Cirixöa

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietài d'Èrli
Ci(r)ixöa
frasiùn geugrafica
Ci(r)ixöa – Veduta
Ci(r)ixöa – Veduta
Ci(r)ixöa, panu(r)amma da burgà da Géxa
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
Región Piemunte
Provìnsa Cuni
Comùn Garesce
Teritöio
Coordinæ:44°12′00″N 8°01′00″E / 44.2°N 8.016667°E44.2; 8.016667 (Ci(r)ixöa)
Altitùdine522 m s.l.m.
Abitanti50 (2007)
Âtre informaçioìn
CAP12075
Prefìsso0174
Fûzo oràrioUTC+1
Sànto patrónSan Pé(r)u
Giórno festîvo29 zügnu
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión:
Ci(r)ixöa
Ci(r)ixöa
Ci(r)ixöa – Mappa
Ci(r)ixöa – Mappa
A pusisiùn de Ci(r)ixöa inta mappa fra u Bàssu Piemunte e a Ligü(r)ia

Ci(r)ixöa (de suvente prununsià cumme Ciixöa o Cîxöa,[1] scriccia ascì cumme Ciȓixeua segundu a grafìa de Vincenzo Bolia, in garescìn Cerjöra, in urmeàscu Zirisciōēra o Ciriscēūra[2], in italiàn Cerisola), a l'è 'na frasiùn de 50 abitanti (dàtti agiurnài au 2007) du cumüne de Garesce, in Piemunte.

Geugrafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

A frasiùn a se tröva sircundà dai munti de Àrpi ligü(r)i, truvanduse ai péi da Colla de San Benàrdu (957m), au "de sà" da divixun fra l'ambiente padàn e chê ligü(r)e; vixìn ascì u Briccu du S-ciàvu, e au scistemma du munte Galé (1708m) che u segna propiu u cunfìn cun u cumün de Naxìn.

U paìse u l'è traversàu dau s-ciümme Néva, c'u nasce pocu surva a l'abitàu, in sce a pùnta du mùnte "Ciàn de Siù(r)e" (948m) e dau sò bacìn, che u cumprènde diferenti fùnti, cumme u riàn de Vòte (u(r)iginàu da a fùnte Battaija e da a Cerasa), chéllu da Rundu(r)ai(r)a e da Vèrsa, i primmi a caciàse intu Néva assèmme a a giai(r)a da Cula(r)ea, che a se ghe càccia asemme au riàn de Gazzu inta lucalitài erlese cun u stéssu nùmme.[3]

A cunfìna cun l'àtra lucalitài geugraficaménte ligü(r)e du cumün E Vòte a nord (c'a se tröva de rinpettu, razunzibile da l'àtru làttu da stradda nasiunàle), a est a cunfìna cun a frasiùn de Gazzu d'Èrli, mentre versu sud est se trövan i Berriöi e Busu(r)àscu, faxenti sempre parte de Erli.

Sto(r)ia[modìfica | modìfica wikitèsto]

A prucesciùn de San Pê a Ci(r)ixöa intu 1906

U(r)igine du nùmme[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ci(r)ixöa a pieéa u nùmme da a presénsa de e ci(r)éxe, che ina vòta e raprezentàvan a magiurànsa de cultivasiùi lucàli.[4]

Fra u paleuliticu e i Rumài[modìfica | modìfica wikitèsto]

E primme testimunianse lasciàe da l'òmmu inta zona da valà du Neva e sun ricunducibili a l'épuca paleulitica, cumme u ne testimonia a gròtta de Arma Veirana (ciamà ascì Arma da Còsta de Ci(r)ixöa), ai cunfin cun Èrli, dunde i sun stài ritruvài resti de òmmi de 44 milla àgni fa. Pé vegghe peò in primmu insediamentu inte l'udièrna zona de l'abitàu u bezögna aténde di seculi, fin a rivà a l'etài di Rumài.

Sutta de questi infatti a vixìna sitài de Arbenga e u nucleu prinsipale de Garesce i cumensan ad avé sempre ciü impurtansa: fàttu c'u porta a a custrusiùn de ina stradda lùngu a valà du Neva, ancöi cunusciüa cumme "A via du sà", bén ricunuscibile, cun ina impurtante sé(r)ie de pònti rumài a schéna d'àse.

Da l'Etài de mézzu au Növesentu[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ci(r)ixöa a vegne peò mensciunà sulu doppu, inte l'etài de mézzu, cumme ün di abitài periferici du teritòiu de Garesce, a l'épuca asugetàu ai dumini de l'àbascìa de San Pé(r)u da Valà du Va(r)atella, inte l'udiernu cumün de Tui(r)àn, zà presedenteménte u ligàmme cun a géxa u l'é(r)a forte, scicumme che u pàppa Lisciandru III, intu 1165, u cuncedde i teritòi da valà du Me(r)ula (Andöa) e chélli du cuscì dicciu castéllu de Ci(r)ixöa ai muneghi de l'Ìsu(r)a Gainài(r)a pé l'agiüttu risevüu.

