Rivêa de Ponénte

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Màppa da Ligùria.

«${\mathfrak {R}}$ivee, basta pochi stocchi d'erbaspaa penduli da 'na liggia isce-o delirio do mâ o doe camelie fute inti giardin deserti, e un eucalipto biondo ch'o se bolle tra foi e matti xoeui inta luxe[...]»

(da Rivêe de Eogénio Montâ)

A Rivêa de Ponénte a l'è a pàrte de còsta da Ligùria, che inta sò totalitæ a l'è ciamâ senpliceménte Rivêa, ch'a va da Zêna scìnn-a pöco óltre o confìn françéize, in proscimitæ da çitæ de Vintimìggia.

Giögrafîa fìxica

Vìsta panoràmica da-o Còu da Crâvasóppa (Finâ) do górfo de Lêua e, ciù lontàn, da ciànn-a d'Arbénga e de l'Îzoa Galinæa.

A Rivêa de Ponénte a l'è a pàrte de còsta in sciô Mâ Lìgure conpréiza pe convençión tra-o pónto ciù setentrionâle de quésto mâ e a sò fìn vèrso òvest. In particolâ a l'è dónca conpréiza tra-a fôxe do torénte Cerûza, ch'o se caciâ into mâ a l'altéssa da localitæ de Ôtri, ancón into teritöio do comùn de Zêna, e, in Frànsa, o promontöio de Cap Martìn, ciù ò mêno 5 chilòmetri a òvest do pàize de Mentón, into teritöio do comùn da Ròcca.

Pe de ciù, a Rivêa de Ponénte a l'è convençionalménte divîza inte dôe pàrte:

• Rivêa de Pàrme: a l'è a pàrte da Rivêa conpréiza sorviatùtto inta provìnsa de Sànn-a e che dónca a va da-o riàn Arrestra, a-o confìn tra Vâze e Rensén, scìnn-a-o Còu Mimôza, a-o confìn tra i comuîn de Andöra e Çèrvo.
• Rivêa de Scioî: a l'è pe cóntra o træto de còsta ciù òcidentâle, in sciô quæ a s'afacia a provìnsa de Inpéria, conpréizo tra-o Còu Mimôza e a fôxe do riàn Sàn Loîgi, a-o confìn de stâto co-a repùbrica françéize.

Còsta

A còsta da Rivêa de Ponénte a l'è, cómme o rèsto da Rivêa lìgure, pe-a ciù pàrte âta e giasciugâ ma a ògni mòddo in mezûa bén bén minô da pàrte de Levànte. Defæti a prezenta vàrri górfi e insenatûe con de mænn-e, gràçie a l'intervénto umâno ascì, abàsta grénde. Inta Rivêa de Ponénte sòn conpréizi vàrri còi, i quæ de spésso segnan o confìn tra i vàrri comuîn. Tra quésti gh'è prezénpio, in órdine da Zêna vèrso òvest, i segoénti: o Còu Sàn Martìn (a Rensén), Pónta de l'Órmo (a Çélle), Pónta da Madonétta (Çélle), Còu de Voæ (con fâro, a Voæ), Pónta Predani (a Berzézzi), Pónta do Maiolo (a Berzézzi), Còu Nöi (a Nöi), Pónta Crénn-a (a Finâ), Còu Sàn Donòu (a Finâ), Còu da Crâvasóppa (a Finâ), Còu d'Anzio (a-o Borghétto), Còu Lena (Arbénga), Pónta Moénn-a (a Aràsce), Còu de Méie (con fâro, a Leighéuia), Còu Mimôza (a Andöra), Còu Berta (a Diàn), Còu Vèrde (ò Pónta de l'Àrma, con fâro, a Àrma de Tàggia), Còu Néigro (a Sanrémmo), Còu Sànt'Anpêgi (a Bordighêa), Còu Mórtora (a Vintimìggia) e Cap Martìn (a Ròcca).

Îzoe

Vìsta de l'Îzoa de Berzézzi e da Pónta do Maiolo.

Lóngo a Rivêa de Ponénte se trêuvan sôlo dôe îzoe prinçipæ, ciù quàrche schéuggio de picìnn-e dimenscioîn, òscîa l'Îzoa Galinæa e l'Îzoa de Berzézzi, l’ina e l’âtra atoalménte dizabitæ scibén che prezentan vàrrie costruçioîn.

• Îzoa Galinæa: a se trêuva ciù ò mêno in chilòmetro e mêzo lónxi da-a còsta de Arbénga e, co-în'estensción de 0,21 km² a l'è a segónda îzoa da Ligùria pe grandéssa, dòppo l'Îzoa Parmæa. A l'è conpréiza inta risèrva naturâle regionâle da-o mæximo nómme.
• Îzoa de Berzézzi: a segónda ciù grànde îzoa da Rivêa de Ponénte, a l'è a quàrta da Ligùria pe estensción co-în'àrea de ciù ò mêno 0,03 km². Scitoâ davànti a-o còu tra Nöi e Berzézzi (a Pónta do Maiolo) ànche lê a l'è inclûza inte 'na risèrva naturâle regionâle, òscîa a risèrva naturâle de Îzoa de Berzézzi - Pónta Predani.

Sciùmmi

O pónto da confloénsa di torénti Aróscia e Nêva.

