Sâta a-o contegnûo

Arma Veirana

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
Sta pagina lì a l'è scrìccia in arbenganese, inta varietài d'Èrli
Vista de l'Arma Veirana

L'Arma Veirana (cunusciüa fina cumme Arma da Còsta de Cîxöa) a l'è ina gròtta natürâle ch'a se tröva inte l'âta Vâ du Neva, ai cunfin fra a cumüna d'Èrli e a frasiun de Cîxöa (inte chê de Garesce, Piemunte).

Cavità de urigine tetônica, a se dröve a 451 mêtri slm, inte 'na falêxia rìcca de vegetasiun ch'a se tröva in scia spunda de drìcia du turénte. Desvilüpâ cun ina particulâre furma a capànna triangulâre, a l'ha na prufunditài de quarànta mêtri, cun 'na larghéssa màscima de ünze.[1]

U numme Arma u derìva daa paròlla pre-latìna, ch'a vö dì gròtta e ch'a survavîve ancù aù inta parlâ du pòstu, méntre Veirana u derîva da l'antiga famìja ch'a l'axêa a prupietài du terén sciüa quâle a se tröva.[2]

A bucca du garbu

Frequentâ fin dau Paleuliticu dae trebü de cacciaùi-recampaûi ch'i s'eran stabilìi inta Ligüria de chéi témpi (tòstu fra i dêxe e i trénta mìlla àgni fa) a presénta ascì ina série de testimuniânse de bivacchi e sepurtüe de l'òmmu de Neanderthal, furtünûsaménte scampàe ae invaxîve risérche du seculu XIX.[3]

Fundamentâle, inti prìmmi àgni du duimìla e primme cumpagnîe de scâu fàccie da 'n insemme de apasciunài da zôna (Renato Bonfanti e Andrea Lamberti e a mujé, Maria Tagliafico), asemme a l'espertu de Giuseppe Vicino, in témpu cunservatû au Muséu Archeulogicu du Finâ, che l'ha segnalàu ascì a presensa de l'àrma.

I primmi indissi mustrâan a presensa de sti acampaménti, datài in mòddu paralêlu cu-a presensa in Europa di Neanderthal, fra i 250 000 e i 40 000 agni fa e presenti intu strâtu ciü bàssu de chéi indagài, ciü de precisu, dandu amentu ae datasiùn au carbôniu-14, pâ che a ciü parte da frequentasiun a se sécce verificâ d'in gìru ai 43-44.000 àgni da ancöi.

Fra quantu scuèrtu cu-e riserche andàe avanti fra u 2015 e u 2018 dae üniverscitài de Zena, (cun chèlle de Bulògna e de Ferâra, asémme ad âtri atenêi internasiunâli) se evidénsian e testimuniânse de 'n'ativitài de maxéllu de bestie cumme sèrvi, chinghiâli, rinuserunti e fòrscia ascì de rénne, di quâli i rèstan i segni ascì ch'i l'han facci cöxe. Da e indagini, ducca, u s'è sciurtìu ascì a rilevà in grossu nümeru de framenti de òsse e de vàrrie côse fàcce in préa lucâle (cûtéi, pùnte, rasccétte).

A particularitài du scîtu l'è dâ püre da 'na scuèrta ciü resénte, faccia du 2017 e résa pübbrica du 2021: u ritruvaméntu, inte 'na picìna sòtta prufunda 20 cìtti e làrga 50, de 'n còrpu d'ina matétta, mòrta 50 dì de dòppu aa sò nàscita.[4]

Aa picìna u l'è stàu dau u numme de "Néve" e, e anâlixi purtàe avànti dae üniverscitài cuinvòrte, l'han perméssu de cunsciderâ a dàtta da sepurtüa fra u Pleistucén survàn e l'Ulucén antìgu, côsa ch'a pòrta a êsse a sepurtüa de 'na matétta ciü véja de tüttu u cuntinénte eurupeu. U scìtu, paréggiu pe' qualitài a chê de Upper Sun River, in Berìnxa, l'è ün di pôchi a mustrà cumme i òmmi paleulitici de l'épuca mustràssen atensiùn tantu ai zûveni quantu ai vèji, sensa distinsiùn fra i massci e e fémine.

A determinasiun du sèssu du schéletru u l'è avegnüu recüperàndu e analizandu arcüni framenti di abòssi da dentaüra, de vèrtebre e fina de òsse lunghe. Cun sta côsa lì, s'è sciurtiu püre a capì che u nütrimentu da màre de Neve, cumpostu de càrne animàle e âtri prudòtti da tèra.

Da in làttu se dêve esclüdde, invêce, u cunsümmu de pésci o musculi, anche se gh'è da dì ch'a cundisiun fisiulogica precâria l'axêa facciu scì ch'a crescita di denti a se fermasse 47 e 28 dì primma da nàscita.

Asémme a lê, inta tumba u l'è stàu truvàu u curêdu fàcciu de nuvantatréi esemplàri de "Columbella rustica", da imaginâ cumme cüxìi a furmà u vestìu d'in gìru au quâle a l'era avòlta a picìna. Cun sti li i gh'éran ascì quattru pendìn sgarbàu ricavài dae vàrve du Glycimeris s.p. e fin 'n artìju de cravâ, truvàu int'ina sòtta lì da vixin.[5]

D'in ànnu in ànnu a lucâle proloco a l'imbastisce ina vìxita guidâ a l'arma, cu-u sustegnu du prufesû de l'Üniverscitài de Zena Fabio Negrino. L'eventu u se ciamma PaleoValNeva e u permétte fina de descruì méju u teritòriu da Vâ du Néva, pasandu da chélla ch'a l'è a Via da Sâ, ch'a culêga u paìse cun chê de Cîxöa.[6]

  1. (ITLIJ) Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbenga, Bacchetta Editore, 2022.
  2. (IT) Fabio Negrino, Una grotta racconta: ricerche archeologiche all’Arma Veirana, in Val Neva, in Pigmenti di Cultura, n. 9, Savuna, Associazione culturale no profit Renzo Aiolfi, 2018. URL consultòu o 10 màzzo 2021.
  3. (IT) Arma Veirana, in scitu archeulogicu de impurtansa internasiunalâle a Erli, in sce armaveirana.it. URL consultòu l'11 zùgno 2021.
  4. (IT) Descuèrta in Èrli a ciü antìga sepultüa de 'na matetta in Europa, in sce lastampa.it. URL consultòu o 15 dexénbre 2021.
  5. (EN) AA.VV., An infant burial from Arma Veirana in northwestern Italy provides insights into funerary practices and female personhood in early Mesolithic Europe, in Scientific Reports, vol. 11, n. 23735, 2021.
  6. (IT) In Èrli e vixite guidàe aa grotta de l'Arma Veirana: Paleo Val Neva 2022, in sce ivg.it. URL consultòu o 22 zenâ 2023.

Âtri prugètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Liàmmi au de föra

[modìfica | modìfica wikitèsto]