva a söna de Finô ascì[20]. Scibén che a sö investitura a l'éra surva ün teritöriu benbén ciü grossu, u sö puréi u l'éra a-a fìn efettivu sölo in-te l'area du Finô (dètu che Savuna in pochi anni a diventerà ün liberu cumüne) e dunca u se fa incuménsô a stòia du Marchexùn propriu in-tu 1162, cun Riccu du Caréttu cumme sö primmu marchéise.

U Palassu du tribunô, a-u Burgu.

Da-a fìn du XII seculu a cuménsa ün periudu de grénde sviluppu pe tütta a söna, aviùn cun-a realisasiùn da primma parte du Castél Govone (foscia in-tu 1172[22]), in simma a-a colla du Becchignolo[23]. Inpurtànte a l'è ascì a fundasiùn, fèta pe oreité du marchéise Riccu II, du céntru de Burgu (mensunùn pe-a primma otta in-tu 1213 cumme Burgus Finarii, u "Burgu du Finô") tra-a fìn du XII e u prinsipiu du XIII seculu, u cuôle u deventerà préstu a capitô du Marchexùn. De ciü, a fundasiùn a l'è stèta foscia fèta a-u pustu de ün ciü antigu paise, dèti di resénti retruvaménti sutta a-a ciassa du tribunô, remuntanti a-u X seculu[24].

In-tu XIV seculu, cun-a crescita du puréi du Marchexùn (cumme a fundasiùn du Marchexùn de Süccaellu in-tu 1397 da parte de ün ramu da famia di Du Caréttu) a Repübbrica de Séna a incuménsôva a avéi de mire in-sciu Finô de moddu de tacô tütta a rivêa de Punénte, dètu che i Du Caréttu i cuntrulôvan a söla stradda che da-u mô a l'andôva a-u Ducôto de Milan che a no fusse sutta a-i senéisi. Pe sti mutivi chi a scciuperà in-tu 1447 a cuscì dita guéra du Finô (che in-tu mentre u l'éra sutta a-u marchéise Galiottu I), e che a fenirà l'annu doppu cun-a vitöria senéise, scibén che cuésti i saran caciòi sa in-tu 1450 da-e trüppe de Giuanne I[24]. A stòia de sta guéra chi a l'è cuntô da Gianmario Filelfo, scrivàn senéise cuntenpuraneu a-i fèti, in-tu sö libbru Bellum Finariense, du 1453[25].

In-ti anni sucessivi i sùn stète realisè e növe müraie du Burgu[26], ancura vixibili cu-e tréi purte de purta Carétta[27], purta Testa[28] e purta Rumôna du Murìn, e a famusa ture di diamanti de Castél Govone (du 1490)[23]. In-tu 1462 u l'è stètu restruturùn u Palassu du Tribunô[29] e, in-tu 1492, a s'è custruia a particulô géxa de Nostra Scignura du Loreto a Perti, cunusciüa cumme a géxa di sincue canpanìn ascì[30].

Eté muderna[modìfica | modìfica wikitèsto]

Vista da sité de Finô in-tu XVII seculu.

In-tu periudu sucessivu a-a vitöria in-ta guéra du Finô, u Marchexùn u l'è arivùn a-u sö mascimu splendure, cuncuistandu vari paisi lüngu a Valô Burmia, fina a Saliceto e a Paroldo, fètu che u purtôva gréndi ricchesse da-i cumerci. In-tu mèximu periudu a gh'è stèta a custrusiùn de vari palassi de famie nobili[24], cumme i Ricci, che i gh'àn avértu u sö palassu in-tu 1529[31], i Cavasola[32] e, tra-i ciü inpurtànti, i Buraggi[33][34][35].

Però u muméntu de pôxe u l'è scentùn préstu: cun-a scüsa de cuôrche revurta cuntra a-u marchéise Alfonsu II e a-u sö môguvernu, a Repübbrica de Séna in-tu 1558 a l'à mesciùn cun sucessu guéra a-u Marchexùn. A ogni moddu a l'à cuntrulùn u Finô sölo fìn a-u 1602, cuande, cun-a murte de l'urtimu marchéise (Sforsa Dria), u végiu marchexùn u l'è passùn sutta a l'inperu spagnollu, restandu de iure ün feudu inperiô. Pe-a Spagna u cuntrullu de Finô u l'éra tantu inpurtànte dètu che u cunsentiva ün seisu a-u mô pe-u cuscì ditu "Camìn spagnollu" u cuôle, traversu u Ducôto de Milan, u cunsentiva a-e trüppe da Spagna e da Napuli de rivô in-te Fiandre, pruvinse ribelli. A-u periudu spagnollu i remuntan varie custrusiòi, a-a giurnô d'ancö ancura existenti, cumme a purta Reôle, realisô a-u pustu da purta Carétta[27], u rafursaméntu di castelli sa presenti, a custrusiùn da furtessa de San Giuanne, surva a-u céntru du Burgu[36], l'ôrcu triunfôle da Marina[37] e a scistemasiùn de varie géxe, cumme cuélla de San Biôxu[13][24].

I Statuta de Finô, du 1667.

A fìn da duminasiùn spagnolla, in-tu 1707, a curispunde a-u defenitivu declìn du Marchexùn, catùn da Séna in-tu 1713, a cuôle a l'è stèta l'urtima feudataria de Finô, esercitandu u sö cuntrullu traversu ün guvernatö. Scinbulu da növa gestiùn a l'è a destrusiùn, in-tu 1715, de Castél Govone; gestiùn che a l'à duvüu gestî de revurte asci, cumme cuélle du 1730 e du 1734, e ün invasiùn di piemontéisi. Cun-a Pôxe de Acquisgrana du 1748 u cuntrullu de Finô u l'è stètu du tüttu dètu a-a Repübbrica de Séna, a cuôle a l'à tacùn dritaménte a söna a-i sö dumini, restandu cuscì Finô sölo de iure ün marchexùn, cunservandu però i sö antighi Statuta[13][38].

Eté cuntenpuranea[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'antigu Stôtu u l'è dunca finiu du tüttu in-tu 1795, cuande, cun l'invasiùn de trüppe francéisi de Napuleùn e a creasiùn da Repübbrica Ligüre, i sùn stèti abulîi i végi tituli e i feudi, cun l'aministrasiùn lücale che a l'è stèta mudernisô. Inprinsipiu tacùn in-tu departiméntu da Maremula, cun capulögu a-a Prìa, cun l'anesiùn da Ligüria a l'inperu francéise Finô u l'è stètu inseriu in-tu departiméntu de Muntenötte, unde u l'éra capulögu de ün canton de l'arrondissement de Savuna. U remunta a stu periudu chi a custrusiùn du Teôtru Aycardi, u ciü antigu de tütta a rivêa, avértu in-tu 1806[39].

In-tu 1815, doppu a cürta speriénsa da Repübbrica Senéise, u Finô, e tütta a Ligüria ascì, i sùn passòi a-i Savüia pe decisiùn du Cungressu de Vienna e dunca inserîi, fìn a-u 1927, in-ta pruvinsa de Séna, pe poi pasô in-ta növa pruvinsa de Savuna[40]. In-te cuéllu annu u l'è stètu creùn u cumüne de Finale Ligure ascì, cun l'uniùn di trèi paisi du Burgu, de Pia e da Marina[41].

In-ti anni da primma guéra mundiô a Finô a cuménsôva ün prucessu de industrialisasiùn, cun-a creasiùn de oficine da Marina (che i faxevan côri féruviàri), poi catè da l'ommu d'afôri senéise Rinaldu Piaggio, u cuôle u l'à inandiùn ün stabiliméntu pe-a prudusiùn de aérei. Fìn a-u sö stramüu a Villanöva d'Arbenga in-tu 2014, sta chi a l'è stèta a realté de travaiu ciü inpurtànte du paise, cu-i stabiliménti da Piaggio Aerospace, a-a giurnô d'ancö pe-a ciü parte derucòi, che i ocupavôn üna grossa area arénte a-u côu da Crôvasòppa[42].

