Èrli
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietài lucàle |
| Erli cumüna | ||
|---|---|---|
| ||
 | ||
| Localizaçión | ||
| Stâto |  Itàlia
| |
| Región |  Liguria
| |
| Provìnsa | Sann-a | |
| Aministraçión | ||
| Scindico | Sergio Bruno (lista sivica "Per Erli") da-o 27-5-2019 | |
| Dæta de instituçión | 1861 | |
| Teritöio | ||
| Coordinæ: | 44°08′14.18″N 8°06′14.75″E / 44.137272°N 8.104097°E | |
| Altitùdine | 287 m s.l.m. | |
| Superfìcce | 16,73 km² | |
| Abitanti | 226[2] (31-5-2020) | |
| Denscitæ | 13,51 ab./km² | |
| Fraçioìn | Bàsci[1], Berriöi, Gàzzu (prinsipàli) | |
| Comûni confinanti | Castregiancu, Castreveiju, Garesce (CN), Naxin, Sücca(r)è | |
| Âtre informaçioìn | ||
| CAP | 17030 | |
| Prefìsso | 0182 | |
| Fûzo oràrio | UTC+1 | |
| Còdice ISTAT | 009028 | |
| Cod. cadastrâ | D424 | |
| Targa | SV | |
| Cl. scìsmica | zöna 3 (sismicitæ bàssa)[3] | |
| Cl. climàtica | zöna D, 1 983 GG[4] | |
| Nomme abitanti | erlexi | |
| Sànto patrón | Santa Cateìna de Lisciandria | |
| Giórno festîvo | 25 nuvèmbre | |
| Cartògrafîa | ||
  Erli | ||
.svg) | ||
| Scîto instituçionâle | ||
Èrli a l'è 'na cumüna de 242 abitanti in ta Pruvinsa de Savùna, in te l'enteutèra d'Arbenga, in ta regiun Ligü(r)ija.
Geugrafìa
U paìse de Èrli
Vìsta da lucalitài de Pözzu
U burgu da lucalitài Còsta
Gazzu, vista de Burgu Sant'Anna
.jpg)
Erli u se tröva intu punénte savunese, in te l'ata valà du Neva e dunca u fa parte du basìn idrugraficu du s-ciümme Sènta.
• A Carpenéa: a l'è a burgà c'a se tröva au de sutta da Stradda Nasiunàle, dòppu a Panissài(r)a, nasciüa prubabilmente cumme pòstu de rexidensa estìvu di Marchesi Clavesana e de àtri nobili de Arbenga e duveà ascì düante a Guèra de Süca(r)ê sutta i Del Carretto, vista a presensa de Rexidense Castelàe.
• A Còsta, burgâ c'a se tröva in pusisiùn ciü âta rispettu au sentru du paìse, pé a stradda fra U Pözzu e U Praettu.
• A Tûre, burgâ de mézzu fra I Bàsci e A Ciàssa, custruìa a partì dau doppu guèra, a seguitu de l'abandùn de ca' du burgu di Bàsci.[5]
• Berriöi, a l'è l'ürtima frasiùn c'a se incuntra rivandu da Arbenga, a pìa u numme daa parentèlla di Berriö.
• Buzü(r)àscu, se tröva lungu a a vìa da sà, dunde se tröva l'antìga gêxa de San Zanne.
• I Bàsci antigu burgu medievàle, resentemente restruttüàu, u l'è traversàu daa vìa da sâ, chi u l'è famuzu u punte in sciu Neva, u pîa u numme daa parentèlla di Basci, a l'è a frasiùn ciü in bàssu du paìse.[5]
• Gàzzu, divìxu fra Gazzu de Sutta, vixin aa stràdda nasiunàle, e Gàzzu Sant'Ànna o de Surva, cun u burgu stò(r)icu custruìu aturnu a a capeletta de Sant'Anna e Santa Ritta.