Dæte e caraterìstiche morfològiche do teritöio lìgure sòn davéi pöchi i córsi d'ægoa a avéi 'n regìmme squæxi perénne, con quélli da Rivêa de Ponénte che no fan eceçión. I doî torénti prinçipæ, che se pêuan consciderâ di sciùmmi ascì, sòn o Röia e o Çénta:

• Röia: lóngo ciù ò mêno 59 km, o nasce in Frànsa da-e Àrpi Marìtime, in corispondénsa do Còlle de Ténda, pe pöi intrâ in Ligùria inta sò pàrte finâle, sfociando a l'altéssa da çitæ de Vintimìggia.
• Çénta: o l'è o brêve sciùmme, lóngo sôlo 3 km, ch'o nasce da-a confloénsa di torénti Aróscia e Nêva e ch'o pasâ inta ciànn-a d'Arbénga.

I âtri rién de 'na çèrta inportànsa àn in tùtti i câxi 'n regìmme da torénti e dónca estremaménte variàbile, con fòrti pìnn-e tra l'ötùnno e a primavéia e vàrri méizi de sécca de stæ. I prinçipæ rién che, da Zêna vèrso òvest, sfocian into Mâ Lìgure sòn: a Cerûza (a Ôtri, pónto d'inìçio da Rivêa de Ponénte), o Lerón (tra Rensén e Coghêuo), l'Arrestra (tra Coghêuo e Vâze), o Teiro (a Vâze), a Sansobbia (a-a Mænn-a d’Arbisêua), o Letimbro (a Sànn-a), o Cugén (tra Sànn-a e Voæ), o Ségno (a Voæ), a Susà (a Finâ), a Pora (a Finâ), a Marémoa (a-a Prîa), a Varatèlla (a-o Borghétto), o Çénta (a Arbénga), a Merula (a Andöra), l'Inpêro (a Inpéria), o Prino (a Inpéria), l'Argentìnn-a (tra Tàggia e Rîva), l'Armea (a Sanrémmo), a Nèrvia (tra Canporósso e Vintimìggia) e a Röia (a Vintimìggia).

Stöia

Antighitæ

Màppa da Regio IX Liguria.

A prezénsa de l'òmmo inta zöna a remonta a ténpi bén bén antîghi, cómme testimoniòu da-i vàrri ritrovaménti archiològîci in tùtta a Rivêa. Tra-i ciù inportànti gh'è, prezénpio, i scîti di Bàussi Russi, a Vintimìggia, quéllo de Gròtte de Toiàn e a Cavèrna de Ænn-e Càndide, ò Armassa, a Finâ, con di rèsti vêgi ciù de 25.000 ànni.

E prìmme popolaçioîn de quæ se àn ciù notìçie sòn però quélle di Antîghi Lìguri che, in particolâ, se spartîvan o teritöio da Rivêa tra-e lô quàttro tribù di Lìguri Docilii (che stâvan inta zöna tra Arbisêua e Vâze), Sabazi (a Sànn-a e inti pàizi vixìn), Ingòuni (da Diàn scìnn-a-o Còu da Crâvasóppa) e Intermeli (a l'estremitæ òcidentâle da Lìguria). A quéste tribù a l'è dovûa a fondaçión di prìmmi insediaménti, pöi anpliæ da-i români, cómme Albintimilium (d'ancheu Vintimìggia), Villa Matutiæ (Sanrémmo), Albingaunum (Arbénga), Savo (Sànn-a), Alba Docilia (Arbisêua) e Ad Navalia (Vâze). Conquìsta, quélla di români, che a avegniâ tra-o III e o II sécolo a.C., aprêuvo a-a sconfìtta di cartaginéizi inta segónda goæra punìca, naçión co-a quæ êan aleæ e tribù di Lìguri da Rivêa de Ponénte (quélla de Levànte a l'êa za sótta a-i români). In particolâ into 181 a.C. a ghe saiâ a chéita da çitæ de Albingaunum, capitâle di Ingòuni, conquistâ da-o procónsole Lucio Emilio Paolo, óltre che de Savo into mæximo perîodo. L'ùrtimo céntro di Lìguri ancón indipendénte a êse conquistòu o saiâ Albintimilium, capitâle di Intermeli, préiza a-a fìn do II sécolo a.C.

Inte l'etæ româna o Ponénte, coscì cómme o rèsto da Lìguria, o vêgne iniçialménte inclûzo inta provìnsa da Gallia Cisalpina e, co-a rifórma do 7 d.C. vosciûa da l'inperatô Cézare Ougùsto, inta Regio IX Liguria. Testimoniànsa ciù inportànte de l'época a l'è quélla da Via Julia Augusta, costroîa dòppo a conquìsta da Provénsa da pàrte de Giùlio Cézare pe colegâ Piacentia (Piaxénsa) con Arelate (Arles) e ancón vixìbile a-a giornâ d’ancheu, sorviatùtto into sò træto tra Arbénga e Aràsce.

Medioêvo

Vìsta de Castél Gavone, prìmma rescidénsa di marchéizi de Finâ.

Co-a chéita de l'inpêro româno l'àrea a pasiâ sótta a-o contròllo do régno ostrogòto scìnn-a quànde, into 538, co-a goæra cóntra i gòti vosciûa da l'inpeatô Giusiniàn I, a pasiâ a l'Inpêro bizantìn. A despêto do sucesîvo arîvo di longobàrdi do 568 a Ligùria bizantìnn-a, ciamâ a l'época Provincia Maritima Italorum, a rexìstiâ a l'invaxón di bàrbari pe squæxi 'n sécolo de ciù, eséndo conquistâ da quésti sôlo co-o rè Rotari, inti ànni quarànta do VII sécolo, pe pöi pasâ sótta a l'inpêro di Frànchi de Càrlo Màgno into 774.

