Dialettu garescìn

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Dialettu garescìn
Âtri nómmi	Garescén (numme lucale) Garescìn (zenese) Garascìn (urmeàscu)
Pronónçia	[gareˈʃeŋ]
Parlòu in	Itàlia
Regioìn	Piemonte (Garesce)
Parlànti
Totâle	~1/2.000
Clasificaçión
Filogénexi	Lengue indueurupee  Grùppu italicu   Rumanze    Ucidentâli     Galluitaliche      Lìgü(r)e       Lìgüre arpìn        Garescìn
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Tüte e persôn-ne i nasci libere cun l'ištesa dignitoi e i štesci diriti. I han a rajôn e a cuscensa e i devi cumpurtose ün cun l'otru cume s'i fusi di fraié.
██ Garescìn ██ Urmeascu ██ Arbenganese ██ Dialettu d'Urtieu ██ Dialettu de Valdinfernu I dialetti intu cumün de Garésce, in verdu l'urmeàscu, in selestìn e zone de influensa (Valdinfernu e Urtieu) e in giàllu e zòne dunde u se parla in dialettu de stampu arbenganese

U Dialettu garescìn (dialetto garessino in italiàn) u l'è in dialettu de genere ligü(r)e arpìn parlàu a Garesce e inte l'âta valâ du Tàna(r)u, da mèxima famìa du brigascu e de l'urmeascu, cun tratti ch'i se semejan ascì a quelli de l'âta Burmia e de l'Utrazuvu de Punènte.

U garescìn u g'ha de influènse ch'i ne vegnen fina da l'arbenganese, cun ascì de carateristiche de tipu piemuntese. Ducca, pe' ste mutivasiùi chi, u l'è cunscide(r)àu cumme in dialettu de transisiùn.

Sto(r)ia

E urigine de stu parlà i sun ligàe aa pusisiùn strategica du paìse de Garesce, cruxe(r)a de stradde fra u Piemunte e a Ligü(r)ia, da i fòrti legàmmi cùn a Rive(r)a de Punènte e survatüttu cu'a sitài d'Arbenga, fàttu ch'u l'ha purtàu a bèn de influènse du arbenganexi inta lengua du pòstu, mescciàe cun di tratti piemuntexi e pe' stu mutivu i nu mancan de semejanse cu'a Burmia, registràe presempiu intu léscicu, pe' vixinànsa cu'i paìsi de Ca(r)issàn e de Bardenèi.

Ciü de precisu, dandu amèntu ai stüddi ch'u l'è stàu fàu, u garescìn u se va a mette inte quellu scistema de dialetti de stampu lìgü(r)e ch'i sun parlài inte l'âtu Tàna(r)u. Piàu cumme cunfìn a Preincisa de Bagnascu, i ghe cazzen drentu e lucalitài au de sà da Cevetta (A Ciuötta), ch'a l'è intu cumün de Priö(r)a, levàu quarcüna fra e frasiùi muntâne de Garesce.

Ancöi u garescìn u l'è parlau da 'na buna parte de gènte du paìse, che pe(r)ò u nu gh'è de stime ufisiâli in sciu nüme(r)u di parlanti. Sun da ti(r)à fö(r)a dau cuntu ascì e frasiùi de Ci(r)ixö(r)a (a Garesce Cerjöra) e de Vôte, ch'i dan in sce l'âtru versante di munti, versu a Ligü(r)ia, dund'u se pàrla inte 'n'âtru moddu, de lungu ligü(r)e, de stampu arbenganese.

Intu 2020 u l'è stau scrìtu e pübricàu da Piero Camelia, Romano Nicolino e Rodolfo Pelagatti u disiuna(r)iu Italiàn-Garescìn e Garescìn-Italiàn cun tòstu 8000 pa(r)òlle, pe' tegnì vivu u parlà e e tradisiùi lucali, a pe(r)igu de vegnì scurdàe.

Funulugìa

A livellu de funulugìa u dialettu de Garesce u g'ha de carateristiche in cumün cun quellu de Urmea e cun quellu de Priö(r)a, st'ürtimu cunscide(r)àu grossumoddu cumme garescìn. Vistu che sti dialetti i sun influensài de forte dae zône linguistiche ch'u gh'è au reùndu, i sun stài clascificài inte ciü mòddi cumme Ligü(r)e de sèntru-punènte, Arpìn e de l'Utrazuvu de punènte.