Inte epuche sucescìve u se pò nutà cumme u duminiu lucàle u l'é(r)a passàu de màn da a regiùn ligü(r)e a chélla piemuntese cun a custitusiùn du marchesàu de Séva: difatti Garesce e i abitànti de e sòe frasiùi i vegnìvan aministrài da di podestà, infeudài e incaregài dai marchexi.

Du 1216 u l'è l'acòrdiu fra u libbé(r)u cumün de Arbenga e i aministratùi de Cixàn, Sücca(r)è e Garesce pé u cumerciu fra a ciàna e a valà du Tàna(r)u, c'a prevedeva ascì l'impegnu de manutensiùn da vìa de cumunicasiùn, pòi rinuvàu intu 1288 e intu 1350.[5]

Quarche annu dòppu, intu 1390 i vegnan numinài i aministratùi de stu burgu lì, vinti in tutàle, in te in mòddu du tüttu scìmile a quantu u l'avegnìva pé àtri nuclei abitài de l'épuca (fra questi ascì Mürséccu e a Pu(r)enca) e burgàe garescìne ciü veije.[6] U l'è sulu cun u marchése de Séva Zorzu II (dicciu u Nànu) che u paìse u va a pià ciü urganisasiùn, rafursandu e propie difése.

U se segnalla ascì u passàggiu pé u burgu du cùnte Catalano de Castreveiju, àtra lucalitài strêtaménte culegâ cun Ci(r)ixöa, c'u scappa dau castéllu intu 1672 a causa de 'na se(r)ie de rivolte purtàe avanti dai zenexi avegnüe in te stu paìse lì, scicumme che u feudu u l'é(r)a stàu cattàu dai Savoia.

Fin au 1804 a frasiùn a l'é(r)a parte da diocexi de Arbenga, poi a pàssa cun a diocexi de Munduì, au stessu mòddu de quantu accadüu cun Cravaüna, Àutu e Naxìn. Cun a campàgna in Italia de Napuleùn Bunaparte l'intrega valà du Néva a vegne interessà da l'ucupasiùn fransese, cun l'atàccu du gene(r)àle François Roguet au Sàn Benàrdu, culegàu ai fàtti da battaija de Löa du 1795.

A frasiùn a vegne cuscì anéssa cun u teritòiu cumünàle de Garesce a l'Impéu Fransese, ma cun a Restaurasiùn di àgni 1814-1815 a tùrna sutta au Regnu de Sardegna, poi Regnu d'Italia e, dau 1946, Repübbrica Italiana.

Dü(r)ante a fìn du XIX seculu e i primmi àgni du XX seculu a vegghe i primmi segni de l'emigrasiùn versu e americhe, cun in relatìvu spupulamèntu de e burgàe, au stessu moddu de quantu avegnüu inti paixi vixìn.

Abitanti[modìfica | modìfica wikitèsto]

A frasiùn a cunta ina sinquanténa de rexidenti, spartìi fra e tré burgàe: A Ruà (a l'è a primma parte du burgu c'a se incuntra partendu da Arbenga), A Crùxe (chélla de mézzu) e A Géxa (u nücleu du burgu, custruìu d'in gì(r)u a a géxa dedicà a San Pé(r)u). A questi nüclei u và asunciu chellu in scia stradda nasiunàle: E Baracche (ascì diccia A Baracca), ancöi disabitàu, ai cunfìn cun a frasiùn de E Vòte. Àtri ragrupaménti minù(r)i i sùn San Bastian (aturnu a capeletta dedicà au santu, a Roà), U Cantun (burgà da Géxa) e àtre cascìne, cumme chélla du Tajé, A Petia e Tubertu.[7]

Dandu amentu ae funti stò(r)iche u primmu censiméntu cumpiüu inta frasiùn u saieva rizalènte au 1555, quande i gh'é(r)an 54 abitànti, cun bén 122 fabbricài. Da chì àtre stìmme da cumüna de Garesce e rintràccian intu 1951 319 abitànti, ridòtti a 250 intu 1961, pe fenì déxe àgni dòppu cun 212 persùne. Cun u 1981 i abitànti i cà(r)an ancù, 'rivàndu a 115. E stìmme ciü resenti (2007) e cùntan 50 abitànti, nüme(r)u c'u munta cumunque in estài, cun e segunde ca'.