Dòppo i ànni ciù scûi de l'Âto Medioêvo, inti quæ i pàizi da Rivêa saiàn sachezæ ciù vòtte da-i pirâti saracìn, pe garantî 'na mêgio òrganizaçión da sò diféiza l'àrea a saiâ spartîa da-o rè d'Itàlia Berengario II d'Ivrea tra-e dôe màrche Aleramica e Arduinica, co-a prìmma ch'a conprendéiva Sànn-a e o Monferòu, e co-o rèsto da còsta sótta a-a segónda.

Co-o progresîvo indebolîse de l'outoritæ inperiâle, a-o pòsto de quéste dôe màrche nasciàn vàrri stâti e lìberi comuîn, tra-i quæ se pêuan aregordâ o lìbero comùn de Arbénga, a Contêa de Vintimìggia e quélla de Lêua, a Màrca de Sànn-a (creâ into 1085, pöi divegnûa lìbero comùn) e o Marchexâto de Finâ (creòu into 1162). A ògni mòddo tùtti sti teritöi chi pasiàn progresivaménte sótta a-o contròllo da nêuva poténsa regionâle, òscîa a Repùbrica de Zêna, a quæ, dòppo avéi conquistòu a Rivêa de Levànte, a incomensiâ l'unificaçión de l'âtra meitæ da Ligùria. In particolâ ghe saiàn fòrti scóntri tra quésta e o comùn de Sànn-a, o quæ o l'êa in gràddo de fâ concorénsa a-o pòrto de Zêna, a-a fìn sotomìsso into 1528. Âtre conquìste inportànti saiàn quélla de Arbénga, sotomìssa into 1251, de Tàggia, into 1228, e de Vintimìggia, conquistâ into 1221. Pe cóntra o Marchexâto de Finâ o ariêsciâ a conservâ a pròpia indipendénsa scìnn-a-o XVIII sécolo.

Etæ modèrna e contenporània

Hippolyte Bellangé, A batàggia de Lêua

A Rivêa de Ponénte a restîa pe-a ciù pàrte, con l'escluxón do bórgo de Inêia (òcupòu da-i Savöia into 1576), pe vàrri sécoli ancón sótta a-a Repùbrica de Zêna, benché a saiâ invâza da-i oustrìaci into 1746 e ciù vòtte da-e trùppe piemontéizi. Aprêuvo a-a rivoluçión françéize e a-a consegoénte goæra da prìmma coaliçión, a rivêa a saiâ o tiâtro de fòrti scóntri tra-e armæ oustro-piemontéizi e quélle françéizi (tra-i ciù inportànti o gh'è quéllo da batàggia de Lêua, into 1795), scitoaçión ch'a cangiâ con l'arîvo do zóveno generâle còrso Napolión Bonaparte, vitoriôzo inta sò canpàgna d'Itàlia.

Co-a chéita da Repùblica aristocràtica e a creaçión da Repùbrica Lìgure do 1797 a saiâ riordinâ a sò òrganizaçión teritoriâle, co-a sopresción di antîghi féodi e l'instituçión di dipartiménti. In particolâ, a rivêa a saiâ sudivîza tra-i çìnque dipartiménti de Pàrme, do Còu Vèrde, da Marémoa, do Letimbro e da Cerûza. Into 1805 a Ligùria a saiâ però unîa diretaménte a l'inpêro françéize, into quæ a restiâ scìnn-a-a sò chéita into 1814, co-o Ponénte ch'o l'êa inserîo into coscì dîto dipartiménto de Móntenéutte.

Into 1815, dòppo a brêve esperiénsa da Repùbrica Zenéize, a Rivêa de Ponénte (e tùtta a Ligùria ascì) saiâ dæta a-i Savöia con decixón do Congrèsso de Viénna e dónca inclûza inte dôe provìnse de Zêna e de Pòrto Maorìçio. Da-a prìmma provìnsa, into 1927, saiàn separæ i dôi circondâi de Sànn-a e d'Arbénga pe creâ a nêuva provìnsa de Sànn-a. In ògni mòddo, da-o moménto da forsâ anesción a-o nêuvo stâto, a Rivêa e o rèsto da Ligùria andiàn aprêuvo a-a sò stöia, partéçipi in vàrrie manêe a-i inportànti avegniménti do XX sécolo.

Pòsti de interèsse

Architetûe religiôze

A Concatedrâle de Sàn Maorìçio, a Inpéria.

