A Cascina d'Aju
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietài lucâle |
| A Cascìna d'Aju frasiùn geugrafica | |
|---|---|
-E_ca%27_veje_02.jpg) | |
| Localizaçión | |
| Stâto |  Itàlia
|
| Región |  Liguria
|
| Provìnsa |  Savuna
|
| Comùn |  Castrevegliu
|
| Teritöio | |
| Coordinæ: | 44°09′09.36″N 8°06′39.24″E / 44.1526°N 8.1109°E |
| Abitanti | 0 (2022) |
| Âtre informaçioìn | |
| CAP | 17034 |
| Fûzo oràrio | UTC+1 |
| Nomme abitanti | da Cascìna |
| Cartògrafîa | |
  A Cascìna d'Aju | |
A Cascìna d'Aju[n. 1] (ascì numma A Cascìna, A Cascina d'Agliu[n. 2] intu dialettu de Castreveju, Cascina d'Aglio o Case d'Aglio in italian) a l'è üna de cascìne ch'i se trövan inta cumüna de Castreveju. Au mumentu a nu rezülta ciü abitâ stabilmente dau 2014.
Geugrafia[modìfica | modìfica wikitèsto]
Culucâ a 520 mêtri in sciu livê du mâ, a se tröva ai cunfìn cu-u teritòriu de Èrli, dau dund'a l'è ciü fasilménte razunzìbile. A Cascìna a se tröva au de sùtta du munte d'Aju (ch'u ghe pìja u sò numme), còlla da vixìn au Munte Lìn (1120 m s.l.m.).
Riài e làiri[modìfica | modìfica wikitèsto]
_02.jpg)
_01.jpg)
Int'ina vâ paralêla de chélla du Nêva, l'è traversâ dau Riàn d'Aju, ch'u nasce daa còlla da dund'u pìja u numme. U rìu u pàssa denansi ae cà da Cascìna, u recàmpa l'àiva du Riàn de Munte d'Aju pôcu sutta e doppu l'abitàu u rìva inti boschi di Carcacòi, e u se zunta inta Vernêa, u prinsipale riàn da zòna, ch'u nasce dae parte du Munte Lìn. Ascì lê u recampa e àive de âtri rianetti, cumme chê da Ruggia e da Bandiassa. St'ürtimu u scure inta zona aa Capélla növa da Vàrdia, au Praéttu, mentre in âtra de sò funti a truvemmu inta zona denuminâ Trüccu du Viggiu (753 m).
A Vernêa (primma de l'àiva de stu riàn, ch'u se ghe zunta a l'artessa du pàssu d'Aju, culucàu pôcu doppu l'abitàu da Còsta, in Èrli), a recampa ascì l'àiva du Rian du Praettu (o Rian du Burghese), che invêce u nàsce ciü in sciü, inta diresiun du Munte d'Aju, ciü versu Prau Dònnu.
Inte vixinànse de ca' gh'è ascì in picìn làiru (tòrba) ciamàu A Möia, aù pressuché sciütu, l'è scituàu daa Còsta du Ferâ. U recampâa l'àiva quand'u ciuêa, pe pòi descaregâla grassie a 'na canalétta che, passandu pe' a zôna de l'Àira, a 'zunzêa a stradda a Cascìna daa discésa denuminâ "da Custétta". U sbuccu natürâle da Möia però u l'è stàu interuttu cu'a creasiùn da tràccia du tratû (atùrnu au 1964) vèrsu u bòscu e a cà du Richê.
A partì dae ca' dìcce da "Cascina Növa", lì d'atàccu, inta zôna di Prài Grandi u nàsce 'n âtru riàn, dìcciu Rian de Ciôse, respunsabile intu 2016 da frâna da stradda da Ruverêa, pe' andâ a Castreveiu, u pìja u numme dau teren ch'u traversa a l'artessa da stràdda.[n. 3]
A partì dau Gìru de Löa, sutta aa Rocca Barbena u nasce u Rian da Ruverêa, ch'u zunze d'in gìru aa Cascìna pasàndu sutta au Ciàn du Piccu, tra mezzu ai Cirexêi e l'Arpixélle, surva au cuscidìtu Prau Cian e u riva aa Ca' du Richê.