Dèta a sö lünga e inpurtànte stòia in-tu 2007, cun decrétu du prescidénte da repübbrica, u cumüne de Finô u l'à ricevùn u titulu de sité. Da-u 1973 a-u 2011 u l'à fètu parte da Cumünité Muntana Pollupice ascì, a-a giurnô d'ancö derlenguô[43].

Abitanti[modìfica | modìfica wikitèsto]

U céntru du cumüne de Finô u l'è spartiu in-te frasiòi stòriche de Burgu, Pia e Marina, tachè asemme in-tu 1927. Gh'è ascì de ôtre frasiòi, végi cumüni d'ancö tacòi a Finô, cumme Lacremô, Versi e Varigotti (cumüni fìn a-u 1896, cun Pîa), Gura e Ölle (a-u Burgu, u 14 avri 1869), Perti (cun-u Burgu da-u 1877), ôtre che Môgne, Muntixélu e San Benardìn.

Finô u cunfina cun Borsi Verési e U Tû a punénte, Côrxi, Orcu Feìn e Véssi versu munte e cun Nori a levante; a sud u l'è bagnùn da-u Mô Ligüre.

Evulusiùn demugràfica[modìfica | modìfica wikitèsto]

Abitanti censî[44]

Minorànse fulén[modìfica | modìfica wikitèsto]

Segundu l'ISTAT, a-u 31 dixénbre 2017, a Finô i gh'éran 880 rexidenti fulén.

Sciti de interesse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetüe religiuse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Finô u l'è a-a giurnô d'ancö ancura diviso tra-i prevostri de növe géxe, cun surisdisiùn in di teritöri che ciü o menu i sùn i méximi di cuélli di végi cumüni d'ancö tacòi a-a sité[45]. U l'è interessante véi cumme, dètu che e due lücalité de Gura e de Ölle i sùn stète catòi da-u marchéise Riccu II "sölo" in-tu 1212 (vari anni doppu a custitusiùn du Marchexùn), a-a giurnô d'ancö ste due parocchie chi a se truvan ancura sutta a-a diocesi de Arbenga-Inperia, cumme a vexìna Prìa, e nu sutta a cuélla de Savuna-Nori, cumme u restu du cumüne de Finô[46][47].

