Dialéttu urmeàscu

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Šta pogina ṛ’ ê š-cṛiccịa ‘n ulmioš-cu
Da Wikipedia
AR
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese


Dialéttu urmeàscu
Âtri nómmiDialöttu urmeascu
Ulmioscu
Dialetto ormeàsco
Parlòu inItàlia Itàlia
Regioîn Piemonte
(Urméa)
Parlànti
Totâle~500/700
Clasificaçión
FilogéneziLengue indueurupée
 Grùppu Italicu
  Rumànze
   Ucidentâli
    Galluitaliche
     Lìgü(r)e
      Lìgüre arpìn[1]
       Urmeàscu
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tücci j’ ommo i noscio liberi è i sun lištešsci ‘n dignità è diṛitti. J’han a ras̅c̅ịun è a cuscenȝa è i dèno dôse da foa, ün vélsu l’ otṛu cun špiṛitu ‘m’ i fusso fṛaei [2]
Pusisiùn du pàise de Urmea

U dialettu urméascu (ascì in garescìn, in zenese dialétto ormeàsco, inta variante lucale ulmioscu o ascì ulmioš-cu e in italian Dialetto ormeasco o ormeese) l'è 'na variante da Lengua Ligure che a fa parte du Ligure Arpìn (stessa famìa du brigascu e du garescìn).

G'ha de inflesciùi derivae da u dialettu brigascu e da quellu de l'Ata Valà de l'Aròscia (Ligüre sentru-ucidéntàle), pé questu l'è in dialettu de transisiùn.[3]

Descrisiùn e stòia[modìfica | modìfica wikitèsto]

E urigini de questu dialettu sun légàe a-a pusisiùn strategica du paìze de Urméa, cumme pé u rèstu de l'ata valle du Tànau, postu de incontru u Piemunte e a Liguria, da i fòrti legàmmi cùn a Rivéa de Punènte, suviatüttu cun e sitài de Impeia e de Arbenga, cun a parlà che a l'è bén influènsà da u dialettu da valà de l'Aròscia, de transisiùn tra u dialettu arbenganeise e quellu portorin (ch'i fàn parte du Ligure çentru-ucidéntàle) mes-ciàu cùn inflesiùi da lengua piemuntese, brigasca (difatti a frasiùn de Viüsèna a fa parte da Tèra Brigasca) nu mancàn ascì derivasiùi di dialetti de l'ata valà du Pennavaire (Àutu e Cravaüna); presènti ascì de carateristiche valbórmideixi intu léscicu, pé vixinànsa cùn e zone de Carizan.

Ancheu l'è parlau da a 'na bòna parte da pupulasiùn d'Urmea, anche se nu ghe sùn stimme ufiçiàli in sce u nùmeru de i parlànti. L'è ésclùza a frasiùn zà ménsciunà de "A Viüsena" (Viuzena in Brigascu) dunde se pàrla u brigascu, dialettu du Lìgure Arpin.

Funulugìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

A livellu de funulugìa u dialettu de Urméa u prezenta carateristiche cumüi cun quelli de Garesce e de Priöa, furtemente influensài dae zone linguistiche vixìne, parte de clascificasiùi Ligü(r)e de sentru-punente, de l'Utrazuvu de punente e Arpìn.

