Dialétto arbenganéize
De quésta pàgina a gh'è ascì 'na versción in Arbenganéize, véddi chi 
|
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
 A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
| Dialétto arbenganéize Arbenganese | |
|---|---|
| Âtri nómmi | Arbenganéize, Arbenghéize |
| Parlòu in |  Itàlia
|
| Regioìn |  Liguria (  Sann-a,  Imperia) Piemonte(Cirixeua) |
| Parlànti | |
| Totâle | ~10.000[1] |
| Clasificaçión | |
| Filogénexi | Léngoe indoeoropêe Itàliche Romànze Romànze òcidentâli Gàllo-Itàliche Lìgure Lìgure céntro-òcidentâle Arbenganéize |
| Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tütti i òmmi nàscen in libertài e i sun pàeggi in dignitài e dìriti. Sun dutài de raxun e de cusciènsa e i l'han da fà l'ün cun l'âtru in pìna fraternitài. | |
 | |
L'Arbenganéize (Arbenganese) o l'è 'n dialétto da léngoa lìgure parlòu prinçipalménte inta ciànn-a d'Arbénga e inta vàlle do sciùmme Arêuscia, apartenénte a-o coscì dîto grùppo do lìgure céntro-òcidentâle, do quæ o l'è a variêtæ ciù difûza.
Descriçión e stöia
[modìfica | modìfica wikitèsto]O dialétto arbenganéize o l'è 'na de variêtæ ciù inportànti da léngoa lìgure parlæ inta Rivêa de Ponénte, aprêuvo a l'infloénsa storicaménte ezercitâ da-a çitæ ingòuna, pe tànto ténpo grànde sêde vescovîle e lìbero comûne, pónto de parténsa de vàrie vîe comerciâli vèrso o Piemónte.
Óltre che inta ciànn-a o l'è difûzo inte âtre vàlli satelitâri a quésta, cómme a vàl Nêva ò a za mensonâ vàlle Arêuscia. Vèrso levànte se pœ trêuva l'arbenganéize scìn a-o pàize do Borghétto, colònia medievâle de Arbénga fondâ into 1288, e inta vàl Varatèlla, pe lasciâ dòppo o pòsto a di dialétti de tranxiçión co-o grùppo do lìgure centrâle. Vèrso sùd a gh'è o pasàggio a-o dialétto arascìn, co-o quæ se formàn i dialétti de tranxiçión parlæ inta vàlle do torénte Lerón. Ciù estéiza a l'è a prezénsa inte l'entrotæra, lóngo o córso do sciùmme Arêuscia, dónde se pœ trovâ l'arbenganéize scìn inta provìnsa de Inpéria, a l'altéssa do comûne de Çeie. Ina variêtæ streitaménte ligâ a l'arbenganéize a l'è parlâ into comûne de Montegròsso Ciàn de Læte ascì, pàize óltre o quæ e parlæ locâli prezentàn magioî infloénse da-i dialétti de l'inpériéize òpû, vèrso nòrd, de l'Ormeàsco, pàrte do grùppo do Lìgure alpìn. Vèrso nòrd són ascì riconducìbil a l'arbenganéize e parlæ da Vàl Nêva, méntre i dialétti da vàl Pennavaire e, a-o de la do còlle Sàn Benàrdo, de Garésce prezentàn 'na fòrte conponénte ingòuna, scibén che séggian de parlæ de tranxiçión.
Grafîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]Cómme pe tànte âtre variànte da léngoa lìgure, pe l'arbenganéize a no l'exìste 'na grafîa tradiçionâle inta quæ trascrîve o dialétto scibén che in ténpi ciù recénti, co-a raxón de fisâ a parlâ de mòddo da conservâ 'na testimoniànsa scrîta, se són avûi di tentatîvi in tâ sénso.
Tra e vàrie propòste s'aregordàn, prezénpio, a grafîa adêuviâ da-o giornalìsta e poêta Vincenzo Bolia pe-e sò òpie[2], e quélla adêuviâ da Angelo Gastaldi into sò "Disiuna-iu Arbenganese", a ciù conplêta arecugéita de pòule into dialétto arbenganéize pe òua disponìbile.