• I Sêri, üna de frasiùi ciü âte de Èrli, se ghe rìva da Gazzu Survàn, da chi i parten poi di senté versu u Praettu e Urtiéu (zà frasiun de Garesce), pé chélla c'a l'è l'Âta Via di Munti Ligü(r)i, u numme u pö de(r)ivà o da l'èrbuu dìtu sêru (plü(r)âle sêri), che chi i sun prezenti in prevalensa. Âtra supusisiùn pö ésse pòstu seràu, vistu che antigamente i senté lì i nu g'axéan ina vìa de sbuccu.
• I Caffa(r)i,cun u numme de(r)ivàu daa famìa Caffa u deve l'u(r)igine prubabilmente aa sitài de Cafà, antìga culonia da Repübbrica de Zena, poi cunquistâ da l'Impe(r)u Utumàn.
• I Négri, a l'è a burgâ che se tröva pòcu primma da Carpenéa e dòppu a Panissài(r)a, ciamâ cuscì perché fundàu secundu serte teurìe dai Saracen, ricurdandu a vixinansa cun Garesce, dunde sun ducumentàe ciü 'incursciùi intu paìse.
• U Pözzu, scrìtu inta grafìa stòrica pruposta da Ernesto Ghione U Pozu a l'è a lucalitài ciü antìga du paìse, edificà in sce in pözzu natü(r)ale pòcu sutta aa véija paruchiàle de San Martin.[6]
• U Praéttu a l'è a frasiùn ciü àta in sciu livéllu du mâ, ai cunfìn cun u cumün de Garesce, inta frasiùn de Urtiéu e de Castreveiju cun a Cascìna d'Aiju.
• A Ciàssa curispundente aa lucalitài du sentru de Èrli, vixin a sta chi a gh'è ascì a Panissai(r)a, antigu burgu in pàrte cacciàu zü aa fìn du XX seculu pé a presensa de ca' periculanti, restan ancù i edifissi prinsipàli lungu u stradùn prinsipàle c'u pòrta ai Négri.
Stòija
E prime testimunianse attestàe d'in insediaméntu in ta zona sun ricunducibili a i Rumai cumme u ne testimònia a "Necropoli d'Erli" c'a se tröva in ta lucalitài de Cascina d'Aiju[7] (ancöi in tu cumün de Castrevéiju).
Inti ürtimi tempi sun stàe truvàe di rèsti de insediamenti ancua ciù veiji, rizalènti au Paleuliticu, inta cuscì diccia gròtta Arma Veirana.[8] Doppu a fin de l'Impéu Rumàn a zona a l'è stà invasa da üna pupulasiun barbara, i Eruli, chi l'han dàu u nùmme au paìse.[7]
Dai diferénti stüddi in sce prìmme numinasiùi lucàli; pé ezempiu i cugnummi ciü difüxi in tu burgu (Neigri, Càffa, Fàlcu, Berriö, e àtri), i rizultàn quaxi cumpletaménte uriginà(r)i de l'àta etài de mezzu, quande u l'è stàu sùtta au cuntròllu du Cuntadu de Arbenga.
Insé(r)iu da-a metài du X seculu inta marca Arduinica, u l'è passàu ai marchexi de Clavesana fra u XII e u XIV seculu.[9]
Pé vìa matrimuniale u pàssa a partì da u 1326 primma, e pòi ufisiàlmènte in tu 1335 ai marchexi du Carretto, cun l'aquisisiùn du feudu cumprendénte a valà du Neva fra Erli e Castrevéiju. Da u 1397 u pàssa a fà parte du Marchezàu de Sücca(r)ê, sèmpre sutta a a stéssa pruprietài. Cun a fìn du marchezàu, fra u 1623 e u 1624 u feudu du paìse u vegne cattàu da i Savoia che u pòrtan sutta au sò ducàu, fin au 1672 [10] quande, doppu in asédiu du(r)aüu e truppe da Repübbrica de Zena e rivàn in ta Valà du Neva, inglubandu cuscì quést'ürtima in ti territori pusedüi.