Posti de Interesse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetüe religiuse[modìfica | modìfica wikitèsto]

A livéllu de e géxe a Ci(r)ixöa a gh'è ina parocchia indipendénte, posta sùtta l'aministrasiùn da diocexi de Munduvì dau 1804. Cun a növa riurganisasiùn da diocexi, vusciüa intu 2019 dau véscu Egidio Miragoli, a fenisce inte l'Uniun pasturàle da valà du Tàna(r)u.[8]

Géxe[modìfica | modìfica wikitèsto]

Géxa da parocchia de San Pé(r)u e San Paulu, a l'è stà custruìa intu 1675, cun a primma préa pusà u 7 de màzzu de chéll'ànnu, a l'é(r)a poi stà cunsacrà ai apostuli dui àgni doppu.

Géxa de Santa Ma(r)ia Maddalena, a l'é(r)a üna de géxe ciü veije da valà, aù i se ponan vegghe sulu pochi resti. Prubabilménte a strutüa a l'é(r)a de stìle tardu goticu e pé i afreschi u l'é(r)a stàu ciamàu u méstru lucàle Segurano Cigna, zà atìvu a Garesce e Èrli (u l'axéa afrescàu a céve de San Martin de Pözzu).

E decurasiùi da géxa, fra cui trézze tòcchi de afreschi i sun stài restau(r)ài intu 1974, grassie a l'opé(r)a du prufesù Aramengo. Ancöi sti lì i sun vixitàbili in te ina apòxita sesciùn espuxitìva intu palàssu cumünàle de Garesce.[9]

Géxa de San Benedettu, a l'é(r)a in tempi antighi a géxa ciü impurtante du paìse, tantu c'a l'axéa cuvèrtu a pusisiùn de paruchiàle fra u 1594 e u 1645. Difatti primma de chélli periudi Ci(r)ixöa a l'é(r)a dipendènte da a Castreveiju, sulu cun u véscu d'Arbenga Luca Fieschi sta lì a vegne réza autonoma, vista a forte crescita e l'impurtansa de l'abitàu inte 'sti periudi.

Capeletta da Nativitài da Vergine Ma(r)ia, a se tröva intu burgu du paìse.

Capeletta da Nativitài de San Zanne Batìsta, a se tröva intu paìse.

Capeletta de l'Invensciùn de Sànta Crùxe, a dà u nùmme a a burgà da Crùxe.

Capeletta de San 'Bastiàn, c'a se tröva intu burgu du paìse.

Architetüe sivìli[modìfica | modìfica wikitèsto]

U pùnte da Ciànca, restau(r)au intu 2004 u l'è in pònte rumàn che u travèrsa ün di afluènti du Néva, lùngu a a "Vìa da Sâ", che a culéga a burgà da Géxa cun Èrli, cun ina vé(r)a e propia réa de sentê, cun a quale poi u se pö razunze u colle de Sàn Benàrdu, passàndu pé u Ciàn de sciùe e pe e cascìne ancöi abandunàe di Lisotti e di Nanìn.[5][10]

Ecunumìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'ecunumìa du paìse se bàsa in sce a cultivasiun agricula (prinsipalmente de castagne e ciànte da frütu) e furestale. Poche e sun e ativitài cumerciàli, ma u l'è difüzu u turismu stagiunàle d'estài.

Cultüa[modìfica | modìfica wikitèsto]

U dialéttu de Ci(r)ixöa[modìfica | modìfica wikitèsto]

U mèximu argumentu in detaju: Dialétto arbenganéize.

I abitanti du paìse i parlan in dialettu de stampu ingàunu, dunca diferente rispettu a chéllu garescìn, scimile a a parlà d'Èrli, anche se cun de carateristiche diferenti.

Cuxìna[modìfica | modìfica wikitèsto]

A pulénta giànca[modìfica | modìfica wikitèsto]

Tipica da valà a l'è a pulenta giànca, scimile a chélla de Èrli, anche se cun a pulénta saracena, cumme a Garesce. Inta variànte lucàle a vegne accumpagnà cun u "sciügu giàncu", cumpostu da pòrri, fùnzi, nùxi e da a pànna.[11]

Asuciasiùi[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dau 1975 a l'è atìva a Pro loco de Ci(r)ixöa, che da l'ànnu 2000 a s'è affilià a l'ACLI, divenedune sòccia. Questa asuciasiùn a se occupa di eventi e de e feste lucàli, grassie ascì a a séde a l'avèrtu inta burga da Géxa, in culaburasiùn cùn a parocchia de San Péu e a diocexi.[11][12] A parocchia a gestisce ascì u prugettu di "Oriundi de Ci(r)ixöa", c'u u vö metì l'atensiùn di abitànti in sce a stòija du burgu, vuxèndu ascì rinfursà i legàmmi cun chi dau paìse u l'è emigràu inti àgni.[3]