I pàizi da Rivêa de Ponénte sòn conpréizi inta coscì dîta región eclesiàstica Ligùria e, in particolâ, spartîi tra-e quàttro diòcexi de Zêna (ch'a l'ariva scìnn-a Rensén), Sànn-a-Nöi (da Coghêuo a Finâ), Arbénga-Inpéria (da Bórxi Verézzi a Inpéria) e Vintimìggia-Sanrémmo (da Sàn Loénso a-o Mâ a Vintimìggia). E gêxe ciù inportànti, òscîa e catedrâle de quéste diòcexi, sòn:

• Catedrâle de Nòstra Scignôa Sónta: do XVI sécolo e costroîa in stîle baròcco, a l'è a catedrâle de Sànn-a. Arénte a quésta a se trêuva a capélla Scistìnn-a, vosciûa da-o mæximo pàppa (Scisto IV) ch'o l'à ordinòu a costruçión de quélla de Rómma.
• Concatedrâle de Sàn Pê: a Nöi, iniçiâ into XIII sécolo e pöi finîa into XVI in stîle baròcco, a l'è insémme a quélla de Sànn-a a catedrâle da sò diòcexi.
• Catedrâle de Sàn Michê Arcàngiou: iniçiâ into XII sécolo e realizâ in stîle romànico, a l'è a catedrâle d'Arbénga.
• Concatedrâle de Sàn Maorìçio: catedrâle da sò diòcexi insémme a quélla d'Arbénga, a se trêuva a Inpéria, inta localitæ de Pòrto Maorìçio, e a l'è stæta costroîa tra-o 1781 e o 1838 segóndo o stîle neoclàscico.
• Concatedrâle de Sàn Scî: a Sanrémmo, do XII sécolo e costroîa segóndo o stîle romànico, a l'è a catedrâle da sò diòcexi insémme a quélla de Vintimìggia.
• Catedrâle de Sànta Màia Sónta: a Vintimìggia, a remonta a l'XI sécolo e a l'è stæta realizâ in stîle romànico.

Architetûe civîli

O pónte romànico de Tàggia.

• Rèsti da Via Julia Augusta: in tùtta a Rivêa tra Sànn-a e o confìn co-a Frànsa, ma bén bén conservâ in particolâ into sò tòcco tra Arbénga e Aràsce.
• Anfitiâtro româno: a Arbénga, o remonta a-o II sécolo d.C. e o l'è stæto costroîo in sce 'n'artûa a ponénte da çitæ româno de Albingaunum.
• Pontelóngo: a Arbénga, o l'è stæto costroîo tra-a fìn de l'etæ româna e l'iniçio do Medioêvo. Dòppo a deviaçión do córso do sciùmme Çénta fæta da-i zenéizi into XII sécolo o l'è restòu a-o sciûto.
• Pónte romànico: realizòu in sciô torénte Argentìnn-a a Tàggia, o l'è 'na notévole costruçión iniçiâ into XIII sécolo e pöi anpliâ vàrrie vòtte pe segoî i spostaménti do córso do torénte.
• Cazinò de Sanrémmo: o l'è l'ùnico cazinò de tùtta a Ligùria, òspitòu inte 'na costruçión do 1905, realizâ segóndo o stîle liberty. O l'è stæto progetòu da l'architétto françéize Eugène Ferret.

Architetûe militâri

O Priamâ a Sànn-a.

• Fortéssa do Priamâ: inponénte fortéssa de Sànn-a costroîa into tra-o 1542 e o 1544 da-i zenéizi dòppo a lô definitîva conquìsta da çitæ. A se trêuva a-o pòsto do nùcleo ciù antîgo de Sànn-a, totalménte distrûto pe-a sò costruçión.
• Castéllo de Mónte Ursìn: fortificaçión ch'a domina o pàize de Nöi, da chi a parte ànche 'na miâgia ch'a protézze o sotostànte céntro stòrico.
• Castél Govone, Castél Sàn Gioâne e Castelfrànco: fortificaçioîn de Finâ, sòn stæte realizæ into córso di sécoli da-i marchéizi da famìggia di Do Carétto pe protézze a capitâle do pròpio Marchexâto.
• Fòrte de Sànta Tecla: costroîo arénte a-o pòrto de Sanrémmo, o l'è stæto realizòu da-i zenéizi into Sèteçénto.
• Fortéssa da Nonçiâ: a fórma pàrte do scistêma difensîvo da çitæ de Vintimìggia, iniçiòu da-i zenéizi e finîo into XIX sécolo.

Musêi

• Musêo da Ceràmica: a Sànn-a
• Musêo stòrico-archiològîco: a Sànn-a
• Pinacotêca de Sànn-a
• Musêo diocezàn: a Arbénga
• Musêo cìvico ingòuno: a Arbénga
• Musêo navâle româno: a Arbénga
• Pinacotêca cìvica: a Inpéria
• Pinacotêca Rambaldi: a Sanrémmo
• Musêo cìvico archiològîco "Girolamo Rossi": a Vintimìggia
• Giardìn botànici Hanbury: a Vintimìggia

Âtro

L'intèrno da Cavèrna de Ænn-e Càndide

• Cavèrna de Ænn-e Càndide: scitoòu in sciâ còsta òcidentâle do Còu da Crâvasóppa, a Finâ, o l'è 'n di scîti archiològîci ciù inportànti da Ligùria. Defæti, con vàrrie canpàgne de scâvi sòn stæte trovæ bén 19 seportûe de l'etæ paleolitìca, tra-e quæ de particolâ inportànsa a l'è quélla do coscì dîto "zoêno prìnçipe", d'ancheu conservâ a-o musêo de archiologîa lìgure a Pêgi.
• Gròtte de Bórxi Verézzi: conplèsso de cavitæ càrsciche d'ancheu vixitâbile, o se trêuva inte l'òmònimo comùn.
• Gròtte de Toiàn: scitoòu in sciâ còsta de levànte da valàdda da Varatella, o l'è probabilménte o conplèsso càrscico ciù famôzo da Ligùria. Scovèrto into 1950 o l'è vixitâbile gràçie a-a realizaçión de 'n apòxito percórso turìstico. A-o sò intèrno sòn stæti trovæ numerôzi rèsti de animæ preistòrici cómme l'órso de cavèrne, óltre che de testimoniànse da prezénsa umâna za 12.000 ànni fa.
• Miâgétta de Aràsce: célebre instalaçión artìstica da çitæ de Aràsce, a l'è 'na miâgétta covèrta da de ciapélle de ceràmica co-e fìrme di personàggi famôzi che àn vixitòu o pàize.
• Rèsti da çitæ de Albintimilium: a Vintimìggia, scîto archiològîco scitoòu lóngo o córso do sciùmme Röia, a-i pê da çitæ "nêuva".
• "Bàussi Russi": vixìn a-o confìn co-a Frànsa, o l'è 'n grùppo de recànti e gròtte inte quæ sòn stæti scovèrti vàrri rèsti umâni de l'etæ paleolitìca.