Impurtànte ascì ricurdà (tra i vàri evénti) che in tu 1746 gh'è stàu in assediu di austru-piemuntexi, ligàu a a guèra de sucesciùn austriaca, chi i sercavan de sulevà a pupulasiun du burgu cuntru a duminasiùn zenese. Quaxi sinquant'anni doppu, in tu nuvémbre de l'ànnu 1795[10], pü u teritòiu de Erli u vegne interessàu da i fàtti de guèra fra a Fransa e u Regnu de Sardegna (a l'epuca alléau cun l'Austria), dü(r)ante a Battaija de Löa.
Cun a duminasiùn fransese u teritòiu de Èrli u éntra a fà pàrte da u 2 de dixémbre du 1797 in tu "Dipartimentu du Letimbru", cun capitàle Savùna a l'intèrnu da a Repübbrica Ligü(r)e, e da l'ànnu sucescìvu u và a fà parte du III Cantun (cun séde a Sücca(r)ê). Zà inglubàu diretaménte in te u Primmu Impéu Fransese da u 1815 u pàssa sutta a pruvinsa d'Arbenga du Regnu de Sardegna, e da u 1861 và a fà parte de l'Italia ünìa.
Abitanti
Cunfin
U cunfina cun Castregiancu e Naxin a ovest, Castreveiju a est, Garesce (Pruvinsa de Cuni) a nord e cun Sücca(r)ê a sud-est.
Evulusiùn demugràfica
Abitanti censìi[11]
Minu(r)ànse fu(r)èste
Dàndu améntu a l'ISTAT, a u 31 de dixembre du 2014, a Erli i ghe sun 31 rexidenti fu(r)èsti.
Posti de interesse
A géxa de Santa Cate(r)ìna
U Punte in sciù Néva ai Bàsci
A ciàssa da géxa de Santa Cate(r)ìna
A Capélla veja da Madònna da Vàrdia (o da Guàrdia) au Praéttu
A géxa de San Martìn au Pözzu da Nord
A capeletta de Sant'Anna e Santa Rita intu burgu de Sant'Anna (Gazzu d'Èrli)
A capeletta di Bàsci, dedicâ a Cosma e Damiàn
_01.jpg)
_3.jpg)
_01.jpg)
.jpg)
Architetüe religiùse
• Gêxa paruchiàle de Santa Cata(r)ìna inta Ciàssa. Risalénte au seculu XVI, l'è de stîle baròccu. A l'internu a g'ha numma ina navâ, ricca de decurasiun du seculu sucescìvu, survatüttu afreschi de diferenti cu(r)ùi. Carateristicu u purtun de ingressu, caraterizàu da in "protiro" surezüu da de pa(r)aste. U campanìn, de u(r)igine medievâle, l'è indissiu de 'na custrusiun presedénte aa gêxa d'ancöi. Se tröva frasiunàu in trei livélli.
• Céve de San Martin de Tours au Pözzu. A se tröva inta zòna de l'antìgu semité(r)iu, afrescà da Segurano Cigna, pitù lucàle atìvu fra a Ligü(r)ija e u Piemùnte. Restau(r)à inti ürtimi tempi a l'è u(r)iginàia du XI seculu. L'è frequentà pé vìa di senté chi i portan versu Praéttu e Còsta.
• Antìga géxa de San Zanne pé a vìa da sà, in lucalitài Busü(r)àscu;
• Capella da Madonna da Guardia au Praéttu, edificà perchè ina donna in tu 1948 (cuscì se cunta in gì(r)u) a l'axeva truvau lì vixin ina medaijétta da Madonna, e de cunseguènsa a génte du postu a s'è impegnà pe custruila;
• Gexa de San Benardu ai Berriöi. Esempiu de architetüa religiusa de campagna, a l'ha ina faciâ cun prée a vista, caraterizâ da 'n arcu tampunàu, tüttu intunacàu. Internamente cuèrta cun 'na vôta a butte, tantu inte l'aula, quantu intu presbite(r)iu.