Cara, de seguitu, versu a lucalitài cu'u numme paréggiu, inti dinturni da stràdda p'a sêde da cumüna, caciànduse inte l'àiva du Passascü[n. 4], a l'artessa da gabìna da lüxe.
A Vernêa, ducca a se zunta intu Cürlu, riàn ch'u nasce intu brìccu umònimu (723 m) dòppu u pàssu d'Aju, méntre a Ruverêa se ghe càccia drentu pocu primma du Passascü, che, de dòppu l'üniùn cun chê du Cürlu, u pija u numme de Gattàire.[n. 5]
Stòria[modìfica | modìfica wikitèsto]
Êpuca rumâna[modìfica | modìfica wikitèsto]
E primme testimuniànse da presensa da Cascìna e vegnen da l'êpuca rumâna, a quande a remunta a "Necropuli de Èrli". St'insémme lì de tumbe a insennerasiùn, datàe du I seculu d.C., l'ha purtàu aa lüxe ina serie de curêdi in seràmmica, metàllu e véddru. Scuèrta int'in campu agriculu du nuvémbre du 1964, se sun cunservàe survatüttu e pursiui de tumbe d'in gìru ae prée ciü gròsse, che, inti àgni, nu sun stàe interesàe dai vàri disudaménti.[1]
A catalugasiùn du prufesû Amoretti a ne mustra l'anâlixi di reperti: fra sti lì se trövan ascì i framénti d'in speju de brùnzu (inta segùnda) e i tòcchi de seràmmica dìcci primma (inta tumba ün e daa nümeru trê aa növe), tantu chélla de prudusiùn rumâna (ben sigilâ), quantu chélla lucâle (cun 'n impastu ciü rüstegu).
Fra tütte, numma a trê a l'ha purtàu rinvegnimentu d'in curêdu intrêgu, fàcciu d'ina cùppa sigilâ, ch'a pâ êsse stâ fàccia in stîle gàllicu, vistu ch'a presenta in urlu sutî e 'de scanalaüre, üna ai soì pé, l'âtra apêna au de sùtta du burdu.[1]
Inte vixinânse da sèttima tumba, fra l'âtru, l'è stàu truvàu fin'in pâ de cascétte de préa, ch'e cuntegnîan ina tèra grìxa, diferente da chélla presente au de föra. Marchiâ cun l'ìscrisiun MOMO, dau numme d'in seramista da Gàllia atîvu aturnu au I seculu, l'è in âtra cùppa, truvâ sempre inta stéssa, asémme a 'n'âtra de qualitài diferente (ciamâ "patêra"), che u sò marchiu, però, u nu l'è ciü lezìbile.[2]
Fra l'âtru, inta tumba sêi s'è truvâ fin'in "olletta" (particulâre spécce de giâra), datâ, inte stu câxu lì, de l'etài Flàvia, forscia fra i prìmmi tòcchi prudòtti, vista a decurasiùn nu canònica.