| Létie | Soîn
IPA/AFI |
Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| D | d | |
| E | e/ɛ | e serâ/ e avèrta |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mùtta | |
| I | i | |
| Ï | ij | són do françéize "famille" |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o/ɔ | o serâ/o avèrta |
| EU | ø | són de eu françéize |
| OEU | Œ | són do françéize "coeur" |
| P | p | |
| Q | k | |
| R | r | |
| Ȓ | ɹ | són da r evanescénte |
| S | s | |
| Ṡ | z | són da "s" de l'italian "rosa" |
| SC-C | ʃ+ʧ | són da pòula "sc-ciümma" |
| SSC | ʃ | són de l'italiàn "sci", rinforsòu |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | són da "u" françéize |
| V | v | |
| X | ʒ | són do françéize "jardin" |
| Z | ts | són de l'italiàn "pozzo" |
| Létie | Soîn
IPA/AFI |
Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| D | d | |
| E | e/ɛ | e serâ/ e avèrta[4] |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mùtta | |
| I | i | |
| Ï | i: | són da i alonghîa |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o/ɔ | o serâ/o avèrta |
| Ö | ø | són de eu françéize |
| P | p | |
| Q | k | |
| R | r/ɹ | ɹ vêgne de spésso òmésso ò indicòu tra paréntexi |
| S | s | |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | són da "u" françéize |
| V | v | |
| X | ʒ | són do françéize jardin |
| Z | z | són da "s" de l'italiàn "rosa" |
Moddi de dî
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Roa roa pe u cian che u marotu u porta u san[5]
- Stüccu e pitüa fàn bèlla figüa
- Se e nìvure vén dau mâ pîa u bö e vaténe a cà, se e nivure vén da a muntàgna pîa u bö e và in campàgna
- Ciöve, baxîna, tütti i màtti vàn aa ma(r)ìna
- Carlevâ u l'è mortu, ciüccu cumme in pòrcu, u l'ha lasciàu ai sò fiöi stuchefìsciu e faxöi
- Vöia de travaiâ satim'adossu travàia ti che mi nu pòssu
- Stràsse cun stràsse, pigöggi cun pigöggi
- Ciöve, ciöve, e gaìne fan e öve
- A San Michê tütt'e stràsse e sàn d'amê
Testimoniànse scrîte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Nada Ricci Torri, Recampémule: raccolta di ninne nanne, filastrocche, giochi e scherzi in dialetto albenganese, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1977.
- Nada Ricci Torri, ...e te ghe daggu a zunta!, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1981.
- Angela Bruzzone, Cose da Türchi: raccolta di filastrocche, giochi, e scherzi, proverbi, modi di dire e soprannomi in dialetto cerialese, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1982.
- Angioletta Romagnoli, Rime in dialetto ligure albenganese, Arbénga, Tipografia F.lli Stalla, 1986.
- Angioletta Romagnoli e Nadia Ricci Torri (prefaçión de), Poesie di Angioletta Romagnoli, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1989.
- A Cumpagnia di S-ciancalassi, U gh'è de tüttu cumme a Zena. Soprannomi, proverbi, favole, filastrocche, modi di dire ed altro in dialetto toiranese, Lêua, Tipografia Litografia Ligure, Lùggio 1995.
- (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, De tüttu in po' Ricordi d'in arbenganese innamu"au du so paise, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1996.
- Marina Manieristi, Simonetta Maccioni e Giuseppe Marchini, In saccu de parolle, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 2005.
- Vincenzo Bolia, Liguria e altre poesie nel dialetto ligure di Albenga, Zêna, Nuova Editrice Genovese, 2010.
- Vincenzo Bolia, Pensceṛi… paṛolle, 3ª ed., Melegnàn, Montedit, 2015, ISBN 978-88-6587-5544.
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- ↑ Dæto stimòu in sciâ bâze da popolaçión de l'àrea interessâ (inclûza quélla de àree de tranxiçión) e do dæto ISTAT in sciâ difuxón de léngoe regionâli, in perçentoâle, a-o 2015
- ↑ Bolia, 2015, pp. 18-21
- ↑ Adataménto da generâle grafîa in u a l'arbenganéize
- ↑ Ascì ê, co 'n són alonghîo
- ↑ (LIJ, IT) Ernesto Ghione, U luvu e a urpe, in Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 74.
Bibliografîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (IT) Luciano Livo Calzamiglia, Preghiera alla Vergine di Anonimo albenganese - 1461 - Sanctisima Regina Maire de Dè (abstract), in Vetta, vol. 10, n. 2, 1979, p. 12. URL consultòu o 24 arvî 2021.
- (IT) Emilio Azaretti, Testi trecenteschi in volgare albenganese, in Rivista di studi liguri, vol. 51, n. 1-3, 1985. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- (IT) Miniguida alla pronuncia delle parole nel dialetto ligure di Albenga, in sce liguria2000news.com. URL consultòu o 15 arvî 2021.
- Angelo Gastaldi, Disiuna-iu Arbenganese - Dizionario Albenganese, Arbenga, Tipolitografia F.lli Stalla, 2009.
- (IT) Redazione Corsara e (relatô) Fiorenzo Toso, Il bacino fluviale del Centa: aspetti linguistici, in sce albengacorsara.it, 22 màrso 2019. URL consultòu o 19 arvî 2021.