• Géxetta de Sant'Anna a Gazzu, inta burgà de Gazzu-Sant'Anna.
Scìti archeulogici
Impurtante u scìtu archeulogicu de Arma Veirana (intu dialettu lucale a pa(r)òlla Arma a và a indicà in spe(r)ùn de ròccia, cun i relativi anfràtti inta sutta a sta lì) c'u se tröva vixin a a lucalità erlese de Busü(r)ascu, inta vìa da sà, ai cunfin cun Ci(r)ìxöa de Garesce, chi i sun stài truvài rèsti de òmmi de Neanderthal.[12]
Dü(r)ante u 2021, cu'a cuntinuasiùn di scâvi a vén ascì truvâ ina növa tumba risalénte a 10 mìlla àgni fa, sta vôta de 'na fiöa de 40-50 giurni, batezâ cu-u numme de Neve, cunscide(r)â a ciü antìga sepultüa de 'na matetta mai truvâ in Euròpa.[13]
Ecunumìa
L'ecunumìa du paìse se bàsa in sce a cultivasiun agricula (prinsipalmente de u(r)ìve) e furestale. In ti ürtimi anni u l'è cresciüu ascì u turismu.
Cultüa
Dialettu Erlese
A Erli u se pàrla in dialettu ligure de stànpu arbenganese, c'u u fà parte du grùppu Ligure sentru-ucidentàle.Fra i primmi tentatìvi de cudificasiùn se pò regurdà chellu de Ernesto Ghione, adutàu pé a trascrisiun da fòa dialetàle "U Luvu e a Urpe"[14], atrimenti se pònan adatà ascì e àtre grafie arbenganesi.
| Létere | Sòi
IPA/AFI |
Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| D | d | |
| E | e/ɛ | e serâ/ e avèrta[15] |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mütta, cumme in italiàn | |
| I | i | |
| J | ʒ | són du fransese jardin |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o/ɔ/ø | A o inti particìppi pasài a pìa u son da u |
| P | p | |
| Q | k | |
| R | r/ɹ | A grafìa Ghione a nu fà distinsiun fra i dui moddi de prununsià a r |
| S | s | Ascì z intu mezzu da pa(r)olla |
| T | t | |
| U | u | Ascì cu'u son y, cumme in fransese, prinsipalmente inti participi pasài, seguìa daa o |
| V | v | |
| Z | z | són da "s" de l'italiàn "rosa" |
Zöghi
Tipicu de quéstu paìse u l'è u zögu du cürlettu, passatèmpu custituìu da in spagu grüppàu in gìu ai gàrbi d'in puméllu, faxèndulu già; tì(r)andu e strinzèndu cun e bràssa u fì, questu u divènta ciü 'lasticu. Scòppu du zögu u l'è fà vibrà e scigü(r)à u fì, sénsa s-ciancàlu.
Cuxina
E prinsipàli specialitài enugastrunomiche e sùn ligàe a a cuxina giànca, cumme a pulènta cun u sciügu de pòrri, assèmme a a trìppa e au cuniju a a ligü(r)e[16], pé i dusci se pònan truvà ascì i baxin d'Èrli, scimili a quelli arbenganexi.
Feste e fé(r)e
• Festa de Santa Cata(r)ìna, in utùbre, a l'è a festa patrunàle du paìse.
• Fé(r)a da Santiscima trinitài, a l'è generalménte l'ürtima duménega de mazzu ò a primma de zügnu.
• Sagra du cuniju e da pulènta gianca, urganisà da a pro loco lucàle, a se tegne intu campu spurtìvu.
• Sagra da trippa, urganisà intu campu spurtìvu lucàle.