De sutta l'elencu de quarcün di tratti tipichi du parlà, piài in analisi cu'e sò evulusiùi dau latìn:

• -pl-: l'éxitu utegnüu dau gruppu latìn pl u se mustra bèn palatizàu, tantu da sciurtì cun [ʧ], tipicu de l'ambiente lìgü(r)e.
• -bl-: a trasfurmasiùn de stu gruppu a permette de identificà tantu pe'u garescìn quantu pe' l'urmeascu e carateristiche particulâri intu panu(r)àmma linguisticu da zôna de cunfin fra u Piemunte e a Ligü(r)ia, rivandu a estremizâse fin aa prununsia [d͡ʒ].
• -fl-: evulüu in [ʃ], cumme pé l'arbenganese e e âtre varianti de Rive(r)a.
• -cl- e -gl-: inti sti dui caxi u garescin u se mustra pe'u ciü in acòrdiu cu'u restu di sciti ch'i stan intu mezzu fra u parlà ligü(r)e e u piemuntese, cun mòddi de dì e pa(r)olle ch'i se trövan zà inte parlàe da Burmia ciü vixìne au bacìn du Tàna(r)u, cun evulusiùn regulâre in [dʒ] ciütòstu che in [ij], che pe(r)ò a resta int'in müggiu de termini.
• -sl-, -ps- e -x-: i g'han l'evulusiùn tipica intu sòn [ʒ], evidensiàu ascì inta Burmia, intu kyé (parlàu a Frebusa de Sutta) e intu munregalese de Frebusa de Surva.
• -ce-, -ge- e -je-: u tratà ste trê derivasiùi etimulogiche u presènta tratti ben dife(r)ensiài rispettu au vixìn urmeascu, ciü "cunservativu" sutta a stu puntu de vista. U garescìn dunca u l'ha sciurbìu e cuntaminasiùi ciü streite ch'i ne vegnen daa Ligü(r)ia (e pe'u ciü da l'âtru versante da Colla de San Benardu, cumme quelle arbenganexi de Neva) e ascì tratti piemuntesi de parte de Munduvì.

Âtre carateristiche

U dialettu de Garesce u presènta ascì a tipica terminasiùn in -[eŋ], da prununsià cun ina "i stréita" che sé(r)eva da truvà intu panu(r)amma lingusticu de Cuni e de valàe du Belbu e da Burmia piemuntese, ma du restu u l'è ün di tratti ch'i distinguen ascì u dialettu d'Ineja. Sta cadènsa, du restu, a nu l'ha lasciàu traccia ni in Urmea ni dae pàrte de Ca(r)issàn. Pe' cuntru, in cumün cun Bardenèi e Ca(r)issàn, a prununsia nasale in "-ôn", dunde de solitu intu parlà de Rive(r)a u ghe vöne "-ùn". In scia fìn ste terminasiùi i l'han dàu di cumpurtamènti dife(r)ènti a segunda du scìtu, a Garesce sciurtìndu, au plürâle in "-ui", ch'u se semeja ai dialetti du punènte, mèntre che a Casa(r)iu (Cazori, frasiùn de Priö(r)a), u se presènta zà cumme in Burmia (-ugni).

Divixùi

U garescìn u presenta de diferense fra burgâ e burgâ, e ancù de ciü fra frasiùi, tantu che quelle a munte du paìse cumme I Deversci e Valdinfernu, dunde aù u gh'è ciü pòche persune, i l'han cunservàu bèn ina espusisiùn versu i dialetti definìi de "l'âtu munregalese", parlài inte valàe du Casòttu (Cazotu in garescìn) e du Mòngia, particularmènte influensàe dai tratti ligü(r)i. A Valdinfernu ciü tantu u se sènte l'influensa du kjé, cu'a particularitài de dexinènse -é, -òj, -ò pé i verbi a l'infinìu.

Grafìa

Au muméntu a nu l'existe 'na grafìa ufisialmènte ricunusciüa, vegnan de suvente duve(r)â quella pruposta dau méstru Romano Nicolino, adutâ inte sò puexîe. Ascì impurtante l'è a grafìa duve(r)â dau scritù de Garesce Sergio Aschero, pé e sòe racólte dialetàli garescìne Tane, Shchigaló e Tócu per Tócu. Atru esempiu de grafìa l'è quella pruposta da Fulvio Basteris intu 2003, duvéa pé a trascrisiùi dialetali intu libbru Garessio ieri e oggi.

Grafìa du Nicolino

Chi de sutta inta tabélla se pònan vegghe e létere duvéae in te stu sistémma de scritüa, cùn ascì a trascriçiùn in IPA/AFI e di ezèmpi.

Létere	Són IPA/AFI	Nòtte
A	a
B	b
C	k/ʧ
D	d
E	e	e sérà
È	ɛ	e avèrta
F	f
G	dʒ
H
I	i
Ȉ	i	i abrevià, tendente au sòn [e] se legâ aa n in pusisiùn tonica
J	ʒ	són du françese jardin són da létera "x" zeneize (segnâ ascì davanti aa b, d, g (düa), m, n, p, v au pòstu da s)
L	l
M	m
N	ɱ/n/ŋ
O	o
Ó	ɔ	o serâ stréita
Ö	ø	són de "eu" fransese
P	p
Q	k
R	r
Ȓ	ɹ	són da "r" evanescente
S	s
SC-	ʃ	són de l'italian sci
T	t
U	u
Ü	y	són da "u" fransese
V	v
Z	z	són da "s" de l'italian rosa

Grafìa du disiunàiu

A grafìa du disiunàiu garescìn a se diferensia da quella du Nicolino, perché a prezenta de mudìfiche, aa fìn de rende intu mòddu ciü adàttu tütte e furme e e prununsie prezènti fra e burgàe e e frasiùi garescìne.