L'inquadraméntu du scîtu a livellu tempurâle u l'è avegnüu gràssie aa presensa de arcüne munêe ch'e rafegüran Germânicu, ciü üna cuniâ sutt'a Carigura, côse ch'e fan pensâ a l'etài clàudia. Epüre, a presensa du marchiu iucundus scituàu sciüa pursiun esterna da patêra uriginariamente culucâ aa tùmba sincu, fa pensâ che a dàtta ciü resente de l'ativitài da Necropuli a pòsse êsse stâ aturnu au guvernu de Dumisiàn, terminàu du 96 d.C..[1]
Se purêa ducca inserì a l'internu d'in cuntestu ciü gròssu, imaginàndu che a zôna a fusse zà abitâ da chéi periudi, pòsta int'ina pusisiun strategica, a culegâ au mâ e a cianüra Padâna.[3]
Etài de mézzu[modìfica | modìfica wikitèsto]
À pôchi métri daa Necropuli a se tröva 'na furnâxa (üna de due sturicamente atîve aa Cascìna, méntre l'âtra a se truvàva ciü bàssa ai Carcacòi), fàcciu ch'u pòrta a pensà cumme de chéi tempi a zôna d'in gìru a secce stâ duverà pe' l'estrasiùn, a partì daa préa calcârea, da câsìna. Sta côsa lì a va, fra l'âtru, a pruvâ l'ipotexi ch'a mustra cumme u scîtu sécce stàu rimanezàu inti séculi.[1]
Da l'etài muderna aa giurnâ d'ancöi[modìfica | modìfica wikitèsto]
Zà ducümentàu intu 1570 fra i pusediménti da famija di Du Carettu, marchéxi de Süccarê, ina véra e propia mensciun de l'abitàu a l'avegne au tempu di fransexi, quande l'êntra in vigû u catàstu e A Cascina a vegne marcâ fra i dumini du marchése Enricu Còsta du Carettu, du rammu de Barestìn. Se sa che aturnu au 1798 i ghe staxêan dùzze famije de massàri, ucupài inta curtivasiùn di càmpi, ma ch'i nu l'éran ancù pruprietàri de ca'.
Fra sti chi a fegürâa 'na paréggia parentèlla, chélla di Salvatico. Fra sti chi ina vìddua, zà registrâ cumme pruprietària de 'na ca' aa Stra. U séppu de sta famîa u s'éra stabilìu au Praéttu zà dau 1726, a partì da Steva e Marta Salvatico, uriginàri de Pamparàu, pe' poi zunze chi int'in segundu mumentu.
A Cascìna, difatti, a resta in màn ai marchéxi numma fin au 1838, quande Giüxeppe (u fìju di dui, du Praéttu) asémme a Fransescu Càffa (uriginariu d'Èrli) u càtta ascì e ca', grassie a l'intermediasiun de Angerìn di Castelâi.
Cum'u rèstu da cumüna de Castreveju, ascì A Cascìna êntra dréntu a u regnu de Sardegna dau 1815 e, grassie a l'indagine fàccia du 1858 da l'alùra scindicu Runcu se descröve che, di 731 abitanti, quatòrze i staxêan inta frasiùn.[4]
.jpg)
Dürante a prìmma guèra mundiâle, di ünze cazüi castrevejìn (reurdài daa làpide in scia müragna da veja cumüna), tréi i l'éran da Cascìna: i dui frài Federìu e Michê Salvatico e Pîu Espôxitu. Cu'a segunda guèra mundiâle, invêce, u s'ascìste a 'na mazû vixinansa au cunflìttu, tantu cu'u passaggiu di surdatti tedeschi quantu di partigiài.
Emblematicu l'episòdiu avegnüu a 'na scignùra, che, n'avéndu respetàu u cruviföu de nöcce, i tedéschi l'axêan sparàu dau santuàriu da Madònna de Grassie (in chilòmmetru in lìnea d'aria, au tempu a lucalitài in san Bastiàn l'éra duverâ cumme bàse tedesca), curpendu, pe' furtüna, numma u barcùn.[5]
Dòppu a guèra u s'asciste a 'n fenomenu de svilüppu edilissiu (vegne tirà sciü a "Cascìna Növa", ina sentêna de mêtri ciü avànti de ca' veje, d'atàccu ai Prài Grandi) e püre au culegaméntu stradâle, cun l'asfartu, versu Èrli; di àgni '60, intu specificu, a custrusiun da stradda cumünale versu Castreveju, a partì daa Ruverêa, che, a seguitu de l'aluviùn du 2016, a l'è stâ interutta in ciü d'in pùntu, a càusa da pìna du rian de Ciôse e de chéllu da Ruverêa.
Cu'a mòrte, intu 2014, de l'ürtimu abitànte da frasiùn, A Cascina a nu rezülta ciü abitâ in moddu stàbile.