Parocchia du Burgu
Faciôta da géxa de San Biôxu.
  • Colegiôta de San Biôxu: a l'è a sêde da parocchia da lücalité du Burgu e üna de due baxiliche de Finô. A nu l'è tantu céra a dôta de custrusiùn de sta géxa chi, cun-a sö primma testimuniansa scrita che a remunta a-u 1162, cuande a se truvôva ancura föra da-e müraie du paise (San Biôxu extra-muros). Tra-u 1372 e u 1375 a géxa a l'è stèta recustruia dréntu a-u burgu segundu ün stile göticu e, in-tu 1463, u l'è stètu realisùn in simma a üna de ture de müraie du paise, u sö canpanìn. Sacchesô in-ta guéra du Finô, a géxa de San Biôxu a l'è stèta turna recustruia tra-u 1634 e u 1659 in-te ün stile baroccu[48][49].
  • Géxa e Cunventu de Santa Caterina: custrusiùn incuménsô in-tu 1359 pe oréi du marchéise Sorsu, pe döverô a géxa cumme sepürtu pe-a sö famia, a l'è stèta a sêde fìn a-u 1802 di frè dumenichén, pe poi ése trasfurmô in-te üna galéra. Serô a galéra ascì, a-a giurnô d'ancö cuéllu de Santa Caterina u l'è deventùn ün inpurtànte céntru cultürôle, sêde du müseu da sité, de üna bibliutêca e de ün auditorium, u cuôle u se truva dréntu a géxa stessa[50][51].
  • Géxa "Regina Pacis": a se truva in-scia riva du munte da Crôvasòppa, de la da-a sciümére Pora e suntô a-u senté napuleunicu pe Véresi.
  • Géxa de San Giuseppe Calansano: a se truva lüngu a stradda pe-a Marina e a l'éra in prinsipiu dedicô a San Tognu. A l'è cunusciüa cumme a géxa di Scolopi ascì, dètu che da-u 1831 a l'è stèta a sêde de sta cungregasiùn religiusa chi, inpegnô in-te l'educasiùn di matétti che i rivavan da-e famie ciü povere[52].
Parocchia da Marina
Faciôta da géxa de San Giuanne.
  • Colegiôta de San Giuanne Batista: l'ôtra baxilica de Finô, a l'è a sêde da parocchia da lücalité de Marina. Grénda géxa in stile baroccu, a sö realisasiùn a l'è duvüa a l'oréi du vescu Anbröxu Fieschi. Lé u oréiva appuntu rinpiasô a végia ceive de Finô cun üna ciü inpurtànte géxa, ordenandu cuscì u prinsipiu di travai in-tu 1567, scibén che a custrusiùn a cumenserà sölo in-tu 1619 e a dürerà pe sincuantasincue anni, fìn a-u 1674. I travai sucessivi, cumme a növa faciôta du 1762 e a cüpula du 1780, i l'àn dètu a-a géxa u sö spétu d'ancö[53][54][55].
  • Ceive de Finô: a l'éra a ciü antiga géxa da söna, realisô segundu u stile paleocrestian in-tu V seculu e dedicô a San Giuanne Batista, San Nasariu e San Celsu. Largô varie otte, cun-u sviluppu du burgu da Marina u prevostru da lücalité u l'à però stramüùn in-ta növa parocchia, cun-a végia géxa che a l'è pasô a-i scapüsìn, surva a-a cuôle i gh'àn custruiu ün cunventu. Grasie a di scôvi, fèti tra-u 1939 e u 1946, u l'è puscibile véi a-a giurnô d'ancö a sö parte ciü bassa[17][56].
  • Géxa de Santa Maìn Manéna de' Passi: cunusciüa cumme a Géxa di Néigri ascì, da-u curû de cappe da casassa ligô a sta géxa chi (cuélla da Santiscima Trinité e da Murte), a sö custrusiùn a l'è incuménsô in-tu 1697, pe fenî in-tu 1706. A-a giurnô d'ancö a l'è cunusciüa pe-u sö gréndu presepiu, ün di ciü bèlli da sité[57].
  • Géxa e Cunventu de San Fransescu: fìn a-i anni 90 sêde di scapüsìn, i se truvan in-scia stradda pe Burgu. Géxa e cunventu i sùn stèti custruî surva l'antiga ceive de Finô tra-u 1582 e u 1585 ma derucòi in-tu 1628, pe poi ése recustruî tra-u 1642 e u 1644, segundu u spétu d'ancö[56][58].
Parocchia de Pia
Santa Maìn de Pia e u sö canpanìn.
  • Abbasia de Santa Maìn: custrusiùn realisô surva a üna géxa benbén ciü antiga, dedicô sénpre a Santa Maìn e sa presente in-te ün attu du 1170, unde a l'è indicô cumme üna prupieté de l'abbasia de San Cuintìn de Spigno. L'inpunente canpanìn, da l'ôta punta a öttu lôti e realisùn cun-a cuscì dita pria du Finô, u remunta a-u XIII seculu e u l'è a söla parte da géxa mediuevôle restô intégra, dètu che sölo de parte picine da primma custrusiùn i sùn ancura vixibili. In-tu 1474 a géxa, pe dumanda du marchéise Galiottu II a-u papa Sistu IV, a l'è stèta afidô a-i frè orivetén, di benedetìn lighé a-a növa cungregasiùn de Munte Orivetu, i cuôli i l'àn largùn a géxa, purtandu da-a Tuscana varie upere d'arte. U remunta a stu periudu chi a realisùn du durmitöiu e du refetöiu, cun l'inprinsipiu da custrusiùn di dòi ciostri ascì, che i resteràn però da finî fina a-u 1921. Tra-u 1724 e u 1729 l'abbasia a l'è stèta recustruia segundu u sö spétu d'ancö, cun üna söla navôta e cun-a bèlla faciôta decurô da vari dipinti[59][60][61].
  • Capélla de San Tugnìn Abùn a-u Munte: a se truva in-te l'area de Pia cunuscica cumme "Munte de Pia", lüngu a stradda (a SP54) che, muntandu da-a valô du Pora, a traversa l'ôtucianu de Môgne, in-te üna pusisiùn da-a cuôle a gh'è üna vista panuramica in-sciu restu du cumüne de Finô. A capélla a l'à ün particulô canpanìn, da-a cianta a triangulu, ün di pochi in-te tütta a Ligüria[62][63].
Parocchia de Lacremô
L'antiga géxa de San Ciprian a Lacremô.
  • Géxa de San Ciprian: a l'éra a sêde da parocchia de Lacremô, a-a giurnô d'ancö stramüô in-te üna custrusiùn ciü növa. A l'è u frütu de sucessivi derucaménti e recustrusiòi, cun üna primma géxa, descroverta grasie a di scôvi, che a remunta foscia a l'éte rumôna. A segunda géxa, d'éte mediuevôle, a l'éra stèta realisô cun ün stile rumônicu tra-u XII e u XIII seculu e, pocu doppu, u gh'è stètu suntu u canpanìn ascì, u ciü antigu du Finô. U spétu d'ancö da géxa de San Ciprian u riva da dòi largaménti sucessivi, l'urtimu di cuôli in-tu XVIII seculu, cun-a géxa che a l'è restô in funsiùn fina a-u 1932, cuande a parocchia a l'è stèta stramüô in-ta sö növa sêde[64][65].
  • Géxa di Santi Curneliu e Ciprian: a l'è a parocchia de Lacremô d'ancö, custruia tra-u 1931 e u 1932 in-te üna pusisiùn ciü vexìna a-u növu céntru du paise, dètu che a végia géxa a se truva in-scia riva du munte Tolle, in-ta parte végia du burgu. A növa géxa, du tüttu custruia cun-a cuscì dita pria du Finô, a l'è stèta realisô segundu ün stile néu-rumônicu in tréi navôte e cun ün értu canpanìn[66][67].
  • Géxa de San Senô: a l'è scituô in-ta lücalité de Versi, in-scia riva di munti de frönte a cuélla de Lacremô, da l'ôtra parte da valô da sciüméra Susà[68].
  • Oratoiu de San Bastianìn: custrusiùn che a remunta a-u XIV seculu e recustruia in-tu XVI, a se truva dapé a-a végia géxa de San Ciprian. A l'è üna custrusiùn séncia, cun üna söla stansia e üna picina sacristia, a-a giurnô d'ancö vöia dètu che i arêdi i sùn stèti stramüòi in-ta növa géxa, in-tu fundu da valô.
  • Capellétta de Nostra Scignura da Miséicordia: scituô a ün incröxu da stradda che a munta da-u fundu da valô a-u paise végiu de Lacremô. A l'è dedicô a-a mèxima Madonna du Santuaiu de Savuna.
  • Capélla de Nostra Scignura du bùn viéggiu: a se truva a-a fìn da stradda che da Lacremô végiu a china in-ta valô.
Parocchia de Muntixélu
  • Géxa de San Dalmasio Môrtire: parocchia da lücalité de Muntixélu, a l'è stèta custruia doppu u derucaméntu da géxa ciü antiga, che a remuntôva a-u XIV seculu, da cuôle u resta in pé u canpanìn.
Parocchia de Perti
A géxa "di sincue canpanìn", a Perti.
  • Géxa de San Eusébiu: sêde da parocchia de Perti, a cunsciste in-te due custrusiòi. A primma, che a remunta a-u XI seculu, a l'é stèta realisô surva a üna cripta de éte rumôna, presente sa in-tu II-I seculu a.C. U sö spétu d'ancö u l'è però da fìn du XV seculu, cuande a géxa a sara derucô pe ése poi recustruia ciü grénda. Particularitè da végia géxa de San Eusébiu a l'è u canpanìn "a veira", pocu cumüne tra-e géxe lìgüri. Però sta custrusiùn chi a deventerà préstu troppu picina pe-i besögni da cumünité de Perti e dunca, in-tu 1714, a l'è stèta incuménsô a realisasiùn da növa géxa, acostu a l'ôtra. Grénda custrusiùn, de furma a fegura a öttu lôti, a l'è stèta custruia pe-a ciü parte cun de prie che i rivôvan da castél Govone, desentégùn in-tu 1715 da-i senéisi[69][70][71].
  • Géxa de Nostra Scignura de Loreto: cunusciüa cumme a "géxa di sincue canpanìn" ascì, a l'è üna de custrusiòi ciü famuse de Finô, tantu che a sö prugettasiùn a l'è stèta atribuia, ôruneaménte, a-u Bramante. U sö prugèttu u pia esénpiu da de realisasiòi fiurentìne du Brunelleschi e a l'à cumme mudéllu scuéxi de següru a cuscì dita Capélla Portinari, a Milàn. A custrusiùn de sta géxa chi a remunta ciü o menu a l'annu 1470, in-tu periudu du mascimu splendure du Marchexùn, cun ün sögu de curû ötegniu cun l'üsu da pria du Finô, di matòi e de materiôli gianchi, cumme in-ta vexìna ture de castél Govone[30][72].
  • Géxa de San Bastianìn: géxa realisô ciü o menu in-te l'annu 1490 pe oréi du cardinô Carlu Duménegu Du Caréttu, u cuôle u vegniva propriu da-u Finô, che u l'à ordenùn a custrusiùn du purtô da géxa ascì. Da-a séncia faciôta a cabana, segundu ün stile rumônicu, a géxa a l'è divisa in tréi navôte e a gh'à di interni cun di ricchi afreschi. Diferenteménte da-a ciü parte de ôtre géxe de Finô, cuélla de San Bastianìn a nu l'è stèta recustruia, cunservandu cuscì u sö spétu originôle[73][74].
  • Capélla de San Tugnìn: géxa antiga e picina, a l'è stèta realisô tra-u VI e u VIII seculu arénte a-u Castrum Perticae, in simma a l'értu briccu che u divide Perti da-a valô da sciüméra Aquila. Inprinsipiu custruia segundu ün stile rumônicu, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn sucessiva a-u forte subrillu du 1887, fètu de moddu da regurdô e capélle de canpagna custruie in cuélli anni[18][75].
Parocchia de Gura
U canpanìn da végia géxa de San Bertumé.
  • Géxa de San Bertumé apostulu: realisô in-tu XIV seculu, a l'è stèta a parocchia de Gura fina a-a custrusiùn da növa géxa, dedicô senpre a San Bertumé, ciü vexìna a-u céntru du paise. A-a giurnô a se truva in-te ün stôtu de abandùn, cun-u téite pe-a ciü parte derucùn, mentre u canpanìn u l'è in-te üna cundisiùn méiu. Custruia cun-a pria du Finô, a regurda in-tu stile cuéllu da géxa de San Eusébiu de Perti, dètu che ste architetüe chi, derivè ciü da custrusiòi piemuntéisi che ligüri, i éran benbén cumüni in-tu Marchexùn[76].
  • (növa) Géxa de San Bertumé apostulu: a l'è stèta prugetô in-ti anni sincuata, pe poi ése custruia tra-u 1957 e u 1962, cun üna cianta a cruxe inclinô, in simma a-a colla de Gura. E canpône de sta géxa chi i sùn stète realisè cun-u metallu ötegniu da-a füsiùn de cuéllu du canpanìn da végia géxa[77].
  • Capélla de Nostra Scignura de Loreto: capélla che a l'è stèta custruia in-tu XVII seculu, diversaménte da-a sö intitulasiùn uficiô a l'è cunusciüa da-i abitanti de Gura cumme a "Capélla da Nunsiô". Üna resénte tradisiùn lücale a ure però che a relativa festa a no ségge festegiô u 25 môrsu, ma in-ta primma dumenega doppu a Pascua, pe nu cuntrastô cun-u clima sacru da cuaresima[78].
  • Capélla de San Lassaru: a se truva in-ta lücalité de Gura da-u mèximu numme. U sö spétu d'ancö u remunta a üna recustrusiùn du XVI seculu[79].
  • Capélla de Santa Rösalia: a l'è scituô in-ta cuntrô de Brasale. A capélla a remunta a-u 1632 e a l'è stèta da pocu resturô[80].
  • Capélla de Nostra Scignura da Néive: a se truva in-ta cuntrô de Valsérùn, versu a valô de Côrxi, e a l'è stèta realisô in-tu XVII seculu survatüttu grasie a-e dunasiòi di fedeli, e cuôli i l'àn cunsentiu de custruî u canpanìn e a sacristia ascì[81].
Parocchia de Ölle
  • Géxa de San Giuanne Decollùn: a l'è a sêde da parocchia da lücalité de Ölle, custruia in-tu 1634. In-ta géxa a gh'è ascì üna statua da dedicô a-a Madonna Auxilium christianorum (cunusciüa cumme a "Madonna di favìn"), a-a cuôle a l'è dedicô a festa du 22 masu, da pocu scistemô[82].
Parocchia de Varigotti
A végia géxa de San Lurénsu.
  • Géxa de San Lurénsu: a l'è a sêde da parocchia de Varigotti, custruia pe üna primma otta in-tu XIV seculu, segundu ün stile tardu-göticu. Da custrusiùn mediuevôle u resta sölo u canpanìn, in parte recustruiu, dètu che u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna realisasiùn sucessiva, fèta cun ün stile baroccu. A géxa a presenta üna cüpula e üna faciôta decurô cu-e bande orisontali cumüni in tante géxe ligüri e a l'è stèta avérta turna, doppu a sö recustrusiùn, in-tu 1725, vegnindu sübitu deciarô cumme a parocchia du paise[83].
  • (végia) Géxa de San Lurénsu: a l'è scituô in-ta riva du munte daré a punta Crena, surva a-a cuscì dita ansa di Saracìn, e a l'è üna de custrusiòi ciü antighe da söna, che a remunta a-u VI-VII seculu. In-tu 1127 a sö prupieté a l'è pasô da-u vescu de Arbenga Otun I a-u munestê benedettìn de l'isura de Lérins, in Pruvensa, scibén che a l'è finia préstu sutta a-a Ceive de Finô, in cuélli anni a géxa ciü inpurtànte da söna dètu che i batési i vegnivan fèti sölo l'. U sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna recustrusiùn sucessiva, du XV seculu. Però, in-tu 1586, dèta a sö pusisiùn pocu acescibile e e picine dimensciòi, a parocchia a l'è stramüô in-te l'Oratoiu de San Tugnìn, in-tu céntru du paise[84][85][86].
  • Oratoiu de San Tugnìn Abùn: u l'è üna custrusiùn che a se truva lüngu a SS1 Aurelia, arénte a-a parocchia de San Lurénsu e a végiu palassu du cumüne, che a remunta ciü o menu a-u XIV seculu. A l'à üna strutüa a navôta séncia e a l'è a sêde da casassa da-u mèximu numme. De ciü, tra-a serô da végia géxa de San Lurénsu e a custrusiùn de cuélla növa (prinsipalménte pe-u XVII seculu), a l'è stèta sêde da parocchia de Varigotti[87].