Paragui cun e àtre grafìe

• U segnu R u va a indicà u sòn da r clascica, ma ascì quella evanescente, dunca u nu se duvéa a létera Ȓ.
• Au postu du grùppu sc-, pe andà a indicà u sòn de l'italiàn "sci" quande a s se tröva tacà a ina cunsunante diferente da a c dùse (cumme sp, st...) se duvéa u segnu š.
• Vegne inseìa ina lineétta sutta a i pé andà a indicà ina prununsia ciü stréta, ciü scimile a ina e bréve, prununsià cumme ina e serà e abrevià.
• I sun puscìbili a segunda da zòna diverse prununsiasiùi da n, che pé cumprumìsciu in càxi specifici a vegne segnà cumme -nn, da nu cunfunde peò cun a n nazàle zenese, nunustante ina serta sumiànsa.
• U sòn du fransese jardin, u végne rézu cun a j, cumme u sucedde intu brigascu, curispundente a a x di dialetti da Rivêa.

Grafìa du Aschero

A grafìa do scritù Sergio Aschero, se diferènsia da quella du méstru Romano Nicolino pé-e séguènti caratéristiche:

• A "h" nù a l'è mütta, ma a sustitùisce a "c" in te "Sc-", l'è dunca présente a scritüa Sh-.
• U són da "i" abrévià l'è scritu cùn a létera ï, nu se duvéa a ȉ.
• A "r" curispunde a u són [r] ma ascì a [ɹ], ciù évanéscènte, nu sé duvéa a ȓ.
• Au postu da "i" clascica, inti ditunghi se duvéa a létera y.

Paragùi

Garescìn	Arbenganese	Urmeascu	Zenese (Grafìa Ufisiâle)	Italiàn
caȓamèla	ciapelétta	caramela	ciapelétta	caramella
farin-na	fa(r)ìna	farina	fænn-a	farina
géja	gêxa	geis̅c̅ia	gêxa	chiesa
nen	nìnte nènte nénte	nente	nìnte	niente
nöce	nötte nöcce	nœcie	néutte	notte
ögi	öggi	œji	éuggi	occhi
pràu	pràu	pra	pròu	prato
pruvéincia	pruvinsa	pruvincia pṛûvincia	provinsa	provincia
sciuȓa	sciù(r)a	sciǘ	sciôa	fiore
sc-pegiu špegiu shpegiu	spéggiu speiu	spegiu	spêgio	specchio
tóla	tóla làmma làtta	tola	làmma làtta	latta
zunu	zuénu zûenu zûvenu	zuvō	zoêno zóveno	giovane

Testimuniànse scrìte

GR	Sa pagina l'è šcricia en garescén

Testu garescìn	Tradusiùn in arbenganese
Garesce u l'è u ciü be paìs' du mȯndu Garesce u l'è u ciü be paìs' du mȯndu l'è int'ina vale dunde u Tane u scùre, cu dà l'oiva a tant' fabriche ed au riôndu u bagna i campi e i pròi e vèrne e è sgure. (Giuseppe Ramondo)	Garesce u l'è u ciü bellu paìse du mundu Garesce u l'è u ciü bellu paìse du mundu l'è int'ina valà dunde u Tàna(r)u u scùre, ch'u dà l'àiva a tante fàbriche e au riùndu u bagna i campi e i prài e e vèrne e sgùre.

• Garesce l'è u ciù bè paise du mundu, de Giuseppe Ramondo, racòlta de puexie du 1959.
• Tane, de Sergio Aschero, racòlta de puexie du 1986, c'ha l'ha vintu a primma edisiùn du prémiu de-e parlàe dialétali piemunteixi "‘L tò Almanach", urganisàu da Primalpe.
• Garessio ieri e oggi, libbru cu cuntégne riféimènti au dialéttu lucale e mòddi de di, de Fulvio Basteris, du 2003.
• Shchigaló, de Sergio Aschero, racòlta de puexie e filastrócche du 2011, cùn l'intrudusiùn de Fulvio Basteris.
• Tananà, Bededè, Piricicì: soprannomi di Garessio, de Fulvio Basteris (2012), libbru cu cuntégne riféimènti ai moddi de dì in Garescìn.
• Sc-crice cujì..., racòlta de poexie de Romano Nicolino, in culaburasiùn cùn Vincenzo Bolia, du 2015.
• Tócu per Tócu, de Sergio Aschero, racòlta de puexie brévi e cumpunimènti in stile "haiku" du 2016.

Nòtte

Nòtte au testu

Nòtte bibliugrafiche