Persùne ligàe a Ci(r)ixöa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Enrico Nasi[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ina de e persune culegàe cun sta frasiùn lì u l'è Enrico Nasi (1921-2001), nasciüu a Sèra Pampa(r)àu (dicciu ascì Pamparà), prève da parocchia de San Péu fra u 1948 e u 1963, ben ricurdàu dai paisài pé u sö bùn cö e pé e sòe inissiatìve pé u burgu, poi trafe(r)ìu au Santuà(r)iu de Vicufòrte a Munduvì.[13]

Domenico Carrara[modìfica | modìfica wikitèsto]

Cartellu turisticu in italiàn dedicàu au Funtanìn du Gattìn

Domenico Carrara (dicciu ascì U Gattin), nasciüu intu 1881, mòrtu intu 1951, u l'é(r)a ün di cumerciànti stòici de Ci(r)ixöa, c'u traspurtàva legnàmme, fén e carbùn versu i mercài de Arbenga, A(r)àsce e Ineija. A véllu a l'è dedicà a Cascìna du Gattin, c'a se tröva inta stradda de Urtiéu, inta zòna du Cunniu e ascì in funtanìn.

Feste e fé(r)e[modìfica | modìfica wikitèsto]

E feste intu paìse e sun prinsipalmènte ligàe a e asuciasiùi lucàli e aa parocchia. A festa patrunàle a l'è au 29 de zügnu, cun a méssa de San Péu e u relatìvu rinfrescu inta zòna li vixìn, stessa còsa che a sucedde pé a festa da Madonna da Neve, ben sentìa da a pupulasiùn lucale. L'11 de lüiju a se celebra ascì a festa Priöa, ma nu mancan pòi i festezzaménti pé Mèzz-aùstu (cun i zöghi pé i fiöi) e, in estai, i incontri de e moto e ascì e scampagnàe pé i senté, spessu in culaburasiùn cui Arpìn de Garesce e cun a pro loco de Èrli.[11][14]

Vie de Cumünicasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ci(r)ixöa a l'è culegà cun Garesce (a nord, passandu pé E Vòte) e Èrli (cun e sòe frasiùi de Gàzzu e Berriöi a sud-est) grassie aa Stradda nasiunàle 582 da Còlla de San Benàrdu.

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. In Èrli e aa Cascìna d'Àiju
  2. Grafia du disiunàiu Italian-ulmioscu Ulmioscu-Italian
  3. 3,0 3,1 (IT) Asuciasiùn "Oriundi de Ci(r)ixöa", in sce web.tiscali.it. URL consultòu o 22 zùgno 2021.
  4. (IT) Viaggio nel Monferrato: Sulle Orme della Cavalcata Aleramica (de Liliana Angeleri), in sce books.google.co.uk. URL consultòu o 27 zùgno 2021.
  5. 5,0 5,1 (IT) Còse vegghe a Ci(r)ixöa, U pùnte da Ciànca, in sce unionemontanaaltavaltanaro.it. URL consultòu o 26 zùgno 2021.
  6. (IT) A tupunumastica stòica du cumün de Garesce, in sce storiapatriasavona.it. URL consultòu o 27 zùgno 2021.
  7. (IT) Ci(r)ixöa de Garesce, e burgàe, in sce cerisoladigaressio.it. URL consultòu o 27 zùgno 2021 (archiviòu da l'url òriginâle l'11 seténbre 2017).
  8. (IT) Diocexi de Munduvì, e nàscien e Uniùi pastru(r)àli, in sce unionemonregalese.it. URL consultòu o 26 zùgno 2021.
  9. (IT) A géxa de Santa Ma(r)ija Maddalena a Ci(r)ixöa, in sce sanbernardodelleforche.it. URL consultòu o 26 zùgno 2021.
  10. (IT) I arpìn de Garesce i restauran u pònte da Ciànca, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 26 zùgno 2021.
  11. 11,0 11,1 11,2 (IT) A Ci(r)ixöa i se festezzan i déxe ànni du sirculu ACLI, in sce ilsecoloxix.it. URL consultòu o 26 zùgno 2021.
  12. (IT) Vinte ànni de l'Acli a Ci(r)ixöa, in sce farebene.info. URL consultòu o 27 zùgno 2021.
  13. (IT) Ci(r)ixöa a nu se scòrda de Don Nasi, in sce cerisoladigaressio.it. URL consultòu o 27 zùgno 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 12 seténbre 2017).
  14. (IT) Ci(r)ixöa de Garesce, i evénti 2010, in sce cerisoladigaressio.it. URL consultòu o 27 zùgno 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 12 seténbre 2017).

Àtri prugétti[modìfica | modìfica wikitèsto]