Anbiénte

Flöra

O longomâ de Rensén con di ezenplâri de pàrma de Canaîe (a scinìstra) e de pàrma nâna do Mediterànio (o pàrma de Sàn Pé, a drîta).

A flöra ch'a se peu atrêuvâ lóngo a Rivêa, ségge in quélla de Ponénte che a Levànte, a l'è sorviatùtto de tîpo mediterànio, scibén che gh'è tànte spêce che sòn stæte introdûte da l'òmmo ascì, óltre a-e vàrrie ciànte domèstegæ za prezénti inta zöna ch'àn coscì avûo 'n'inportànte difuxón, cómme o castàgno, o pìn domèstego e l'oîvo. Pe quànte o rigoarda e spêce coltivæ ciù difûze quéste sòn prinçipalménte i oîvi, i èrboi da frûta e a vìgna, óltre che, ciù de ræo, i agrùmmi, sorviatùtto limoîn e 'n di prodûti tìpici da Rivêa de Pàrme, òscîa o chinòtto de Sànn-a. Inta Rivêa de Scioî a l'è asæ inportànte a coltivaçión di vàrrie spêce de ciànte da sciô, fæto da-o quæ a còsta da provìnsa de Inpéria a prende pròpio o sò nómme.

A flöra òriginâia da fàscia costêa, mêno difûza aprêuvo a l'inténsa urbanizaçión da Rivêa, a l'è conpòsta da vàrrie ciànte tìpiche da màccia mediterània cómme e zenèstre, o latèrno, o lentìsco, o mortìn, l'armón e l'èrxo, èrbo che into pasòu o formâva gréndi forèste che andâvan da-a còsta scìnn-a 600-700 m d'altéssa. Ciù râre sòn e asociaçioîn vegetâli, prezénti sorviatùtto inte pàrte ciù câde e arsoîe, formæ da l'olivàstro (òscîa a variêtæ sarvæga de l'oîvo) ò da-o caróbbo, a-i quæ a l'è de vòtte asociâ l'eofòrbia arbòrea. Tra-i arbùsti e e ciànte aromàtiche gh'è in particolâ o tùmou, l'öféuggio e o romanìn, ciànte che, insémme a âtri arbùsti, forman a sôla vegetaçión di lêughi ciù espòsti a-o vénto, creando a coscì dîta garîga, 'n tîpo de màccia mediterània caraterizòu da l'asénsa di ciànte a âto fùsto. Inta fàscia costêa e quélla de prìmme colìnn-e i èrboi ciù comuîn sòn sorviatùtto o pìn marìtimo e, ciù de ræo, o pìn d'Aléppo ascì.

In ògni mòddo, dæto o fòrte inpàtto de l'òmmo in sce l'àrea costêa, se pêuan atrêuvâ chi vàrrie spêce de ciànte òrnamentâli inportæ, a partî da-o XIX sécolo, da-o Nordàfrica e da-e regioîn subtropicâli de América setentrionâle, Àzia e Òceània. Se pêuan aregordâ sorviatùtto e vàrrie spêce de pàrme, prinçipalménte a pàrma da dàtai e a pàrma de Canaîe, e quæ sòn diventæ 'n di scìnboli da pàrte da Rivêa conpréiza inta provìnsa de Sànn-a, defæti conosciûa pròpio cómme a Rivêa de Pàrme. Âtre ciànte arivæ de fêua e a-a giornâ d’ancheu comuîn inta Rivêa lìgure sòn a magnòlia, òriginâia de l'Àzia, e o fîgo d'Ìndia, proveniénte da-o Méscico.

Fàona

Ezenplâre de Malpolon monspessulanus.

A fàona da fàscia costêa, scibén ch'a ségge sotopòsta a 'na fòrte presción da l'ativitæ umâna, a prezénta ancón 'na çèrta variàbilitæ, co-a difuxón di çèrtidùn animæ ànche endémici da zöna, co-in areâle che de sòlito o va da-a Rivêa de Ponénte a-a Provénsa. Tra quésti i câxi ciù notévoli sòn de segûo quéllo da bìscia lacertìnn-a (Malpolon monspessulanus (Hermann, 1804)), difûza in tùtta a Ligùria òcidentâle (a se peu trêuvâ in sciâ l'Îzoa Galinæa ascì) e into Nisàrdo, ch'a l'è o ciù grànde serpénte d'Eoröpa. Sta spêce chi a peu defæti arivâ a-i 220 cm de longhéssa, co-i màscci bén bén ciù gràndi di ezenplâri fémina, e a l'è velenôza, ànche se o sò venìn o l'è relativaménte débole pe l'òmmo. De serpénti inta Rivêa se pêuan trêuvâ vàrrie spêce de bìsce ascì, cómme Coronella girondica (Daudin, 1803) e Hierophis viridiflavus (Daudin, 1803), óltre che di apartenénte a-o génere de vìpere. Tra-i rètili, 'n'âtra spêce endémica de l'àrea a l'è a coscì dîta grîgoa ocellata (Timon lepidus (Daudin, 1802)), grîgoa da-a caraterìstica livrêa vèrde con de strìsce e de màccie néigre, i coscì dîti ocelli.

