Gêxa de l'Asunta (Castrevegliu)

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, in ta varietài castreveglina

A gêxa de l'Asunta (ascì numma da 'Sunta, Chiesa di Nostra Signora Assunta in italian) u l'è in edifissiu religiùsu ch'u l'è in tu burgu de Castrevegliu, sêde da paròcchia du paìse, in ta diocexi d'Arbenga.

A faciâ da gêxa da 'Sunta

Storia

I lavaûi e l'arcu da porte Sutana

Numinâ pe'a primma vôta du seculu XII cumme Ecclesia Cohedani, in ti ducümenti de l'etài de mézzu a gêxa a vegnîa de lungu ciamâ ascì Ecclesia Sanctae Mariae.

A l'imprensippiu a cuntrulâa a ciü pàrte de gêxe da Vâ du Néva, cumme chélle de Süccarê, Veserxe, Èrli e Cirixöra, dattu ch'a l'avêa u tìtulu de gêxa màre, da che dipendéan e âtre. Guidâ da 'n "arci-prève", numinàu a vìtta, a l'hà mantegnüu pe' di seculi u cuntròllu in sce cumünitài li d'in gìru, vistu che e retòrie l'éan fursàe a versâ ina serie de tàsce, in segnu de dipendénsa.

A primma paròcchia a destacâse a pâ ch'a sécce stâ chélla de Süccarê, in tu seculu XIV, cum'i ne mustran i archivi da paròcchia castreveglìna, dund'i nu se trövan ciü àtti scrìcci pe' cuntu da paròcchia de San Bertumê a partì da u 1338.

Se sa ch'a gêxa uriginaria a gh'axêa numma ina navâ, pusisiunâ cumme aù de rimpettu au nücleu du paìse, rapresentàu da u castê di Clavesana. De testimunianse du primmu impiantu u nu ne resta nénte, vistu ch'a strutüra a l'è stâ mudificâ in tu cursu di àgni a vegnì.

Vista l'impurtansa de Castrevegliu in te l'etài de mézzu, a paròcchia a l'è stâ fin'a a sêde de emanasiùn de impurtanti àtti pübbrici, cumme i züraménti de fedeltài ai marchexi, cumme avegnüu du 1423 cun Pirru II Du Carettu.

Scicumme ch'i abitanti du paìse l'éran tanti de ciü che i posti dispunibili in gêxa, se sa che, sempre du seculu XV, l'edifissiu u l'éra stàu ingrandìu, purtandulu a e tré navàe che veghemmu ancöi.

I travàgli g'han vusciüu vint'àgni pe' êsse cumpleti e i l'han impegnàu ina série de mestri. Dai rendicunti du 1444 fàcci da l'aministratû de l'epuca, Luca Rubìa, u rezülta che, in te 'n'assemblêa fàccia aposta a se prupunêa a custrusiùn du campanìn. In ti ducümenti de doppu sun mustrai ascì u pagamentu da parte du Facìn Bassu versu Angerìn da Garesce, a seguitu di interventi fàcci a u de drentu da gêxa (1449), mentre de dui àgni primma u l'è u cumpletamentu da tûre campanària, a òpera de Teubàrdu Derfìn.

Vista da l'âtu

Âtri versamenti i sun ligài au rifurnimentu du legnamme, pe' u quâle u scinducu Zorzu Alizéri, du 1452 u rengrassia i "bun'òmmi de Carisàn", ma ascì pe' i punteggi, furnîi da u carpentê Aubertus Pizhorno, cumme truvemmu in ti àtti de l'ànnu ch'u vén. A riguardu du campanin se sa ch'u l'éra stàu cumensàu du 1447 da u mestru Theobaldus Dauphinus. A ralentà i travagli se ghe mette u préxu troppu âtu, ch'i vegnen afruntài da l'aministrasiun lucâle impunendu da u 1454 'na tàscia de quarantasei lìbbre, diccia "talêa". De l'ànnu dòppu a l'è a vendita, da parte du scindicu e du prève de l'epuca, de tère a l'Arpixelle, duveràe ascì cumme funte pe' a legna da custrusiùn. A cumünitài de Barestìn, invêce, a decìdde de renunsià ae sò parte du racòltu du gran ch'u vegnîa da i terén nu frasiunài de Càrpe.