  • -pl-: l'éxitu utegnüu dau gruppu latìn pl u se mustra furtemente palatizàu, tantu da sciurtì cun -ʧ-, tipicu de l'ambiente lìgü(r)e.
  • -bl-: a trasfurmasiùn de stu gruppu a permette de identificà tantu pe l'urmeascu quantu pé u garescìn e carateristiche particulari intu panuàmma linguisticu da zòna de cunfin fra u Piemunte e a Ligüia, rivandu a estremizâse fin aa prununsia -ʤ-.
  • -fl-: evulüu in ʃ, cumme pé l'arbenganese e e àtre varianti rivierasche.
  • -cl- e -gl-: inti sti dui càxi chi a variànte lucale a se mustra prinsipalmente in acòrdu cun u restu de l'àrea de mézzu fra u Lìgüre e u Piemuntese, cun moddi de prununsià riscuntrai zà inte parlàe du munregalési ciü vixìne au bacìn du Tànau, cun evulusiùn regulàre in /ij/, presente ascì int'ina gròssa parte di dialetti du ligüre sentru usidentàle, ciütòstu che in /dʒ/, cumme u sücedde a Garesce e in àtre varietài valburmidesi.
  • -sl-, -ps- e -x-: g'han l'evulusiùn tipica intu sòn /ʒ/, evidensiàu ascì intu valburmidése ligüe, intu kyé (zòna de Frebûsa de Sutta) e intu munregalese de Frebûsa de Surva.
  • -ce-, -ge- e -je-: a tratasiùn de ste trei derivasiùi etimologiche u prezenta tratti cunservativi rispettu au garescìn, che dunca u l'ha sciurbìu e cuntaminasiùi de derivasiùn lìgüre streita, au cuntràiu de l'urmeàscu, che u se lega sutta a stu puntu de vista ai dialetti de Caissàn e Bardenèi.

Grafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Au muméntu nu l'existe 'na grafìa uficiàlmènte ricunusciüa, quésta cumpunènte l'è infatti spéssu au cèntru de dibattiti, pé sércà de sarvaguardà u dialettu cùn 'na cudificasiùn ciù senplificà, sènsa particulari ségni azuntivi.

Ghe sùn stàe cuscì diférénti pröve de scritüa de questa parlà: u primmu studiusu c'u-u l'ha pruvàa a scrìve l'è stàu Bernard Schädel, duveàndu 'na grafìa funetica, séguìu pòi da lgnazio Giacomo Pelazza, ségundu ina cudificasiùn ciü scimile a-a grafia italiana. Inpurtante ascì a grafia üzà da Giuseppe Colombo, pé u disiunàiu "Italian-Ulmioscu Ulmioscu-Italian", da sta chi e se bàzan ì scrìti ulmioschi "Primma che tüttu u segghe pèlsu", de Marco Michelis, pruposta in ucaxiùn da pübbricasiùn du vulümme ispiràu a "L'antulugia de Spoon River", de Edgar Lee Master, ma ascì pé e àtre opere de l'autù, sta chi a vegghe de mudifiche rispettu a a presedente.[4][5]

Grafia de Marco Michelis[modìfica | modìfica wikitèsto]

Létere Són

IPA/AFI

Nòtte
A a
B b
C k/ʧ
D d
E e/ɛ
F f
G g/dʒ
H mùtta
I i
Ị (minusculu ị) són da i cürta, quaxi impercepibile
són da l "ciü blandu"
L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o
Ò ɔ o avèrta
Ö ø són de "eu" fransese
Ō o: són da "o" serà ciü lungu
P p
Q k
R r
ɹ són da r evanescente, tipicu de parlàe arpine, derivà ascì dau piemuntese
S s
Š ʃ són de l'italian "sci"
S-C ʃ+ʧ són scimile au zenese "scciùmma"
s̄c̄ ʒ són da "j" fransese o da x zeneze
T t
U u
Ü y són da "u" ciù fransese
V v
Ʒ z són da "s" de l'italian rosa
Z ts són de l'italian "piazza"

Grafia du Rizzo[modìfica | modìfica wikitèsto]

Chi de séguitu a cudificasiùn du dialettu urméascu segundu Mirco Rizzo, duvéa pé e sò poexie e pé e trascrisiùi tiatrali; l'è dunca dispunibile l'eléncu de e létere (o i grùppi de létere) duvéai in quéstu scistemma, cun ascì di ezèmpi e a trascrisiùn IPA.