Architetüe civili[modìfica | modìfica wikitèsto]

Detaggiu da faciôta dipinta du palassu du tribunô, a Burgu.
U dréntu du Teôtru Aycardi, a Burgu.
  • Palassu du tribunô: u l'è ün di palassi ciü cunusciüi de Finô; u se truva in-tu céntru de Burgu e u prende u sö numme da-u fètu d'ése stètu, scuéxi fina a-a giurnô d'ancö, ségge a sêde du tribunô du Marchexùn che ün palassu de sustisia ascì. U l'è mensunùn pe-a primma otta in-tu 1311, dunca u l'è foscia stètu realisùn a-u tenpu da fundasiùn de Burgus Finarii pe oréi de ün di primmi marchéisi scibén che, segundu di resénti retruvaménti, in-te l'area i gh'éran sa de custrusiòi ciü antighe. U palassu du tribunô u l'è stètu anpliùn varie otte, tra-e cuôli i sùn stèti inpurtànti i travai du XV-XVI seculu, che i gh'àn dètu u sö spétu d'ancö a-a faciôta, riccaménte decurô cun di afreschi[29][88].
  • Palassu Ricci: palassu da famia da-u méximu numme, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn du 1529. U se truva a-u Burgu, in-scia ciassa de Santa Caterina, scibén che a sö intrô prinsipô, decurô da ün gréndu purtün, a l'éra da l'ôtru lôtu, in-sciu cuscì dito caruggiu du munisipiu. U l'é stètu a sêde du cumüne du Burgu da-u 1863 fìn a-a sö supresciùn, in-tu 1927[31].
  • Villa Gallesio-Sanguineti: custruia in-scia riva de levante da valô da sciuméra Aquila, a l'è stèta a villa da famia Gallesio. A l'è deventô famusa pe l'ativité de ün di sö propietari, Sorsu Gallesio, u cuôle, ün butanicu, u l'à döverùn i terén da villa pe-i sö stüdi in-sci èrburi da früta, primma da pubblicasiùn du sö libbru Pomona Italiana[89].
  • Teôtru Aycardi: teôtru da lücalité du Burgu, u l'è stètu custruiu tra-u 1804 e u 1806, a-u pustu du ciü végiu oratoiu di Scolopi. U l'è u ciü antigu teôtru de tütta a rivêa, da-u 2019 avértu turna a-u pübrico[90][91].
  • Teôtru Camillo Sivori: u se truva in-ta lücalité da Marina, lüngu l'Aurelia, e a sö custrusiùn a l'é cumensô in-tu 1863, pe finî tréi anni doppu. Realisùn segundu ün stile neu-clascicu, u l'è dedicùn a l'urtimu boccia de Paganìn, u cuôle u l'axèiva partecipùn a l'avertura de stu teôtru chi. A-giurnô d'ancö, e da vari anni, u Sivori u l'è serùn, dètu u sö besögnu de inpurtànti travai de manutensiùn[92][93].
  • Ôrcu a Margaritta Teresa d'Asburgo: u l'è stètu custruiu tra masu e agustu du 1666 pe-u rivu da suéna fia du re Féipo IV de Spagna a Finô, cuande a l'éra in viéggiu pe Viénna pe andô a mariô Puldu I d'Austria. U l'è ün gréndu ôrcu sénciu pugiùn surva cuattru chinole, realisùn segundu ün stile clascicu[37][94].
  • Punti rumôni: a Finô i ghe sùn vari punti de l'antiga Via Julia Augusta, che a pasôva in-te valè daré a-u paise, cumme i sincue, in particulô, da valô Ponci[15].