Cu'e palanche ch'e van inte casce da cumüna se finiscen de pagà e campane, se pensa füse in sciu pòstu,cumme testimuniàu da i àtti ch'i impunêan de rangià e stradde de ingressu a u paìse in vista du passaggiu di câri trainài da i bö ch'i purtâan i materiâli pe' u cantê. L'impegnu pigliau du 1455 da u scindicu Gastâdu e da don Franchelli u l'éra chê de cumpletâ i travagli entru sinqu'àgnu. Difatti du 1460, u dì de san Bastiàn, truvemmu a ducümentasiùn ch'a ne mustra u cumpletamentu da tûre campanària, grassie a l'asiùn du méstru Gullu de Busüràscu. Âtri interventi picenìn, sta vôta a e müràgne, i l'éran stài purtài avanti du 1472, forscia sfrütàndu e furnâxe de câsîna in tempu presenti pe' a stràdda fra E Gattaire e A Cascina d'Agliu.

Sempre du Quatrusentu a l'è a batàglia da cumünitài de Castrevegliu cuntru chélla d'Èrli, scicumme che i abitanti du paìse i spunciavan pe' custruì 'na növa gêxa ciü vixina au burgu, rispettu a a Cêve de San Martin. De cuntru i castreveglin s'eran impegnài a mantegnì u cuntrollu in scia paròcchia, finansiandu ina serie de interventi.

Sciben sta côsa chi, a situasiun a se mustra in sfavû pe' Castrevegliu in quantu u vescu arbenganese Cicada (1562) u sancisce a separasiun da gêxa de Santa Catarìna da chélla da 'Sunta a a quâle u resta u dirittu in sci batézzi. Du marsu 1578 ina segunda fàse di squèrni fra i dui paìxi ch'i se cuntendêan l'aministrasiun de San Martin, rangiâ da u vescu Lüca Fiéschi. Lê u l'axêa passau in moddu definitìvu u titulu de paròcchia a a gêxa növa. Ürtime a destacâse da a gêxa màre e parocchie de Santa Marìa Madaêna de Cirixöra (1594) e da Madònna da Neve de Veserxe (1647).

Se i primmi travàgli fàcci i l'éran andài a seguì a tècnica de custrusiùn pupulare, chéi de doppu derìvan da di stüdi da l'âtu, frütu de dumande di marchexi Du Carettu.

Da e funti recampàe du 1942 da don Ronco pâ che ina növa fàse de sti chi a fusse ligâ a u Cunciliu de Trentu, püre se nu se san i detagli specifici de l'interventu, vistu che a ducumentasiun a l'è andâ perdüa. Següru u l'è che a gêxa a l'è stâ trasfurmâ fin a divegnì in esempiu de architetüra baròcca e che e òpere se cunclüdden in tu 1663, cu'u cumpletamentu de l'afrescu in scia vôta de mézzu, dund'e veghemmu u mistéru da 'Sunta. Ancù da reurdà u rifassiméntu da pavimentasiun da gêxa, fra u 1841 e u 1842.

U de föra

I afreschi du protiru

Da a faciâ a intònacu, u de föra se presenta cu'n prufìlu interuttu a a lérca da a tûre campanària. A frunte se dröve fin'a 'n barcun a mèzza-lüna, surva a u purtun, mentre u purtâle in marmu giàncu u vén prutezüu da ina strutüra ciamâ "protiru". Stu li u l'è afrescàu e u marca l'annu 1763. De doppu a i travagli de restauri fàcci in ti àgni '70 l'è stàu purtàu a a lüxe in âtru purtâle picenìn, a a drìccia de chê d'ancöi, datàu du Trexentu, armenu dandu amentu a a tipulugìa de rapresentasiun presente.

A lugetta afrescâ

In âtu, inseriu au de sutta de 'n archettu goticu, se tröva difatti a fegüra da Madonna cu'u Bambin e i santi a i làtti. Cun tütta prubabilitài u se tratâa de l'ünicu ingressu da strutüra uriginaria, primma di ingrandimenti du Sinquesentu. Duveràu fin a quellu periudu, u l'è stàu poi seràu, vistu che a u de drentu se tröva a funte pe' u batézzu.

Aa drìccia du cumplessu se tröva a "Porte Sutàna", ricustruìa chi du 1953 grassie au prufesû Nino Lamboglia. A l'imprensipiu culucâ a l'ingressu du burgu, l'è stâ méssa chi a seguitu de demulisiui ch'e l'axéan curpìu u burgu de Castrevegliu e survatüttu a burgâ de Rocche.