Létere Són

IPA/AFI

Nòtte
A a
B b
C k/ʧ
D d
E e/ɛ e sérà/e avèrta[6]
F f
G g/dʒ
H mùtta
I i
J ij són du françéise famille
L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o
Ò ɔ o avèrta
Œ[7] ø són de "eu" françese
Ô[8] o:/ɔ: són da "o" ciù lòngu
P p
Q k
R r/ɹ
S s
Š ʃ són de l'italian "sci"
S-C ʃ+ʧ són du zeneize "scciùmma"
SG ʒ són da "x" zeneise
T t
U u
Ü u: són da "u" ciù cürtu
Ű y són da "u" françéise
V v
Z z són da "s" de l'italian rosa
Ž ts són de l'italian "piazza"

Paragùi[modìfica | modìfica wikitèsto]

Chi de seguitu se pònan vegghe i cunfrunti tra l'urmeascu, e-e variante liguri ciù vixine, cumme u Garéscìn e u Brigascu, ma ascì cun u Zeneise.


Italian

Ulmioscu

Garéscìn

Brigascu

Zeneise
(Grafìa ufiçià)
Anno Onnu Ànnu An' Ànno
Femmima Famna Fumna Femna Fémina
Giovane Zuvo Zunu Giuvu Zoêno
Zóveno
Niente Nèn
Niènte
Nèn
Nènte
Ren Nìnte
Notte Nœcie Nöcce Nöit[9] Néutte
Occhi Œji Ögi Ögli
Öy
Éuggi
(Bambino)

Piccolo

Palvettu Majnò Pëciun
Manüà
Picìn

Pruverbi e moddi de dì[modìfica | modìfica wikitèsto]

Diferenti i moddi de dì e i pruverbi pupulàri registrài intu tempu in racòlte, cumme quella du 2001 de Erika Peirano e Enrica Michelis, ciamà "I pruuvelbi dii veji i fan miria i zuvo da ra fomme", o ascì quelli indicài intu disiunàiu de Colombo du 1986.[10][11]

Ina vōta u s’ nascèva ȝà ōmmō p’lchè noscio polvi u cuštova trōppe.

Tontu ch’ t’ r’po͞sci da ‘n tṛavoiju, fône in otṛu.

U dièu u ribotta a famna ‘nt’ bancoa.

A Sont’ ‘Ndria l’ ‘nvelnu u munta ‘ns’ a caṛia.

Téstimuniànse scrìte[modìfica | modìfica wikitèsto]

UL
Šta pogina ṛ’ ê š-cṛiccịa ‘n ulmioš-cu


Testu urmeascu Tradusiùn in zeneize

U neva nt'Ulmea

Ulmèa a re propi bela e a piosce a tuci dlungu,
ma cun su condidu obitu 'ncù d ciù,
suta u sua invelnoa che, 'ntu zèa bleu, l'è bèa rundu...
(Mirco Rizzo)[12]

Néia a Ormêa

Ormêa a l'è pròpio bèlla e tùtti a l'aprexan,
ma co-o vestî giànco a-a l'è ancón de ciù,
sótta a-o sô invernâle, che into çê bleu o-resâta,
tùtti l'amian sciù, bèllo rióndo...

Diférènti sùn e trascrisiùi de-e tradisiùi orali, cumme e cansùi o poexie, cùn ascì de diferènse tra frasiùi.[4]

Üna de primme téstimuniànse de quéstu dialettu l'è du 1863: El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, de Pin Kamponyu (numme d'arte de in ulméascu de l'epuca), stòia che a 'cùnta di tradimenti falìi e de-e donne du pàize, inte u cuntèstu de l'Urmea du 1817, cùn u svilüppu de e primme fabbriche in te 'stà realtà cuntadìna.[13]

Diférénti ascì i ezénpi ciù récènti de scritüa in dialettu, cumme zà ménsciunàu disiunàiu Italian-Ulmioscu du 1986, scritu da Giuseppe Colombo e pubbricau da l'asuciasiùn "Studi Ormeaschi"[14] o a poexia "U neva nt'Ulmea" de Mirco Rizzo, cunpòsta in tu 1997, dedicàa a néive in té u paize, o ascì atre poexie du mèximu autù, dispunibili in sce a ræ.[12][15]

Pé rivitalisà a léngua sùn ascì présènti articuli in dialettu ulméascu in sce a rivista bienale A lav’zo d’ cose ulmiosche edità da l'asuciasiùn Ulmeta. Quésta pubbricasiùn a cuntegne argumènti culturali che riguardan u paìze, filastrocche e preghée da trasiùn.[16]

