Èrli

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganéize
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietài lucàle
Erli
cumüna
Erli – Stemma
Erli – Veduta
Panu(r)àmma de Èrli
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
RegiónCoat of arms of Liguria.svg Liguria
ProvìnsaProvincia di Savona-Stemma.svg Savuna
Aministraçión
ScìndicoSergio Bruno (lista sivica "Per Erli") da-o 27-5-2019
Dæta de instituçión1861
Teritöio
Coordinæ:44°08′14.18″N 8°06′14.75″E / 44.137272°N 8.104097°E44.137272; 8.104097 (Erli)
Altitùdine287 m s.l.m.
Superfìcce16,73 km²
Abitanti226[2] (31-5-2020)
Denscitæ13,51 ab./km²
FraçioìnBàsci[1], Berriöi, Gàzzu (prinsipàli)
Comùn confinantiCastregiancu, Castreveiju, Garesce (CN), Naxin, Sücca(r)è
Âtre informaçioìn
CAP17030
Prefìsso0182
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT009028
Cod. cadastrâD424
TargaSV
Cl. scìsmicazöna 3 (sismicitæ bàssa)[3]
Cl. climàticazöna D, 1 983 GG[4]
Nomme abitantierlexi
Sànto patrónSanta Cateìna de Lisciandria
Giórno festîvo25 nuvèmbre
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión:
Erli
Erli
Erli – Mappa
Pusisiùn d'Èrli inta màppa da Pruvinsa de Savùna
Scîto instituçionâle
Modifica dati su Wikidata · Manuale

Èrli a l'è 'na cumüna de 242 abitanti in ta Pruvinsa de Savùna, in te l'enteutèra d'Arbenga, in ta regiun Ligü(r)ia.

Geugrafìa

  • U paìse de Èrli

    U paìse de Èrli

  • Vìsta da lucalitài de Pözzu

    Vìsta da lucalitài de Pözzu

  • U burgu da lucalitài Còsta

    U burgu da lucalitài Còsta

  • Gazzu, vista de Burgu Sant'Anna

    Gazzu, vista de Burgu Sant'Anna

Erli u se tröva intu punénte savunese, in te l'ata valà du Neva e dunca u fa parte du basìn idrugraficu du s-ciümme Sènta.

• A Carpenéa: a l'è a burgà c'a se tröva au de sutta da Stradda Nasiunàle, dòppu a Panissài(r)a, nasciüa prubabilmente cumme pòstu de rexidensa estìvu di Marchexi Clavesana e de àtri nobili de Arbenga e duveà ascì düante a Guèra de Süca(r)ê sutta i Del Carretto, vista a presensa de Rexidense Castelàe.

• A Còsta, burgâ ch'a se tröva in pusisiùn ciü âta rispettu au sentru du paìse, pé a stradda fra U Pözzu e U Praettu.

• A Tûre, burgâ de mézzu fra I Bàsci e A Ciàssa, custruìa a partì dau doppu guèra, a seguitu de l'abandùn de ca' du burgu di Bàsci.[5]

• Berriöi, a l'è a penürtima frasiùn ch'a se incuntra rivandu da Arbenga, a pìa u numme daa parentèlla di Berriö.

• Busü(r)àscu, se tröva lungu a a vìa da sà, dunde a se tröva l'antìga gêxa de San Zanne.

• I Bàsci antigu burgu medievàle, resentemente restruttüàu,  u l'è traversàu daa vìa da sâ, chi u l'è famuzu u punte in sciu Neva, u pîa u numme daa parentèlla di Basci, a l'è a frasiùn ciü in bàssu du paìse.[5]

• Gàzzu, divìxu fra Gazzu de Sutta, vixin aa stràdda nasiunàle, e Gàzzu Sant'Ànna o de Surva, cun u burgu stò(r)icu custruìu aturnu a a capeletta de Sant'Anna e Santa Ritta.