U campanìn, tacàu aa gêxa, u svétta in scia lérca, curunàu da 'na strutüra a piràmide utagunàle. A sèlla campanària a l'è 'ncurnixâ da di archétti, méntre u relöiu intunacàu g'ha ai dui làtti in mutìvu a rìssi.

U de dréntu

A navâ de mézzu

A paruchiàle a g'ha tré navàe, separàe da di archi a tüttu sèstu, rezüi da pilastri surmuntài da capiteli in stìle dòricu. A gh'a 'na cianta a baxìlica e a navâ sentrâle a l'è cuèrta da 'na vôta a butte cun lünétte, a u cuntràriu de chélle de làttu cuèrte da vôte a cruxéra.

Âtâ mazû

L'Âtâ mazû

L'âtâ mazû, de marmu giancu decuràu cun inserimenti cuûrài, l'è stàu adatàu ae regule du Cunciliu de Trentu. U l'ha ina strutüra a trapessiu, da a furma a cunca e, in scia bàse, dui pè laterâli. In tu frunte se vegghe u munugramma mariàn, mentre in sci làtti se mustran de decurasiui cumme s'i fussen de föglie. Âtru detagliu de rilievu e tèste angeriche au sentru e ai dui làtti, mentre in generâle i elementi marcan l'epuca de realisasiun: u seculu XVIII.

In t'ina scenugrafia triunfale, vista a presensa di afreschi du Seisentu, deré u g'ha u cuscì dìcciu côru, ciü in quaddru de scöra lìgüre. Stu lì u l'è dedicàu aa Madònna e Gesù in ta Glòria Selèste e u rafegüra a Vèrgine sêtâ cun so fìgliu in simma a 'na nìura, d'in gìru se trövan i àngeri e i müxicànti. A cumpletà a scêna i dùzze apostuli stan in serciu aturnu au sepurcru vöiu.

Capélle laterâli

E due capélle, ai làtti de l'âtâ mazû, sun dedicàe aa Madònna du Rusàriu e aa 'Sunta (aa lérca, dund'a se tröva a stàttua prucesciunâle de l'Utusentu cu'a Madònna).

Âtâ da Madonna du Rusàriu, cun vista in scia cuertüa da capélla

L'âtâ da Madònna du Rusàriu u g'ha ina strutüra tìpica du seculu XVIII, rembàu a a müragna de fundu in scia drìccia, presenta 'na furma a vasca, cun l'azunta de culònne de decurasiùn rezüe in sce di "plinti". Tütti i elementi portan a ina generâle dinamicitài, fin a a cunsciderasiùn du cumplessu cumme 'na quinta du teâtru. A lugetta a l'è cunturnâ da imaginette uvâli dund'i sun cuntegnüi i mistéri du Rusàriu e in tu mézzu se tröva a stattua da Madonna cu'u Bambin.

Sta lì, da l'esecusiùn rafinâ, a fa pensà aa pruveniensa da a bütea di Schiaffin, seducca a chélla di Benardu. A rapresentasiun a vegghe a Vergine ch'a rézze u matettu cu'a màn lérca, méntre a a drìccia a l'ha in man u rusariu e 'n scèttru. Tütt'i dui persunaggi in scia tésta l'han 'na curuna de legnu.

A stàttua da 'Sunta, esposta au de föra de l'âtâ

Inte l'âtâ de lérca l'è inserìa a stàttua da Sunta, atribuìa a a bütéa du Zanne Batista Garavénta. Utusentesca, pe' a rigiditài di persunaggi, pusisiunai in mòddu snudàu ma cumunque dinamicu, se sente l'influensa da scöra du Maraglian, fin'a pe'a cüra di detagli.

Âtài laterâli

Cunclüdde i urnamenti da gêxa a parte di âtài laterali, séi in tüttu.

L'âtâ di Santi Roccu e Bastian, cun in simma l'ex voto

Incumensandu da l'intrâ, in scia drìccia gh'è chê de San Bastian e San Roccu, cu-u dipintu ch'i rafegüra. I dui santi sun rapresentài in moddu elegante, ma au stéssu mòddu mòrbide, tant'in ti panéggi quant'in te l'incarnàu, stîle ch'u mustra a datasiùn setesentesca de l'opera. Surva a l'âtâ a fegüra da Vergine incurunâ, inseria drentu a in trunettu cun angerétti in sce 'n ritàgliu de téra. In preghera, a Vergine a l'è adurnâ da diferenti "ex-voto".