Posti de interesse[modìfica | modìfica wikitèsto]
Architetüre religiuse[modìfica | modìfica wikitèsto]
A livê religiusu A Cascìna a nu presenta strutüre de sta tipulugìa. Vistu u mantegnimentu de l'antìgu legàmme di abitànti cu'a vìlla du Praéttu, a capeletta de riférimentu a l'è de lungu stâ chélla da Madònna da Vardia (sutta aa paròcchia de Santa Catarìna, in Èrli), tirâ sciü du 1948 cun l'agiüttu di abitànti da Cascìna ascì.
Tipulugìa abitatìva[modìfica | modìfica wikitèsto]
-E_ca%27_veje_01.jpg)
Au stessu mòddu de âtre cascìne spàrse pe' a vâ, a frasiun a nàsce cun in scòppu agriculu, dûtâ tantu de vâni d'abitasiun quantu de stàlle, fenére, magazìn e seccaû, in mòddu da êsse tòstu autusuficénti. A sta lì l'èra pòi anéssa ina gròssa série de bòschi e de tère.[6]
Basta pensà che, a l'entrâ in vigû du catastu napuleonicu, du 1798, u cumplessu u vegne valüàu cun bèn növemìlla lìre, méntre, de nòrma ina pruprietài intu sentru de Castreveju in pusedimentu u nu rivâa ae duxéntu in tüttu. A pruprietài a vegnîa frasiunâ dandu améntu a stu critériu: prài (duimillaséntu lìre, ciü mìllequattruséntu pé chéi dedicài au fén), bòschi e zône cu'i èrburi (sarvàiri, survatüttu de rûve, pe' trexéntu lìre, se na de castàgnu, valüai in tüttu sincumìlla lìre), orti (duxéntu lìre).[7]
Ecunumìa[modìfica | modìfica wikitèsto]
Cumme zà uservàu denanti, l'ecunumìa l'è sempre stâ fundamentalmente agricula, semplice, ch'a l'ha sempre caraterizàu e strutüre de sta tipulugìa lì.[8] Fra i reòrdi a tempu memure u cumèrciu in Garàu, cianöde frunte (in linea d'aria) cu'a Cascina, dund'e se purtâan survatüttu u làcce e e brigne, purtàe cun l'àze fin surva a Castreveju, i sôdi, fra l'âtru, i l'éran dài menscilmente a Süccarê, o cu'a curiêra.
Cultüra[modìfica | modìfica wikitèsto]
A cüxina[modìfica | modìfica wikitèsto]
Fra i piàti tìpici da tradisiun nu pò mancà a "tùrta di pôvi" preparâ cu'i sücchìn gratügiài, o u pàn fàcciu in ca', cöcciu intu furnu a légna.
Inti tempi de guèra, a cunveniénsa de stâ int'ina vera e propia ìsura ch'a se puxêa sustegnì da lê, a l'ha grantìu sémpre de nu patì a fàmme.
Fundamentali i prudòtti lucàli, a partì dae castàgne, fàcce seccà, o mangiàe cu'u làcce.
Dialettu lucâle[modìfica | modìfica wikitèsto]
A varietài tradisiunalmente parlâ dai abitanti da Cascìna a fa parte di dialetti lìgüri de sentru punente, esêndu de derivasiun arbenganese, püre cun ina serie de tràtti uriginâli, utegnüi dai rapòrti cu'u Praéttu e e âtre burgàe d'Èrli, ma ascì da Urtiêu, frasiùn de Garésce.
Slegâ, ducca, dau castrevejin, se semeja de ciü a chélla d'Èrli, che a ghe cundìvidde a ciü parte du lescicu, insémme au minimu fenomenu de velarizasiun da "a"[9], a diferensiâla, ascì:
- A prupôxitu da prununsia da <r>, fra due vucâli, a prinunsia a se unifurma cun Èrli, pe' l'evidénte presensa du son [ɹ].