• I Sêri, üna de frasiùi ciü âte de Èrli, se ghe rìva da Gazzu Survàn, da chi i parten poi di senté versu u Praettu e Urtiéu (zà frasiun de Garesce), pé chélla ch'a l'è l'Âta Via di Munti Ligü(r)i, u numme u pö de(r)ivà o da l'èrbuu dìtu sêru (plü(r)âle sêri), che chi i sun prezenti in prevalensa. Âtra supusisiùn pö ésse pòstu seràu, vistu che antigamente i senté lì i nu g'axéan ina vìa de sbuccu.

• I Caffa(r)i, cun u numme de(r)ivàu daa famìa Caffa u deve l'u(r)igine prubabilmente aa sitài de Cafà, antìga culonia da Repübbrica de Zena, poi cunquistâ da l'Impe(r)u Utumàn.

• I Négri, a l'è a burgâ che se tröva pòcu primma da Carpenéa e dòppu a Panissài(r)a, ciamâ cuscì perché fundàu secundu serte teurìe dai Saracen, ricurdandu a vixinansa cun Garesce, dunde sun ducumentàe ciü incursciùn intu paìse.

• U Pözzu, (scrìcciu inta grafìa pruposta da Ernesto Ghione U Pozu) a l'è a lucalitài ciü antìga du paìse, edificâ in sce in pözzu natü(r)ale pòcu sutta aa véija paruchiàle de San Martin.[6]

• U Praéttu a l'è a frasiùn ciü àta in sciu livéllu du mâ, ai cunfìn cun u cumün de Garesce, inta frasiùn de Urtiéu e de Castreveiju cun a Cascìna d'Aiju.

• A Ciàssa curispundente aa lucalitài du sentru de Èrli, vixin a sta chi a gh'è ascì a Panissai(r)a, antigu burgu in pàrte cacciàu zü aa fìn du XX seculu pé a presensa de ca' periculanti, restan ancù i edifissi prinsipàli lungu u stradùn prinsipàle ch'i i pòrtan ai Négri.

Stòija

A meridiana vixina a a géxa

E prime testimunianse attestàe d'in insediaméntu in ta zona sun ricunducibili a i Rumai cumme u ne testimònia a "Necropoli d'Erli" c'a se tröva in ta lucalitài de Cascina d'Aiju[7] (ancöi in tu cumün de Castrevéiju).

Inti ürtimi tempi sun stàe truvàe di rèsti de insediamenti ancua ciù veiji, rizalènti au Paleuliticu, inta cuscì diccia gròtta Arma Veirana.[8] Doppu a fin de l'Impéu Rumàn a zona a l'è stà invasa da üna pupulasiun barbara, i Eruli, chi l'han dàu u nùmme au paìse.[7]

Dai diferénti stüddi in sce prìmme numinasiùi lucàli; pé ezempiu i cugnummi ciü difüxi in tu burgu (Neigri, Càffa, Fàlcu, Berriö, e àtri), i rizultàn quaxi cumpletaménte uriginà(r)i de l'àta etài de mezzu, quande u l'è stàu sùtta au cuntròllu du Cuntadu de Arbenga.

Insé(r)iu da-a metài du X seculu inta marca Arduinica, u l'è passàu ai marchexi de Clavesana fra u XII e u XIV seculu.[9]

Pé vìa matrimuniale u pàssa a partì da u 1326 primma, e pòi ufisiàlmènte in tu 1335 ai marchexi du Carretto, cun l'aquisisiùn du feudu cumprendénte a valà du Neva fra Erli e Castrevéiju. Da u 1397 u pàssa a fà parte du Marchezàu de Sücca(r)ê, sèmpre sutta a a stéssa pruprietài. Cun a fìn du marchezàu, fra u 1623 e u 1624 u feudu du paìse u vegne cattàu da i Savoia che u pòrtan sutta au sò ducàu, fin au 1672 [10] quande, doppu in asédiu du(r)aüu e truppe da Repübbrica de Zena e rivàn in ta Valà du Neva, inglubandu cuscì quést'ürtima in ti territori pusedüi.