• Rinfrescu sutta e castagne, a se tegne u 29 de aùstu, in ta frasiun de Praettu, pé a Madonna da Guardia.
• Festa de San Martin, se tegne in nuvembre au Pözzu, cun a méssa inta céve de San Martìn, vixitàbile pé l'ucaxiùn.
Aministrasiùn
| Perîodo | Prìmmo çitadìn | Partîo | Càrega | Nòtte | |
|---|---|---|---|---|---|
| 16 setèmbre 1986 | 9 zügnu 1990 | Andrea Repetto | Demucrassìa Cristiana | scìndicu | |
| 9 zügnu 1990 | 15 setèmbre 1992 | Candido Carretto | lista sivica | scìndicu | |
| 29 utubre 1992 | 24 abrì 1995 | Angelo Salvatico | lista sivica | scìndicu | |
| 24 arvì 1995 | 14 zugnu 1999 | Luciano Berriolo | lista sivica | scìndicu | |
| 14 zugnu 1999 | 14 zugnu 2004 | Angelo Salvatico | Indipendènte | scìndicu | |
| 14 zugnu 2004 | 8 zugnu 2009 | Candido Carretto | lista sivica | scìndicu | |
| 8 zugnu 2009 | 26 mazzu 2014 | Candido Carretto | lista sivica | scìndicu | |
| 26 mazzu 2014 | 27 mazzu 2019 | Candido Carretto | Per Erli (lista sivica) |
scìndicu | |
| 27 mazzu 2019 | in càrega | Sergio Bruno | Per Erli (lista sivica) |
scìndicu | |
Vie de Cumünicasiun
U paìse u l'è culegàu cun Garesce e Arbenga pé a Stràdda Nasiunale 582 da Còlla de San Benardu. E varie frasiùi e sun culegàe pé de stradde minù(r)i.
Notte
- ↑ Provincia di Savona, tra il verde e il blu. Insieme facile, in sce insiemefacile.provincia.savona.it. URL consultòu l'11 agosto 2015.
- ↑ Dato Istat - Pupulasiùn rexidente au 31 mazzu 2020.
- ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
- ↑ Legge 26 agosto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
- ↑ 5,0 5,1 (IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 17-19.
- ↑ (IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 26-30.
- ↑ 7,0 7,1 (IT) U cumun d'Erli, scheda pruvinsa de Savuna, in sce provincia.savona.it. URL consultòu l'11 zùgno 2021.
- ↑ (IT) Arma Veirana, in scitu archeulogicu de impurtansa internassiunale a Erli, in sce armaveirana.it. URL consultòu l'11 zùgno 2021.
- ↑ (IT) Fùnte da u scistémma informatìvu unificàu pé e survaintendénse artistiche, in sce siusa.archivi.beniculturali.it. URL consultòu o 30 arvî 2021.
- ↑ 10,0 10,1 Enzo Bernardini, Borghi nel verde. Viaggio nell'entroterra della Riviera Ligure delle Palme, San Mauro (TO), Tipografia Stige, 2003.
- ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT; URL consultàu u 28-12-2012.
- ↑ Arma Veirana, Pigmenti di Cultura, in sce academia.edu. URL consultòu o 10 màzzo 2021.
- ↑ (IT) Descuèrta in Èrli a ciü antìga sepultüa de 'na matetta in Europa, in sce lastampa.it. URL consultòu o 15 dexénbre 2021.
- ↑ (LIJ, IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, p. 74.
- ↑ Ascì ê, cun in són ciü lungu
- ↑ (IT) Erli, a pulènta giànca che a nu a l'è pulènta, in sce ivg.it. URL consultòu o 30 arvî 2021.
Àtri prugètti
Wikimedia Commons a contêgne di inmàgine ò di âtri files in sce Èrli
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 247900269 · WorldCat Identities (EN) 247900269 |
|---|