- Carateristica, invêce, cundivisa cun tütt'e due e parlàe, l'è in'a tendénsa a prununsiâ serâ ([e]) da létera <e>, ascì là dunde l'arbenganese ürban u vö [ɛ], cun ascì a prununsia da "s" impüra, lezüa cumme sc (/ʃ/) se seguìa da c, f, p, q e t, o cumme x ([ʒ]), d'atàccu a: b, d, l, m e n.[9]
- Aa fìn, sempre in acòrdiu cu'e due mazûi variànti vixine, a furmasiun di plürali du sufìssu -ese in -exi, nuché a cazüa da <v> e da <g> intervucaliche e a palatalisasiun du néssu latìn -CT-, ch'u sciòrte cumme [tʃ] (es. a l'arbenganese làite se sustituìsce u tèrmine làcce).[9]
Vie de cumünicasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]
A Cascìna a l'è culegâ cun Èrli atraversu a stràdda cumünâle du Praéttu, ch'a traversa ascì e frasiun du Pözzu e da Còsta. Versu Castreveju, invêce a l'è cunessa cu'a sterâ da Ruverêa, ürtimâ di àgni '60, interutta a càusa da frana du Rian de Ciôse.[10]
A livéllu de sentê, daa lucalitài di Prài du Tecciu a se deramma a Stradda da Regina, strâ che dau Cian du Musciu (ch'u resta inta cürva sutta au Giru de Löa) a pòrta fin intu Scravajùn. In tempu de tèra batüa, l'éra duverâ ascì dai câri.
Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]
Nòtte dialetâli[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ prununsiàu ['a ka'ʃi:na 'daju], scricciu ascì d'Aiu o A Cascîna d'Àïu dandu améntu ae nòrme du Gastaldi.
- ↑ prununsiàu ['daʎʎu]
- ↑ Pâ ch'u tupònimu l'àgge in scignificàu pareggiu a l'agetîvu "ciôsu", ch'u se rescuntra ascì inte de âtre lucalitài da cumüna, va a dì "seràu"
- ↑ U riàn u l'è cunusciüu de lungu ascì cumme Fossascü o Fussascü, u nasce asci lê da vixìn au Scravajùn
- ↑ [gat'tajɹe], dìcciu ascì Cattàire o Gratàire u l'è in afluente du Neva, ch'u rìva a zuntâghese drentu ai Bàsci, a l'artessa du gumbu, in Èrli
Nòtte a u testu[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 (IT) Ernesto Ghione, La romanità di Erli, in Franco Amoretti, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvâda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 52-56.
- ↑ (IT, LIJ) Roberto Badano, Castelvecchio dall'età romana all'età napoleonica, in Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbenga, Bacchetta Editore, 2022, pp. 81-82.
- ↑ (IT, LIJ) Roberto Badano e Silvio Riolfo Marengo, Frazioni, borgate, cascine: Cascina d'Aglio, in Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbenga, Bacchetta Editore, 2022, p. 192.
- ↑ (IT, LIJ) Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Dalla restaurazione alla Seconda Guerra Mondiale, in Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbenga, Bacchetta Editore, 2022, p. 128.
- ↑ (IT) Cuncursu témmi Anpi annu sculasticu 2018/2019, in sce leca.anpi.it. URL consultòu o 10 zenâ 2023.
- ↑ (IT, LIJ) Silvio Riolfo Marengo e Roberto Badano, Frazioni, borgate, cascine, in Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbenga, Bacchetta Editore, 2022, pp. 191-195.
- ↑ (IT, LIJ) Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Frazioni, borgate, cascine. Cascina d'Aglio, nota storica, in Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbenga, Bacchetta Editore, 2022, p. 192.
- ↑ (IT) Ernesto Ghione, Vita Agreste, Cascina d'Aglio, in Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvâda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 96-97.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 (IT, LIJ) Fiorenzo Toso, Il dialetto di Castelvecchio, in Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbénga, Bacchetta Editore, 2022, pp. 153-155.
- ↑ (IT) Sénta, ciài de basìn, in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it. URL consultòu o 10 zenâ 2023.
Âtri prugètti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Cascìna d'Aju