Impurtànte ascì ricurdà (tra i vàri evénti) che in tu 1746 gh'è stàu in assediu di austru-piemuntexi, ligàu a a guèra de sucesciùn austriaca, chi i sercavan de sulevà a pupulasiun du burgu cuntru a duminasiùn zenese. Quaxi sinquant'anni doppu, in tu nuvémbre de l'ànnu 1795[10], pü u teritòiu de Erli u vegne interessàu da i fàtti de guèra fra a Fransa e u Regnu de Sardegna (a l'epuca alléau cun l'Austria), dü(r)ante a Battaija de Löa.

Cun a duminasiùn fransese u teritòiu de Èrli u éntra a fà pàrte da u 2 de dixémbre du 1797 in tu "Dipartimentu du Letimbru", cun capitàle Savùna a l'intèrnu da a Repübbrica Ligü(r)e, e da l'ànnu sucescìvu u và a fà parte du III Cantun (cun séde a Sücca(r)ê). Zà inglubàu diretaménte in te u Primmu Impéu Fransese da u 1815 u pàssa sutta a pruvinsa d'Arbenga du Regnu de Sardegna, e da u 1861 và a fà parte de l'Italia ünìa.

Abitanti

Cunfin

U cunfina cun Castregiancu e Naxin a ovest, Castreveiju a est, Garesce (Pruvinsa de Cuni) a nord e cun Sücca(r)ê a sud-est.

Evulusiùn demugràfica

Abitanti censìi[11]

Minu(r)ànse fu(r)èste

Dàndu améntu a l'ISTAT, a u 31 de dixembre du 2014, a Erli i ghe sun 31 rexidenti fu(r)èsti.

Posti de interesse

  • A géxa de Santa Cate(r)ìna

    A géxa de Santa Cate(r)ìna

  • U Punte in sciù Néva ai Bàsci

    U Punte in sciù Néva ai Bàsci

  • A ciàssa da géxa de Santa Cate(r)ìna

    A ciàssa da géxa de Santa Cate(r)ìna

  • A Capélla veja da Madònna da Vàrdia (o da Guàrdia) au Praéttu

    A Capélla veja da Madònna da Vàrdia (o da Guàrdia) au Praéttu

  • A géxa de San Martìn au Pözzu da Nord

    A géxa de San Martìn au Pözzu da Nord

  • A capeletta de Sant'Anna e Santa Rita intu burgu de Sant'Anna (Gazzu d'Èrli)

    A capeletta de Sant'Anna e Santa Rita intu burgu de Sant'Anna (Gazzu d'Èrli)

  • A capeletta di Bàsci, dedicâ a Cosma e Damiàn

    A capeletta di Bàsci, dedicâ a Cosma e Damiàn

Architetüe religiùse

• Gêxa paruchiâle de Santa Cata(r)ìna inta Ciàssa da Panissài(r)a. Rizalénte au seculu XVI, a l'è de stîle ba(r)òccu. A l'internu a g'ha numma ina navâ, ricca de decurasiun du seculu sucescìvu, survatüttu afreschi de diferenti cu(r)ùi. Carateristicu u purtun de ingressu, caraterizàu da in "proti(r)u" surezüu da de pa(r)aste. U campanìn, de u(r)igine medievâle, l'è indissiu de 'na custrusiun presedénte aa gêxa d'ancöi. Se tröva frasiunàu in trei livélli.[12]

• Uatò(r)iu de San Zanne u Vangelìsta, de frunte aa paruchiâle, u cunserva au sò internu in maestusu âtâ, cu-a relatìva pà(r)a dedicâ au santu. Zà mensciunàu intu Sacru e Vâgi Giardinéllu, ven custruìu a partì dau 1648 sutta ae di(r)etîve du méstru d'àrte Oneglio, seguéndu i canuni du stîle ba(r)occu.[13]

• Céve de San Martin de Tours au Pözzu. A se tröva inta zòna de l'antìgu semité(r)iu, afrescà da Segurano Cigna, pitù lucàle atìvu fra a Ligü(r)ija e u Piemùnte. Restruttü(r)â inti ürtimi témpi a l'è u(r)iginàia du XI seculu.[14] L'è frequentâ pé vìa di senté chi i portan versu U Praéttu e A Còsta.