Bén bén ciù comuìn sòn pe cóntra i öxélli, sorviatùtto o mèrlo, o frengoéllo, a sîa e o pecétto, di quæ o gh'è 'n grànde nùmero di ezenplâri, óltre che e òniprezénti öchìn de mâ e i picioîn. Âtri öxélli chi prezénti sòn a pàsoa solitâia, l'éuggiochéutto, a sterpassolinn-a, o picónso, o pitaformîgoe, o cùcco e o codirossòn. Gh'è vàrrie spêce de béstie da rapìnn-a ascì, ségge notùrne (cómme l'alochétto, a çivétta, a barbanèlla, l'alòcco, a tésta de gàtto e o dûgo) che diùrne (cómme l'àgogia, l'àgogia néigra, o farchétto, o nìbio e o fàrco).

Pe-i anfìbbi in di ciù caraterìstici a l'è de segûo o scilvèstro (Salamandra salamandra (Linnaeus, 1804)), néigro e a màccie giâne, animâ ch'o se peu trêuvâ sorviatùtto inte gròtte e in lêughi ùmidi.

Àree naturâli

A fôxe do torénte Nèrvia, pàrte do SIC da-o mæximo nómme.

Inta Rivêa de Ponénte sòn stæte creæ dôe risèrve naturâli da pàrte da región Ligùria, e quæ coincìddan co-e dôe îzoe de l'àrea. Co-a creaçión, da pàrte de l'Unión Eoropêa, do progètto Natûa 2000 a l'è stæta creâ 'n'inportànte ræ di Scîti d'Interèsse Comunitâio, a quæ a l'inclùdde e zöne ciù rìcche de biodiverscitæ.

• Risèrva naturâle regionâle Îzoa de Berzézzi (SIC ascì)
• Risèrva naturâle regionâle Îzoa Galinæa (SIC ascì)
• Pàrco regionâle Giardìn botànici Hanbury
• Scîto d'Interèsse Comunitâio O Finâ - Còu Nöi
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Torénti Aróscia e Çénta
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còu de Méie
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còu Berta
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Ponpiâna
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Bàssa Vàllada Armea
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Torénte Nèrvia
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Roverìn
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Sciùmme Röia
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còu Mórtora

Economîa

Primâio

Vìsta da ciànn-a d'Arbénga, covèrta da-e sære.

Óltre a-o turìsmo, l'ativitæ econòmica ciù inportànte da Rivêa de Ponénte, coscì cómme into rèsto da Ligùria, a l'è de lóngo stæta l'agricoltûa. A-a giornâ d’ancheu e dôe coltûe prinçipæ sòn quélla de scioî, inte l'estrêmo ponénte lìgure, e e vàrrie produçioîn do pölo agrìcolo da ciànn-a d'Arbénga, o ciù inportànte da región, specializòu in òrtàggi e ciànte in vâzo. Inta rivêa sòn prezénti divèrsce coltûe tìpiche, sorviatùtto inta zöna d'Arbénga, ma ghe n'è de tradiçionâli de âtri pàizi ascì. Tra quésti prodûti gh'é prezénpio i coscì dîti "quàttro d'Arbénga" (òscîa l'articiòcca spinôza de Arbénga, o spægo viovétto d'Arbénga, o suchìn tronbétta e a tomâta cheu de beu),l'armognìn Valézza e o chinòtto a Sànn-a, a Méia Càrlo (ò "Finarìn-a") de Finâ e tànte âtre.

Dæta a vocaçión marìtima da zöna a l'è inportànte a pésca ascì, con de bàrche di pescoéi prezénti ciù ò mêno in tùtti i pòrti da rivêa.

Secondâio

L'ativitæ industriâle inta Rivêa a no l'è mâi stæta tànto comùn, co-e pöche inpréize che se trêuvan prinçipalménte inte l'àrea conpréiza tra Sànn-a e Voæ, lighæ pe-a ciù pàrte a-a prezénsa di dôi pòrti de ste localitæ chi.

Pe-a produçión d'energîa elétrica, óltre che di inpiànti de pâe mesciæ da-a fòrsa do vénto scitoæ vèrso i mónti, a centrâle ciù inportànte a l'è de segûo quélla de Voæ, alimentâ da carbón ò da êuio conbustìbile e co-ina poténsa de ciù ò mêno 660 MW.

Tersiâio

A-a giornâ d’ancheu ina de ativitæ econòmiche centrâli pe-a Rivêa de Ponénte a l'è sorviatùtto quélla ligâ a-o turìsmo, ségge di italién che de vixitatoî internaçionâli, scibén che in mezûa minô rispètto a l'âtra còsta lìgure.

Comunicaçioîn

Stràdde

O pésso da SS1 Aurelia tra Arbisêua e Çélle.