De dòppu se riva a chê de San Zanne, dund'a gh'è a stàttua du santu, rafegüràu ch'u mìra drìcciu avanti a lê, tantu da parê sens'espresciùn da quantu u da 'n'idêa d'impurtasa retorica e idealizâ. L'âtâ u l'è tacàu a a müragna, fianchegiàu da dui angeri in marmu. u l'è fàcciu d'ina furma a vàsca, 'na mensa e 'n scarìn cumme basaméntu. A parte in sìmma a va a fa da curnixa a 'n barcùn e, in tu cumplessu, nunustante ch'i seccen stài duverài materiale pòveri, se vegghe ben a fuxun di elementi du seculu XVII cun chéi du XVIII.

L'âtâ da Madonna du Carmine

E stattue da Madònna, de Sant'Antôniu e de San Giüxeppe

U ciü avansàu in scia drìccia u l'è dedicàu aa Madònna du Carmine. In tu dipintu chi presente veghemmu a Vergine cu'u Bambin, ciü ai sö pèi Sant'Andrêa, San Carlu e San Lüccu , ciü âtre fegüre angeriche. L'âtâ véru e propiu u l'ha 'na strutüra a retanguru, decuràu cun quattru cherübin, dui ch'i sèrven cumme sustegnu. Ciü in derê in duggiu ùrdine de fundamenti in sci quâli i se bàsan due culònne a spirâle, parte de 'n âtâ du Setesentu, ch'u se vegghe da l'esternu a partì da u gàrbu pe'e relìquie.

Da l'âtra parte truvemmu l'âtâ de Sant'Antôniu, surmuntàu da 'n dipintu ch'u mustra u santu ch'u surézze u Bambìn, sircundàu da ina fìra d'angeretti e da a Madònna ch'a l'è lì da vixin. In stîle gòticu, rezülta in dipintu cianéllu, rigidu in ta cumpusisiùn tranne che pe' i angeri, dund'a se mustra 'na man ciü dûse. In simma a l'âtâ se pusisiunan tré stattue, dedicàe rispetivamente, aa Madònna, a San Giüxeppe cu'u Bambìn e au santu dedicatàriu.

L'âtâ da Nunsiâ

L'âtâ de l'Imaculâ, invece, u g'ha in simma in öriu 'n sce téra intitulàu a L'Imaculâ, San Benàrdu e San Benedettu, ch'i l'intervegnen in preghéra pe' e ànime di peccaûi, ch'i cumparìscen zü da bàssu. Finisce a série chê da Nunsiâ, du tüttu cuèrtu da marmi cuûrài e issàu de dui scarìn rispettu a l'aula. Caraterizàu da 'na furma a trapessiu, ch'u fenìsce cun due spirali, u g'ha in tabernacuru daa furma iregulâre, méntre ai làtti se trövan due finte culònne decuràe a festùi e sciùre.

L'âtâ de l'Imaculâ

Fra l'âtru a curnixa a l'è furnìa de 'n cartigliu curunàu e decurâ cun a fegüra de 'na curumba, scimbulu du Spirtu Santu. A fenì e decurasiui dui cherübìn, quande, a surmuntâlu gh'è 'n dipintu (Anunciasiùn cun Diu Pàre): da fin du seculu XVII, chi se vegghen a Vergine inzenugiâ da vixìn a l'Arcàngeru Gabriêle. Stu lì u tegne cu'a màn de drìccia in gìgliu giancu, mentre u vùra in sìmma a 'na nìura. In âtu Diu Pàre, rapresentàu cu'u mundu in man e u scèttru.

I afreschi du presbitériu

Cumisciunài da Cesare Beffa, figliu de castreveglin migrài in Argentìna, in tu 1872 sun i afreschi ch'i se trövan in ta parte du presbitériu. Sti chi i sun stài fàcci da l'artista zenese Lüigi Saccu e i l'han cumme tematica e quattru vertü cardinàli ciü l'incurunasiun da Madònna fàccia da a Trinitài, méssa in tu medagliùn sentrâle. Fra l'âtru e decurasiun induràe sun òpera du Lüigi Agnese.

Âtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce gêxa de l'Asunta