• Antìga gêxa de San Zanne pé a vìa da sâ, in lucalitài Busü(r)àscu, inti seculi medievâli a l'é(r)a in uatò(r)iu culegàu cun in uspissiu, scituàu pòcu sutta, in scia spunda de lérca du Néva. Vén poi scunsacrâ e vendüa, duve(r)â cumme secaû pe e castàgne. Aa metài du seculu pasàu l'è stâ curpìa da 'n incendiu, ch'a l'ha fàu crulâ u téitu de legnu.[15]

• Capella da Madonna da Guardia (lucalménte dìccia da Vàrdia) au Praéttu, edificâ perché ina donna intu 1948 (segundu quantu ripurtàu dai abitànti da frasiùn) a l'axéa truvau lì vixin ina medaijétta da Madonna, e de cunseguènsa a génte du postu a s'è impegnà pe custruila. Pa pe(r)ò che ina strutüa presedénte zà a ghe fùsse, prubabilménte zà a partì dau 1600.[16] Inti àgni '70, pòi, vén ascì fundâ a capélla növa, cun l'agiüttu da cumünitài paruchiâle.[17]

• Capélla de San Benardu (lucalmente ascì de San Bernâdu) ai Berriöi. Esempiu de architetüa religiusa de campagna, a l'ha ina faciâ cun prée a vista, caraterizâ da 'n arcu tampunàu, tüttu intunacàu. Internamente cuèrta cun 'na vôta a butte, tantu inte l'aula, quantu intu presbite(r)iu.[18]

• Capélla de Sant'Anna e Santa Rìtta a Gazzu, inta burgâ de Sant'Anna. Prubabilmente edificâ intu periudu seisentéscu, internaménte intunacàu e cuèrtu da 'na vôta a bùtte cu-e lünette, cunserva in âtâ in stüccu, surmuntàu da a stàttua da santa. Drentu se tröva ascì in gròtta da Madònna de Lourdes. Lateralmente au presbité(r)iu se dröve ina picìna sacrestìa.[19]

•Capélla de Santa Còsma e de San Damiàn, ai Bàsci, de prubabile custrusiùn sinquententesca, l'è culucâ au fundu de l'abitàu, lungu a Via da Sâ. A l'internu cuèrta a bùtte, l'è ascì decu(r)â da lezéne de stîle dò(r)icu. De làttu a se tröva ina capeletta vutîva afrescâ, cun l'imàgine (aù tòstu scancelâ) da Madònna in sciu trònu.[20]

• Capélla da Madònna da Néve , intu sentru da burgâ di Négri, se pénsa ch'a sécce stâ custruìa fra Seiséntu e Seteséntu. Particulâre a faciâ, decu(r)â cun fìnti pìnnaculi e vâxi de früta surva ai dui barcùi laterâli, cunturnài cumme u ruzùn sentrâle. Au làttu de l'edifissiu gh'è in edicula vutîva rafigü(r)ante a Madònna cu-u Bambin.[21]

Scìti archeulogici

U pònte rumàn in sce u riàn Culla(r)éa, vixin a a gròtta

Impurtante u scìtu archeulogicu de Arma Veirana (intu dialettu lucale a pa(r)òlla Arma a và a indicà in spe(r)ùn de ròccia, cun i relativi anfràtti inta sutta a sta lì) c'u se tröva vixin a a lucalità erlese de Busü(r)ascu, inta vìa da sà, ai cunfin cun Ci(r)ìxöa de Garesce, chi i sun stài truvài rèsti de òmmi de Neanderthal.[22]