A Rivêa de Ponénte a l'è colegâ a-e regioîn vixìnn-e e a-a Frànsa da-e segoénti outostràdde:

• A10: comuneménte conosciûa cómme l'Outostràdda de Scioî, a l'è a prinçipâ artêia outostràddâle de quésta Rivêa. A colega o confìn de stâto co-a repùbrica françéize a Zêna e a l'à 'na longhéssa de 158,1 km, con 22 cazélli che servan a ciù pàrte i pàizi da còsta.
• A6: dîta a Vèrdemâ ascì, a l'è colegâ a l'A10 in corispondénsa da çitæ de Sànn-a e a permétte d'arivâ inta Rivêa pe chi vêgne da Torìn.
• A26: conosciûa cómme l'Outostràdda di Traföri, a colega Zêna (in particolâ Ôtri) co-o Piemónte òrientâle, arivando fìn a Gravellona Toce, inta provìnsa do Verbàn Cûsio Òssola.
• A7: dîta a "Seravàlle" a l'è l'outostràdda ch'a permétte d'arivâ in tùtte dôe e Rivêe pe chi vêgne da-a valàdda Scréivia e da-a Lonbardîa.

Pe-a viabilitæ òrdenâia a stràdda ciù inportànte da Rivêa de Ponénte a l'è de lóngo stæta a SS1 Aurelia, a quæ a core pe tùtta a Rivêa lìgure restando, ancón a-a giornâ d’ancheu, tra-e stàdde ciù inportànti da región. E âtre stràdde che, partindo da l'Aurelia, van vèrso i mónti, e dónca in Piemónte, sòn:

• SP456: a stràdda do pàsso do Turchìn, a l'à ciù ò mêno o mæximo percórso de l'outostràdda A26, a-o mêno scìnn-a-o pàize de Oâ.
• SP29: comuneménte dîta a stràdda do Còlle de Cadebónn-a e into pasòu stràdda statâle, a va aprêuvo a-a A6 fìn a Còrcre pe pöi gjâ vèrso nòrd, segoindo a val Bórmia.
• SP490: a l'è a stràdda do Còlle do Melogno. A parte da Finâ e a monta scìnn-a-a val Bórmia, ónde a l'ariva a l'altéssa de Calisàn, pe pöi arivâ a Bagnasco, inta valàdda do Tànaro, pasando pe-o Còlle di Giovetti.
• SP582: a l'è a stràdda ch'a colega a ciànn-a d'Arbénga con Garésce, pasando pe-o Còlle Sàn Benàrdo.
• SS28: tra-e ciù inportànti stràdde da provìnsa de Inpéria, a colega o sò capolêugo co-a valàdda do Tànaro montando da-o Còlle de Nava.
• SS20: a l'è divîza in doî tòcchi dæto che a pasa into teritöio françéize ascì, a colega Vintimìggia co-o Piemónte, pasando pe-o Còlle de Ténda e a valàdda do Röia.

Ferovîe

O vêgio percórso da ferovîa Zêna-Vintimìggia tra Andöra e Çèrvo, seròu l'11 dexénbre 2016 aprêuvo a l'avertûa do nêuvo radópio.

Lóngo a Rivêa de Ponénte, óltre che a SS1 e a A10, a core ànche a lìnia feroviària Zêna-Vintimìggia ch'a colega apónto o capolêugo lìgure co-o confìn de stâto. Realizâ inta segónda meitæ do XIX sécolo a l'à de lóngo patîo a mancànsa de 'n inpiànto a dóggio binâio, o quæ, inta træta tra Andöra e Finâ, o l'è ancón dêuviòu a-a giornâ d’ancheu.

Da-a Zêna-Vintimìggia partan dôe âtre lìnie feroviàrie, de inportànsa ciù secondâia, che colegan o mâ a-o Piemónte, òscîa a ferovîa Torìn - Sànn-a e a ferovîa Cùnio - Vintimìggia. A prìmma, ina ciù antîghe d'Itàlia, partindo da Sànn-a a l'ariva a-o capolêugo piemontéize pasando vixìn a-o Còlle de Cadebónn-a. A segónda a l'à a-a giornâ d’ancheu ina destinaçión sorviatùtto turìstica, dæto o bàsso tràfego in sciâ lìnia e a beléssa do paizàggio da valàdda do Röia.

Pòrti

Vìsta do pòrto de Sànn-a e, ciù lontàn, de quéllo de Voæ ascì.

Inta Rivêa de Ponénte se trêuvan i dôe gréndi pòrti de Sànn-a e de Voæ, prinçipalménte croxerìstico o prìmmo e mercantîle (pe-a ciù pàrte con moviméntaçión di TEU) o segóndo, pàrte de l'Aotoritæ de Scistêma Portoâle do Mâ Lìgure Òcidentâle, a prìmma de tùtta Itàlia pe volùmmi di tràfego mèrçe e pasagê.

A mænn-a de Còu Sàn Donòu, a Finâ.