Architetüe militôri[modìfica | modìfica wikitèsto]

Castél Govone de nötte.
  • Castrum Perticae: da-u latìn "castéllu de Perti", cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn ascì (da-u numme de l'arénte gexétta[18]), a l'è üna furtificasiùn custruia da-i bisantìn che a se truva in simma a l'értu briccu che u divide Perti da valô da sciüméra Aquila. A sö realisasiùn a l'è foscia du VI-VII seculu, dunca a remunta a primma de l'invasiùn di lüngubardi, e a l'è mensunô pe-a primma otta in-te ün dipluma du 1162 de l'inperatû Federiccu Bôrbarussa. U l'è stètu pocu a pocu abandunùn cun-u sviluppu du paise du Burgu a partî da-u XIII seculu. A-a giurnô d'ancö i restan sölo de ruvine e di töcchi de müraie[19][95].
  • Castél Govone: scituùn in-sciu briccu du Becchignolo, in-ta frasiùn de Perti, u remunta ciü o menu a-u 1172 e u l'è ün di scinbuli du Finô. Custruiu sübitu doppu a custitusiùn du Marchexùn, pe oréi du marchéise Riccu II, u l'è sa mensunùn in-tu 1188 cumme üna "caminata", dunca ün palassu furtificùn cun di camìn. Sa largùn in-tu XIV seculu, u l'è stètu cuncuistùn da-i senéisi in-ta guéra du Finô (in-tu 1448) ma liberùn da-u marchéise Giuanne I dòi anni doppu. A remunta a-u 1490 a coscì dita "Ture di diamanti", realisô cun-u scistema du bugnato, u cuôle a gh'à dètu u sö spétu particulô. In-ti seculi sucessivi, cun l'invensiùn di canòi, a l'è stèta realisô üna segunda müraia, ciü spessa, fenia in-tu 1558. Però, cun-a duminasiùn spagnolla, castél Govone u perderà prestu a sö inpurtànsa in favö da furtessa de San Giuanne tantu che, sutta a-u sucessivu cuntrullu da Repübbrica de Séna, a müraia de föra a l'è stèta fèta scciupô in-tu 1713. A-a giurnô d'ancö, grasie a di finansiaménti de l'Uniùn Europêa, u l'è in cursu ün prugèttu de recüperu[23][96][97].
Castél San Giuanne e a stradda Beretta, cun-a Purta da Mésalüna.
  • Castél San Giuanne: furtessa spagnolla, realisô tra-u 1640 e u 1678 in-ta lücalité du Burgu, a l'è scituô in-scia cuscì dita stradda Beretta, a cuôle a suntôva Finô cu-i sö castélli e cun-u Ducôto de Milan. U l'è stètu custruiu a-u pustu de üna ciü antiga ture mediuevôle e, pe üna méiu difeisa, u presenta de müraie a tenaie, e cuôli i l'àn de guôrdiule a-e estremité. In parte derucùn da-i senéisi in-tu 1713, u l'è stètu lasciùn in-te ün stôtu de abandùn fìn a-u 1822 cuande, pe oréi da növa aministrasiùn di Savüia, u l'è divenùn üna galéra, ciosa sölo in-tu növeséntu. A-a giurnô d'ancö u castél San Giuanne u l'è de proprieté du cumüne e pe-a ciü parte vixitôbile[36][98].
A furtessa de Castelfrancu de nötte.
  • Castelfrancu: castéllu senéise du XIV seculu (foscia finiu in-tu 1365), döverùn da cuésti pe cuntrulô u Marchexùn de Finô, u l'è ciamùn cuscì dètu che, esendu ün exclave senéise in-tu teritöriu du Marchexùn, u nu l'éra suttupustu a-u pagaméntu de tascie. Dèta a sö pusisiùn strategica u l'è stètu cuncuistùn, derucùn e recustruiu varie otte fìn a-u periudu da duminasiùn spagnolla, cuande u l'è stètu trasfurmùn in-ta prinsipô furtessa de Finô, cun-a realisasiùn de vari furti ségge versu i munti che versu u mô. Cun-a növa duminasiùn senéise, diversaménte da-i ôtri castélli, a furtessa de Castelfrancu a l'è stètu ancura döverô pe cuntrulô a söna, respingendu üna squaddra de cuatorse nôvi ingléisi in-tu 1745. Doppu ün periudu in-tu cuôle u l'è stètu döverùn cumme galéra, a-a giurnô d'ancö u l'è a sêde de vari archivi[99][100].
  • Ture da Crôvasòppa: a l'è a ture bénben vixibile da tütta a söna, che a se truva in simma a-u côu da-u méximu numme. A sö custrusiùn a l'è incuménsô pe oréi du guvernatû spagnollu de Finô don Pedro de Toledo y Anaya, de moddu de cuntrastô i tacchi di saracìn, cun ün decretu du 10 masu du 1608. A ture a l'à üna furma a fegura de cuattru lôti e a l'è ôta due livélli, cun due garitte pusisiunè in-sci canti sud-est e nord-ovest[101].
  • Ture de Varigotti: a l'è a ture che a se truva in simma a punta Crena, surva a-a lücalité de Varigotti. A l'è u frütu de üna recustrusiùn du XIX seculu fèta cu-i materiôli e a-u pustu de üna ture bénben ciü antiga, parte du castrum bisantìn derucùn in-tu 1341, doppu ün taccu di senéisi a-u purtu du paise. A séncia ture, da-a furma a cuattru lôti e ôta due livélli, a l'è stèta realisô cumme üna pustasiùn di canòi pe-a difeisa da rivêa[102].
  • Ture de San Dunôtu o Munuméntu a-u senerô Cavigia: munuméntu dedicùn a-u senerô finarìn Riccu Cavigia, cumandante de ün armô in-ta primma guéra mundiô, u l'è stètu realisùn in-tu 1952 dréntu ün antiga ture, in simma a-u côu de San Dunôtu. Sta ture chi, che a regurda cuélla da Crôvasòppa scibén che a ségge in cundisiòi pésu, a l'è stèta custruia pe raxòi de difeisa da rivêa da-i tacchi di saracìn, arénte a üna géxa, a-a giurnô d'ancö sparîa, dedicô a San Dunôtu (che a l'à poi dètu u numme a-u côu ascì)[103][104].
  • Cà-ture de Belenda: a se truva in-scia colla de San Benardìn, surva a-a valô da sciümera Susà, e u l'è u méiu côxu de cà furtificô ancura vixibile in-ta söna. A sö custrusiùn, che a cunta de tréi livélli, a remunta a-u XIV seculu e a l'è stèta fèta cun-a pria du Finô[105].

Musei[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Müseu archeulogicu du Finô: u l'è u müseu da sité, u cuôle u cunserva vari retruvaménti preistòirici e de éte sucessive fèti in-te l'ôrme de l'area, resti du periudu rumônu e bisantìn, reperti de l'éte mediuevôle e üna grénda collesiùn de monéte antighe. U l'è vixitôbile u restu du cunventu ascì, che u l'éra stètu trasfurmùn in-te üna galéra, cu-e célle ciü düre scituè in-tu canpanìn de l'arénte géxa[106].

Ecunumia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Üna vigna in-ta valô de Perti.

Cumme pe-i ôtri cumüni da rivêa, tantu inpurtànte pe l'ecunumia de Finô u l'è u turismu balneare scibén che i ghe séggian nümeruse ôtre ativité puscibili. Pertantu a gh'è ascì ün turismu suntùn a-e varie ativité sportive pe-e cuôli Finô u l'è deventùn ün inpurtànte céntru de turismu internasiunôle, survatüttu pe-a ranpignô, fèta in-sce varie rive verticôli di munti surva e valè daré a-u paise, e pe-u ciclismu, prinsipalménte pe-e discipline lighè a-a mountain bike.