Inpurtànte ascì a pubbricasiùn Pizu d'Ulmèa, edità da u cumün d'Urmea, cun articuli ascì in Urmeascu.[17]

Atre téstimuniànse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Inpurtanti da ricurdà ascì ducumentari, cumme "Voxi in te u tènpu" du 2001, de Remo Schellino[18], vidéu-risètte[19] e atre inisiative,spéssu purtàe avanti da e realtài in sce u téritoriu, cumme "Nuovo Cinema Ormea".[20]

L'è ativu ascì u tiàtru in ulméascu, grassie a-a cumpagnìa "Gli irriducibili"(I iriducìbili), che a l'inscéna spétaculi in te questa parlà ma ascì in Italian e zeneize da u 1993, tra e rapresentasiùn ciù cunuciüe se trövan: Toni tuc'me, tuc'me Toni, Ina famna d trope e El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, in versciùn teatrale.[21][22]

A partì dau 2022 l'asuciasiùn de Ciunéa Il museo dei ricordi a l'ha rézu dispunibile in versciùn digitàle e de papê "A Gazétta de Ciunèa" (La gazzetta di Chionea), ch'a cuntegne articuli ascì intu dialettu da frasiùn.[23]

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. Cun caraterìstiche de transisiùn
  2. scrìtu inta grafìa de Marco Michelis
  3. (IT) Nicola Duberti, Inquadramèntu lenguistegu de l'Ata valle du Tànau, in sce Accademia.edu (PDF), in sce academia.edu. URL consultòu o 10 arvî 2021.
  4. 4,0 4,1 (IT) Paṛlomma d'Ulmèa, in sce ulmeta.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
  5. Marco Michelis, Primma chè tuttu u sègghè pèlsu (Intrudusiùn), Cuni, Araba Fenice, 2012.
  6. Ascì ê cùn són ciù lòngu.
  7. Ascì Ö
  8. Spéssu ascì Ō
  9. (IT) A tèra brigašca, in sce web.tiscali.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
  10. (IT) Vuxi intu tempu, scheda du videu, in sce remoschellino.it. URL consultòu o 6 lùggio 2021.
  11. Giuseppe Colombo, Dizionario Italiano-Ormeasco Ulmioscu-Italian, Cenge, Litografia Fracchia pé Associazione Studi Ormeaschi, 198.
  12. 12,0 12,1 (IT) U dialéttu ulmioscu, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
  13. (IT) El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, in sce remoschellino.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
  14. (LIJIT) Parlomma d'Ulmea (Ormea in versi), in U pissu d'Urméa, n. 6, Urméa, 2011, pp. 18. URL consultòu o 19 arvî 2021.
  15. (LIJIT) Mirco Rizzo, in sce m.youtube.com. URL consultòu o 20 arvî 2021.
  16. (IT) Trà i Saracén e i Liguri:a sfìdda du dialéttu ulméascu, in sce lastampa.it. URL consultòu o 19 arvî 2021.
  17. (LIJIT) U nostru dialettu, in Pizu d'Ulmèa, n. 9, Urméa, 2011. URL consultòu o 24 arvî 2021.
  18. "Voxi in te u tènpu" - Proverbi e modi di dire in dialetto ormeasco, in sce m.youtube.com. URL consultòu o 19 arvî 2021.
  19. (IT) Urméa a scröve i anthighi gùsti da cuxina du cö, in sce ideawebtv.it. URL consultòu o 19 arvî 2021.
  20. Ormea - tultei & ravioli - da Silvana, in sce m.youtube.com. URL consultòu o 19 arvî 2021.
  21. (IT) Gli Irriducibili, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 19 arvî 2021.
  22. (IT) Eventi: Spettacolo della compagnia "Gli Irriducibili", in sce comune.ormea.cn.it. URL consultòu o 19 arvî 2021.
  23. (LIJIT) La Gazzetta di Chionea, il Museo dei Ricordi, in sce museo-chionea.com. URL consultòu o 16 zenâ 2021.