Óltre a-i pòrti comerciâli, inta Rivêa se pêuan atrovâ numerôzi pòrti turìstici pe l'òrmézzo de inbarcaçioîn da dipòrto. In particolâ, in órdine pe nùmero de pòsti bàrca disponìbili, gh'è i pónti d’ormézzo de:

Nòmme do pòrto	Comùn	Pòsti bàrca	Max l.o.a	Redòssi	Traverscîe
Pòrto Maorìçio	Inpéria	1 278	90 m	Lebéccio, Ponénte e Meistrâ	Mainàsso
Mænn-a de Lêua	Lêua	1 000	77 m	-	Mainàsso
Mænn-a di Aregai	Sàn Stêva a-o Mâ	980	50 m	-	Levànte
Pòrto de Andöra	Andöra	862	20 m	Tramontànn-a	Lebéccio
Mænn-a de Vâze	Vâze	800	35 m	Lebéccio	Meistrâ
Pòrtosô	Sanrémmo	776	90 m	Da tùtti i quadrànti	Levànte
Mænn-a de Còu Sàn Donòu	Finâ	590	17 m	Tramontànn-a	Mainàsso
Mænn-a de Aràsce - Pòrto "Luca Ferrari"	Aràsce	550	35 m	Lebéccio, Ponénte e Meistrâ	Ponénte
Pòrto pùblico de Sanrémmo	Sanrémmo	450	30 m	-	Levànte
Mænn-a de Sàn Loénso	Sàn Loénso a-o Mâ	365	20 m	-	Lebéccio
Pòrto Câa do Fòrte	Vintimìggia	323	60 m	Meistrâ, Tramontànn-a e Gregâ	Lebéccio
Pòrto pùblico de Diàn	Diàn	250	15 m	Gregâ e Meistrâ	Oustrâle
Pòrto de Bordighêa	Bordighêa	210	20 m	Ponénte e Meistrâ	Levànte e Mainàsso
Pòrto de Rensén	Rensén	185	20 m	Lebéccio	Gregâ
Pòrto de Sàn Bertomê a-o Mâ	Sàn Bertomê a-o Mâ	170	15 m	Tramontànn-a	Lebéccio
Vêgia Dàrsena	Sànn-a	140	20 m	Tramontànn-a	Gregâ
Pòrto de Inêia	Inpéria	100	15 m	Meistrâ, Tramontànn-a e Gregâ	Lebéccio

Ariopòrti

Inta Rivêa de Ponénte, scibén ch'o ségge de ridûte dimenscioîn, a gh'è 'n ariopòrto ascì, scitoòu a Vilanêuva d’Arbénga. Ciamòu Riviera Airport ascì, atoalménte o no l'è servîo da nisciùn servìçio de lìnia, eséndo dêuviòu sorviatùtto da l'aeroclub ch'o l'à a sò sêde pròpio chi, óltre che cómme pìsta pe-e prêuve di aparécchi da Piaggo Aerospace.

Comuîn

Vìsta aéria de Vâze.

Vìsta aéria de Lêua, Boisàn e do Borghétto.

Vìsta aéria de Sanrémmo e Spiarêti.

Vìsta aéria de Bordighêa e Vintimìggia.

In sciô Mâ Lìgure, lóngo a Rivêa de Ponénte, se afacian 38 comuîn, faxenti pàrte de træ divèrse provìnse. Inte lô órdine de dispoxiçión, da Zêna vèrso òvest, sòn:

Nùmero	Pàize	Provìnsa	Popolaçión (a-o 2011)	Superfìcce (km2)
1	Zêna	Zena	586 180	240,29
2	Rensén	Zena	11 584	24,30
3	Coghêuo	Zena	9 145	20,72
4	Vâze	Sann-a	13 461	47,97
5	Çélle	Sann-a	5 353	9,56
6	D’âto d’Arbisêua	Sann-a	10 407	28,68
7	A Mænn-a d’Arbisêua	Sann-a	5 564	3,25
8	Sànn-a	Sann-a	60 661	65,32
9	Voæ	Sann-a	8 232	23,79
10	Berzézzi	Sann-a	1 126	3,69
11	Spötórno	Sann-a	3 886	8,02
12	Nöi	Sann-a	2 801	9,67
13	Finâ	Sann-a	11 724	35,53
14	Bórxi Verézzi	Sann-a	2 327	2,73
15	A Prîa	Sann-a	8 880	9,88
16	Lêua	Sann-a	11 563	13,48
17	Borghétto	Sann-a	5 154	5,39
18	O Çeiâ	Sann-a	5 815	11,15
19	Arbénga	Sann-a	23 576	36,58
20	Aràsce	Sann-a	11 026	17,25
21	Leighéuia	Sann-a	1 800	2,72
22	Andöra	Sann-a	7 470	31,80
23	Çèrvo	Imperia	1 128	3,59
24	Sàn Bertomê a-o Mâ	Imperia	3 127	10,85
25	Diàn	Imperia	6 004	6,67
26	Inpéria	Imperia	42 322	45,38
27	Sàn Loénso a-o Mâ	Imperia	1 373	1,29
28	Costarainêa	Imperia	803	2,52
29	Çiprèssa	Imperia	1 271	9,39
30	Sàn Stêva a-o Mâ	Imperia	2 239	2,69
31	Rîva	Imperia	2 861	2,07
32	Tàggia	Imperia	14 032	31,36
33	Sanrémmo	Imperia	54 137	55,96
34	Spiarêti	Imperia	3 386	5,45
35	Bordighêa	Imperia	10 416	10,65
36	Vàllecrêuza	Imperia	7 032	3,68
37	Canporósso	Imperia	5 419	17,94
38	Vintimìggia	Imperia	23 926	53,73

Vôxe corelæ

• Rivêa
• Rivêa de Levànte
• Provìnsa de Sànn-a
• Provìnsa de Inpéria