Fìn a-u 2012, doppu ün prucessu de industrialisasiùn incumensùn in-tu XIX seculu, a se truvôva chi a sêde du stabilimentu da Piaggio Aerospace, frabica unde a gh'éra a prudusiùn de aérei, che a l'è stèta de lüngu a ciü inpurtànte realté de travaiu du paise.

Pe-u primariu i sùn presenti de ativité agricule, cu-i prudutti cultivòi in-tu restu da rivêa ligüre e de varieté tipiche de Finô ascì, cumme de vigne de ruseise, de lümassina e de vermentìn che i l'àn ötegniu u certificùn D.O.C.

Cultüra[modìfica | modìfica wikitèsto]

Istrusiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Bibliutêche
Ün di ciostri du cunventu de Santa Caterina, sêde da Biblioteca Mediateca e du Müseu archeulogicu du Finô ascì.

A Finô a l'è stèta creô, cu-e bibliutêche di cumüni de Côrxi e Maiö ascì, a cuscì dita réi du Sistema Bibliotecario Finalese, a cuôle a cunprende e due bibliutêche da sité[107].

  • Biblioteca Mediateca finalese: avérta in-tu 2002, a l'è a növa bibliutêca da sité. A se truva a-u Burgu, in-tu cunventu de Santa Caterina, e a cunta de scuéxi séntumilla libbri, pe ün nümeru de vixitatòi a l'annu ciü o menu paréggiu a trentasincuemilla[108].
  • Biblioteca San Lorenzo: a l'è a bibliutêca de Varigotti, scituô in-scia SS1 Aurelia e avérta in-tu 2006.
Scöre

Pe l'istrusiùn de livéllu segundariu de segundu grôdu, a Finô i ghe sùn e scöre de:

  • Licéu statôle "Arturu Issel", cu-i indirissi scentificu, lénguistegu, scense umône e ecunomicu-sociô.
  • IPSIA "Leunôrdu da Vinci"
  • IPSSAR "Gustu Migliorini"

Dialettu[modìfica | modìfica wikitèsto]

Magnifying glass icon mgx2.svgO mæximo argoménto in detàggio: Dialétto finaléize.

A Finô u l'è parlùn ün particulô dialéttu da léngua lìgüre, du gruppu du lìgüre céntru-ucidentàle, u finarìn. Stu dialettu chi u l'è üna parlô cun varie diferense da cuélle di paisi vexìn, dèta a lünga stòia de indipendensa du Marchexùn da-a Repübbrica de Séna. Stu fètu chi u l'à cunsentiu a-u finarìn de scapurô a-e infruénse du senéise presenti in-ti teritöri vexìn, cunservandu e sö particularitè[109].

Persunalité lighè a Finô[modìfica | modìfica wikitèsto]

U munuméntu a-u senerô Caviglia.

Manifestasiòi[modìfica | modìfica wikitèsto]

Preparasiùn du Paliu de Cuntrè, in-ta ciassa Vittorio Emanuele.
  • Trail du Marchexùn: u se tegne a primma dumenega de môrsu in-ti senté tra-i bricchi de Finô, pe üna lünghessa de scuéxi 38 km[110].
  • Salone dell'Agroalimentare Ligure: tra avri e masu a Burgu, u l'è ün eventu enogastronomico dedicùn a-e tradisiòi e a-e coltüre lücali[111].
  • 24h de Finô: da-u 1999 a l'è üna di cunpetisiòi de endurance mountain bike ciü inpurtànte a-u mundu. U se tegne tra masu e sügnu tra-i senté in-sci bricchi da lücalité Môgne[112].
  • Varigotti Festival: a lüu, festival müxicôle dedicùn a-a cansùn d'autö[113].
  • {te}che Festival: u se tegne tra lüu e agustu in-tu castéllu de Castelfrancu e u cunsciste in mustre d'arte e spetaculi de ballu, müxica e teôtru[114].
  • Viéggiu in-tu mediuevu: manifestasiùn che a se tegne in agustu, pe mustrô cumme a l'éra a vitta in-tu 1400, sutta a-u Marchexùn in-tu sö momentu de mascima richéssa[115].
  • Finale for Nepal: manifestasiùn ligô a l'inpurtànsa de Finô cumme lücalité unde u l'è praticùn u sport da ranpignô, a gh'à cumme scupu cuéllu de recanpô giüti pe-e pupulasiòi du Nepal. A se tegne tütti i anni in-tu méise de setenbre[116].
  • FinalEnduro - Enduro World Series: u se tegne a otubre e, cun-a 24h de Finô, a l'è üna de manifestasiòi de endurance mountain bike ciü inpurtànti a-u mundu. In particulô a FinalEnduro, creô in-tu 2008, a l'è l'urtima tappa du canpiunùn mundiô de sta disciplina chi[117].
  • RunRivieraRun Half Marathon: manifestasiùn che a se tegne de otubre, a cunsciste in-te üna mésa maratona (de 21,097 km) che, partindu da Varigotti, a cure lüngu l'Aurelia fina a-a marina de Löa[118].

Feste e fére[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Féra de San Biôxu: a se tegne in-ta setemôna da festa du santu, che a l'è u 3 de frevô.
  • Festa e féra da Maculôta: féra pe-a festa da Maculôta de l'8 dixénbre, a cunprende üna prucesciùn religiusa ascì.
  • Féra de San Giuanne Batista: pe-a festa da parocchia da Marina, u 24 de sügnu.
  • Féra de Nostra Scignura Sunta: pe-a festa du 15 agustu.

Comunicasiòi[modìfica | modìfica wikitèsto]

A ciassa da stasiùn de Finô, in-tu 1938.

Stradde[modìfica | modìfica wikitèsto]

Finô u l'è traversùn da l'inpurtànte SS1 Aurelia, che a sunta u paise cu-i ôtri cumüni da rivéa e, in particulô, cun Borsi a punénte e cun Nori a levante. A SP490, dita Stradda du Sü du Melogno, a sunta, a nord, a costa cun Carisan e a valô du Tanaru. I ghe sùn ascì a SP17 pe Côrxi, a SP27 pe Orcu Feìn e, da Pîa, a SP8 pe Véssi e a SP54 che, pasandu da Môgne, a va a Spoturnu.

In-ta valô du Côrxi u gh'è ün casellu in-sce l'autustradda A10, ciü o menu 2 km a nord-ovest da cuntrô du Burgu.

Féruvîe[modìfica | modìfica wikitèsto]

Magnifying glass icon mgx2.svgO mæximo argoménto in detàggio: Stasiùn de Finô Marina.

Finô u l'è suntùn a-a réi féruviària lìgüre, cun üna stasiùn in-scia lìnia Séna-Vintimîa che a se truva in-ta frasiùn da Marina. I gh'éran de stasiòi a Pia e a Varigotti ascì, ciose in-tu 1977 cun-a supresiùn du végiu ramu Finô-Vué söna industriôle e l'avertura du növu garbassu, a dugiu binario. Scibén che i sùn stèti eseguîi sti travai chi, a-a giurnô d'ancö u töccu Finô-Löa (e l'Arbenga-Andöra ascì) u l'è ancura a binario sénciu, scituasiùn che a crea de spessu di prublemi.

Purtu[modìfica | modìfica wikitèsto]

Finô u l'è serviu da ün purtu turisticu realisùn in-tu 1964 che u se truva sutta a-u côu de San Dunôtu, da-u lôtu de Varigotti, e da-u cuôle u pia u sö numme: a Marina di Capo San Donato. U purtu de San Dunôtu u cunta de 590 pusti bôrca, cun di spasi pe bôrchi fìn a-i 17 m de lünghessa[119][120].

Aministrasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Scindici de Finô[modìfica | modìfica wikitèsto]

U munisipiu da sité, a Marina.
Perîodo Prìmmo çitadìn Partîo Càrega Nòtte
1927 1929 Marco Vivaldi Pasqua PNF Pudesté
1929 1941 Settimo Ascenso PNF Pudesté
1941 1942 Domenico Sanguineti PNF Pudesté
- - - -
1946 1961 Augusto Migliorini DC Scindicu
1961 1964 Vincenzo Buraggi DC Scindicu
1964 1975 Augusto Migliorini DC Scindicu
1975 27 setenbre 1983 Lorenzo Bottino PSI Scindicu [121]
28 dixénbre 1983 11 sügnu 1988 Pietro Cassullo DC Scindicu
11 sügnu 1988 28 lüu 1990 Pietro Cassullo DC Scindicu
28 lüu 1990 24 avri 1995 Pietro Cassullo DC Scindicu
24 avri 1995 14 sügnu 1999 Pier Paolo Cervone lìsta civica de céntru-scinistra Scindicu
14 sügnu 1999 14 sügnu 2004 Pier Paolo Cervone lìsta civica de céntru-scinistra Scindicu
14 sügnu 2004 8 sügnu 2009 Flaminio Richeri Vivaldi Pasqua lìsta civica de céntru-drita Scindicu
8 sügnu 2009 26 masu 2014 Flaminio Richeri Vivaldi Pasqua lìsta civica de céntru-drita Scindicu
26 masu 2014 27 masu 2019 Ugo Frascherelli Ugo Frascherelli Sindaco
(lìsta civica de céntru-scinistra) 		Scindicu
26 masu 2019 in caréga Ugo Frascherelli Ugo Frascherelli Sindaco
(lìsta civica de céntru-scinistra) 		Scindicu

Binéllaggi[modìfica | modìfica wikitèsto]

Sport[modìfica | modìfica wikitèsto]

U Bric Spaventaggi, cun-a sö famusa riva unde a l'è praticô a ranpignô sportiva.

Finô a l'è üna sité da-e varie sucieté e manifestasiòi sportive, tantu che in-tu 2012 a l'à ötegniu u titulu de "European Town of Sport"[122]. In particulô i ghe sùn, in-ti canpiunòi de varie discipline, e sucieté de:

  • F.B.C. Finale: a l'è a scuaddra de balùn de Finô, fundô in-tu 1908 a-a giurnô d'ancö a söga in série D[123].
  • Volley Team Finale: scuaddra che a söga in-ta série C du canpiunùn di massci[124].
  • Tennis Club Finale: sucieté fundô in-tu 1928, a söga in-ta série B du canpiunùn di massci e in-ta série C pe cuéllu de donne[125].
  • Finale Basket Club: a söga in-tu canpiunùn de série D.

Cumme sa mensunùn, a-a giurnô d'ancö Finô u l'è ün di céntri ciü inpurtànti a-u mundu pe-u cuscì ditu endurance mountain bike, specialité de ciclismu in-scia tèra abbastansa suéna e cun ün format che u regurda i rally. E gôre ciü inpurtànti i sùn in particulô a 24h e a FinalEnduro, parte du canpiunùn mundiô de stu sport chi.

Finô a l'è ascì üna lücalité inpurtànte pe-a ranpignô, survatüttu de tipu sportivu, cun percursi de tütti i livélli, da 3a a 8c. Scibén che a nu gh'è de vie tantu lünghe, i sùn bénben cunusciüe dèta a bèllessa de viste e u clima mite pe tüttu l'annu[126].

Galerîa de futugrafîe[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Vista du côu da Crôvasòppa e da sö Ture.

    Vista du côu da Crôvasòppa e da sö Ture.

  • Punta Crena e l'ansa di Saracìn, a Varigotti.

    Punta Crena e l'ansa di Saracìn, a Varigotti.

  • L'ôrma de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì.

    L'ôrma de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì.

  • Illustrasiùn de Castél Govone in-tu 1570, ancura cu-e dugie müraie.

    Illustrasiùn de Castél Govone in-tu 1570, ancura cu-e dugie müraie.

  • Vista da lücalité da Marina in-te ün disegnu du 1870 de Henry Alford.

    Vista da lücalité da Marina in-te ün disegnu du 1870 de Henry Alford.

  • Vista da lücalité de Pia a-a giurnô d'ancö.

    Vista da lücalité de Pia a-a giurnô d'ancö.

  • Vista da lücalité de Varigotti.

    Vista da lücalité de Varigotti.

  • Vista da valô de Lacremô.

    Vista da valô de Lacremô.

  • Vista de Perti ôta, cun-a géxa de San Eusébiu.

    Vista de Perti ôta, cun-a géxa de San Eusébiu.

  • Vista da ciassa prinsipô de Gura.

    Vista da ciassa prinsipô de Gura.