Dü(r)ante u 2021, cu'a cuntinuasiùn di scâvi a vén ascì truvâ ina növa tumba risalénte a 10 mìlla àgni fa, sta vôta de 'na fiöa de 40-50 giurni, batezâ cu-u numme de Neve, cunscide(r)â a ciü antìga sepultüa de 'na matetta mai truvâ in Euròpa.[23]

Ecunumìa

L'ecunumìa du paìse se bàsa in sce a cultivasiun agricula (prinsipalmente de u(r)ìve) e furestale. In ti ürtimi anni u l'è cresciüu ascì u turismu.

Cultüa

Dialettu erlese

Exquisite-kfind.png U mèximu argumentu in detaju: Dialétto arbenganéize.

A Erli u se pàrla in dialettu ligure de stànpu arbenganese, c'u u fà parte du grùppu Ligure sentru-ucidentàle.Fra i primmi tentatìvi de cudificasiùn se pò regurdà chellu de Ernesto Ghione, adutàu pé a trascrisiun da fòa dialetàle "U Luvu e a Urpe"[24], atrimenti se pònan adatà ascì e àtre grafie arbenganesi.

Létere Sòi

IPA/AFI

Nòtte
A a
B b
C k/ʧ
D d
E e/ɛ e serâ/ e avèrta[25]
F f
G g/dʒ
H mütta, cumme in italiàn
I i
J ʒ són du fransese jardin
L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o/ɔ/ø A o inti particìppi pasài a pìa u son da u
P p
Q k
R r/ɹ A grafìa Ghione a nu fà distinsiun fra i dui moddi de prununsià a r
S s Ascì z intu mezzu da pa(r)olla
T t
U u Ascì cu'u son y, cumme in fransese, prinsipalmente inti participi pasài, seguìa daa o
V v
Z z són da "s" de l'italiàn "rosa"

Zöghi

Tipicu de quéstu paìse u l'è u zögu du cürlettu, passatèmpu custituìu da in spagu grüppàu in gìu ai gàrbi d'in puméllu, faxèndulu già; tì(r)andu e strinzèndu cun e bràssa u fì, questu u divènta ciü 'lasticu. Scòppu du zögu u l'è fà vibrà e scigü(r)à u fì, sénsa s-ciancàlu.

Cuxina

E prinsipàli specialitài enugastrunomiche e sùn ligàe a a cuxina giànca, cumme a pulènta cun u sciügu de pòrri, assèmme a a trìppa e au cuniju a a ligü(r)e[26], pé i dusci se pònan truvà ascì i baxin d'Èrli, scimili a quelli arbenganexi.

Feste e fé(r)e

• Festa de Santa Cata(r)ìna, in utùbre, a l'è a festa patrunàle du paìse.

• Fé(r)a da Santiscima trinitài, a l'è generalménte l'ürtima duménega de mazzu ò a primma de zügnu.

• Sagra du cuniju e da pulènta gianca, urganisà da a pro loco lucàle, a se tegne intu campu spurtìvu.

• Sagra da trippa, urganisà intu campu spurtìvu lucàle.

• Rinfrescu sutta e castagne, a se tegne u 29 de aùstu, in ta frasiun de Praettu, pé a Madonna da Guardia.

• Festa de San Martin, se tegne in nuvembre au Pözzu, cun a méssa inta céve de San Martìn, vixitàbile pé l'ucaxiùn.

Aministrasiùn

A cumüna d'Èrli daa stràdda
Perîodo Prìmmo çitadìn Partîo Càrega Nòtte
16 setèmbre 1986 9 zügnu 1990 Andrea Repetto Demucrassìa Cristiana scìndicu
9 zügnu 1990 15 setèmbre 1992 Candido Carretto lista sivica scìndicu
29 utubre 1992 24 abrì 1995 Angelo Salvatico lista sivica scìndicu
24 arvì 1995 14 zugnu 1999 Luciano Berriolo lista sivica scìndicu
14 zugnu 1999 14 zugnu 2004 Angelo Salvatico Indipendènte scìndicu
14 zugnu 2004 8 zugnu 2009 Candido Carretto lista sivica scìndicu
8 zugnu 2009 26 mazzu 2014 Candido Carretto lista sivica scìndicu
26 mazzu 2014 27 mazzu 2019 Candido Carretto Per Erli
(lista sivica) 		scìndicu
27 mazzu 2019 in càrega Sergio Bruno Per Erli
(lista sivica) 		scìndicu

Vie de Cumünicasiun

U paìse u l'è culegàu cun Garesce e Arbenga pé a Stràdda Nasiunale 582 da Còlla de San Benardu. E varie frasiùi e sun culegàe pé de stradde minù(r)i.

Notte

  1. ↑ Provincia di Savona, tra il verde e il blu. Insieme facile, in sce insiemefacile.provincia.savona.it. URL consultòu l'11 agosto 2015.
  2. ↑ Dato Istat - Pupulasiùn rexidente au 31 mazzu 2020.
  3. ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
  4. ↑ Legge 26 agosto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
  5. ↑ 5,0 5,1 (IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 17-19.
  6. ↑ (IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 26-30.
  7. ↑ 7,0 7,1 (IT) U cumun d'Erli, scheda pruvinsa de Savuna, in sce provincia.savona.it. URL consultòu l'11 zùgno 2021.
  8. ↑ (IT) Arma Veirana, in scitu archeulogicu de impurtansa internassiunale a Erli, in sce armaveirana.it. URL consultòu l'11 zùgno 2021.
  9. ↑ (IT) Fùnte da u scistémma informatìvu unificàu pé e survaintendénse artistiche, in sce siusa.archivi.beniculturali.it. URL consultòu o 30 arvî 2021.
  10. ↑ 10,0 10,1 Enzo Bernardini, Borghi nel verde. Viaggio nell'entroterra della Riviera Ligure delle Palme, San Mauro (TO), Tipografia Stige, 2003.
  11. ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT;  URL consultàu u 28-12-2012.
  12. ↑ (IT) Schêda da gêxa de Sànta Cata(r)ìna, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  13. ↑ (IT) Schêda de l'uatò(r)iu de San Zanne, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  14. ↑ (IT) Schêda da cêve de San Martìn, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  15. ↑ (IT) Èrli, percursu da Via da Sâ, cartellu da Pro Loco in sce San Zanne, in sce wikiloc.com. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  16. ↑ (IT) Schêda da Madònna da Vardia (capélla véija), in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  17. ↑ (IT) Schêda da Madònna da Vàrdia (capélla növa), in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  18. ↑ (IT) Schêda de San Bernâdu, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  19. ↑ (IT) Schêda de Sant'Ànna, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  20. ↑ (IT) Schêda de Santa Cosma e San Damiàn, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  21. ↑ (IT) Schêda da Madònna da Néve, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  22. ↑ Arma Veirana, Pigmenti di Cultura, in sce academia.edu. URL consultòu o 10 màzzo 2021.
  23. ↑ (IT) Descuèrta in Èrli a ciü antìga sepultüa de 'na matetta in Europa, in sce lastampa.it. URL consultòu o 15 dexénbre 2021.
  24. ↑ (LIJ, IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, p. 74.
  25. ↑ Ascì ê, cun in són ciü lungu
  26. ↑ (IT) Erli, a pulènta giànca che a nu a l'è pulènta, in sce ivg.it. URL consultòu o 30 arvî 2021.

Àtri prugètti

Contròllo de outoritæVIAF (EN) 247900269 · WorldCat Identities (EN) 247900269
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Èrli&oldid=239244"