Nute[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. ↑ Dato Istat - Pupulasiùn a-u 30 sügnu 2019.
  2. ↑ Legge 26 agosto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
  3. ↑ (IT) Finalborgo - Aria da marchesi, in sce borghipiubelliditalia.it. URL consultòu o 23 màzzo 2021.
  4. ↑ (IT, EN, FR) Spiaggia libera Baia dei Saraceni, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  5. ↑ (IT, EN, FR) Spiaggia libera del Malpasso, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  6. ↑ (IT, EN) Caverna delle Arene Candide - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  7. ↑ (IT, EN) Il Giovane Principe - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  8. ↑ (IT, EN) Caverna delle Fate - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  9. ↑ (IT, EN) Arma delle Mànie - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  10. ↑ (IT, EN) Ciappo delle Conche - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  11. ↑ (IT, EN) Ciappo del Sale - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  12. ↑ (IT, EN) Ciappo dei Ceci - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 (IT) Stòia de Finô, in sce comunefinaleligure.it. URL consultòu o 3 zùgno 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 28 zenâ 2013).
  14. ↑ (IT, EN) Villaggio delle Anime - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  15. ↑ 15,0 15,1 (IT, EN) La Val Ponci - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  16. ↑ (IT, EN) Ponti e Archi - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  17. ↑ 17,0 17,1 (IT, EN) Pieve del Finale - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 (IT, EN) Chiesa di Sant’Antonino - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  19. ↑ 19,0 19,1 (IT, EN) Castello di Sant’Antonino - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  20. ↑ 20,0 20,1 (IT, EN) Castello di Orco - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  21. ↑ 21,0 21,1 (IT, EN) Castello di Varigotti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  22. ↑ (IT) Alberto Peano Cavasola, Il castello di Lancillotto. La storia europea di Castel Gavone, Finô, Centro Storico del Finale, 2004, ISBN 88-90-16690-8.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 (IT, EN) Castel Gavone - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 (IT, EN) Finalborgo - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  25. ↑ (IT) Bellum Finariense, in sce assocelesia.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  26. ↑ (IT, EN) Cinta muraria medievale di Finalborgo - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  27. ↑ 27,0 27,1 (IT, EN) Porta Carretta - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  28. ↑ (IT, EN) Porta Testa - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  29. ↑ 29,0 29,1 (IT, EN) Finalborgo - Palazzo del Tribunale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  30. ↑ 30,0 30,1 (IT, EN) Chiesa di NS di Loreto - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  31. ↑ 31,0 31,1 (IT, EN) Palazzo Ricci - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  32. ↑ (IT, EN) Palazzo Cavasola - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  33. ↑ (IT, EN) Palazzo Buraggi a Finalmarina - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  34. ↑ (IT, EN) Palazzo Buraggi de via Pertica - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  35. ↑ (IT, EN) Villa Buraggi - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  36. ↑ 36,0 36,1 (IT, EN) Castel San Giovanni - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  37. ↑ 37,0 37,1 (IT, EN) Arco di Margherita - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  38. ↑ (LA) Statuta, decreta et ordines marchionatus Finarij, Finô, Ex typographia Ambrosij Ramellati, 1667.
  39. ↑ (IT, EN) Teatro Aycardi - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  40. ↑ (IT) R.D.L. 2 senô 1927, n. 1, art. 1, in sce normattiva.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  41. ↑ (IT) R.D.L. 2 senô 1927, n. 1, art. 4, in sce normattiva.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  42. ↑ (IT, EN) Aree Piaggio - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  43. ↑ (IT) L.R. 4 lüu 2008, n. 24, in sce federalismi.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  44. ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT;  URL cunsultùn u 28-12-2012.
  45. ↑ (IT) Vicaria di Finale Ligure - Parrocchie, in sce chiesasavona.it. URL consultòu o 6 zùgno 2021.
  46. ↑ (IT) Gorra, s. Bartolomeo, in sce diocesidialbengaimperia.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  47. ↑ (IT) Olle, s. Giovanni Battista decollato, in sce diocesidialbengaimperia.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  48. ↑ (IT, EN) Basilica di San Biagio - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  49. ↑ (IT, EN, FR) Basilica di San Biagio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  50. ↑ (IT, EN) Santa Caterina - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  51. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Santa Caterina, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  52. ↑ (IT) Chiesa di San Giuseppe Calasanzio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  53. ↑ (IT, EN) Basilica di San Giovanni - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  54. ↑ (IT) Arte e Storia, in sce parrocchiafinalmarina.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  55. ↑ (IT, EN, FR) Basilica Collegiata di S. Giovanni Battista, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  56. ↑ 56,0 56,1 (IT, EN, FR) Chiesa dei Padri Cappuccini e Pieve del Finale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  57. ↑ (IT) Chiesa dei Neri, in sce parrocchiafinalmarina.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  58. ↑ (IT) Convento Frati Cappuccini, in sce cappucciniliguri.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  59. ↑ (IT) Chiesa di Santa Maria - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  60. ↑ (IT, EN, FR) Abbazia dei Padri Benedettini, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  61. ↑ (IT, EN, FR) Santuario di N.S. di Pia, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  62. ↑ (IT) Monte di Pia - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  63. ↑ (IT, EN, FR) Cappella di Sant'Antonio Abate al Monte, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  64. ↑ (IT, EN) Chiesa di San Cipriano - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  65. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Cipriano, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  66. ↑ (IT, EN) Chiesa dei SS Cornelio e Cipriano - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  67. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Cipriano e San Gennaro, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  68. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Gennaro, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  69. ↑ (IT, EN) Chiesa di Sant'Eusebio - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  70. ↑ (IT, EN) Abside e campanile della chiesa di S. Eusebio - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  71. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Sant'Eusebio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  72. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Nostra Signora di Loreto (dei Cinque Campanili), in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  73. ↑ (IT, EN) Chiesa di San Sebastiano - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  74. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Sebastiano di Perti, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  75. ↑ (IT, EN, FR) Cappella di Sant'Antonino, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  76. ↑ (IT, EN) Campanile di San Bartolomeo - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  77. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Bartolomeo Apostolo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  78. ↑ (IT) Rivive oggi la tradizione della Messa nell'Oratorio dell'Annunziata a Gorra, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  79. ↑ (IT) Gorra: torna la festa religiosa di San Lazzaro, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  80. ↑ (IT) A Gorra torna la tradizionale festa di Santa Rosalia, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  81. ↑ (IT) Gorra, dopo vent'anni riapre l'oratorio della Madonna della Neve, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  82. ↑ (IT) Avviati i lavori di restauro nella chiesa di Olle, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  83. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa Parrocchiale di San Lorenzo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  84. ↑ (IT, EN) Chiesa di San Lorenzo a Varigotti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  85. ↑ (IT, EN) Chiesa di San Lorenzo a Varigotti, Sarcofago in marmo bianco - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  86. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Lorenzo (medievale), in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  87. ↑ (IT) Oratorio di Sant'Antonio Abate, in sce varigottiinsieme.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  88. ↑ (IT, EN, FR) Palazzo del Tribunale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  89. ↑ (IT, EN) Villa Gallesio-Sanguineti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  90. ↑ (IT, EN) Teatro Aycardi, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  91. ↑ (IT, EN, FR) Riapre il Teatro Aycardi, un piccolo gioiello ottocentesco nel cuore di Finalborgo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 1º zùgno 2021.
  92. ↑ (IT, EN) Teatro Sivori, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  93. ↑ (IT, EN, FR) Teatro Sivori, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  94. ↑ (IT, EN, FR) Arco di Margherita di Spagna, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  95. ↑ (IT, EN, FR) Castrum Perticae, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  96. ↑ (IT, EN) Torre dei diamanti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  97. ↑ (IT, EN, FR) Castel Govone, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  98. ↑ (IT, EN, FR) Forte San Giovanni, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  99. ↑ (IT, EN) Castelfranco - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  100. ↑ (IT, EN, FR) Fortezza di Castelfranco, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  101. ↑ (IT, EN) Torre di Caprazzoppa - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  102. ↑ (IT, EN) Torre di Varigotti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  103. ↑ (IT, EN) Torre di San Donato, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  104. ↑ (IT, EN, FR) Mausoleo del Generale Caviglia, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  105. ↑ (IT, EN) La torre della Belenda - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  106. ↑ (IT) Müseu archeulogicu du Finô - Scitu uficiô, in sce museoarcheofinale.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  107. ↑ (IT) Sistema Bibliotecario Finalese - Scitu uficiô, in sce sbfinalese.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  108. ↑ (IT, EN, FR) Biblioteca Mediateca Finalese, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  109. ↑ (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finô, Centro Storico del Finale, 2000.
  110. ↑ (IT, EN, FR) Trail del Marchesato, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  111. ↑ (IT, EN, FR) Salone dell'Agroalimentare Ligure, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  112. ↑ (IT, EN, FR) 24h di Finale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  113. ↑ (IT, EN, FR) Varigotti Festival, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  114. ↑ (IT, EN, FR) {te}che Festival, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  115. ↑ (IT, EN, FR) Viaggio nel Medioevo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  116. ↑ (IT, EN, FR) Finale for Nepal, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  117. ↑ (IT, EN, FR) FinalEnduro - Enduro World Series, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  118. ↑ (IT, EN, FR) RunRivieraRun Half Marathon, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  119. ↑ (IT) Marina de côu San Dunôtu - Scitu uficiô, in sce marinafinaleligure.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  120. ↑ (IT, EN, FR) Marina di Capo San Donato, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  121. ↑ Dimìsso da-a caréga
  122. ↑ (EN) European Towns of Sport, in sce aceseurope.eu. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  123. ↑ (IT) F.B.C. Finale - Scitu uficiô, in sce fbcfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  124. ↑ (IT) Volley Team Finale - Scitu uficiô, in sce volleyfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  125. ↑ (IT) Tennis Club Finale - Scitu uficiô, in sce tennisclubfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  126. ↑ (EN, IT) Finale Ligure, in sce thecrag.com. URL consultòu l'8 zùgno 2021.

Ôtri prugètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Suntaménti esterni[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • (IT) Scitu uficiô, in sce comune.finaleligure.sv.it. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
  • (IT, EN) Scitu du MUDIF, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
  • (IT, EN, FR) Scitu turisticu uficiô, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 173739993 · WorldCat Identities (EN) 173739993
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Finô&oldid=235526"