Sâta a-o contegnûo

Articiocca viu"etta spinuṡa d'Arbenga

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
Sta pagina lì a l'è scrîta in arbenganeṡe sittadìn, sècundu a grafia Gastaldi
De articiocche viu"ette spinuṡe d'Arbenga

L'Articiocca viu"etta spinuṡa d'Arbenga (o asscì numma Articiocca spinuṡa) a l'è ina qualitè ligü"e d'articiocca cu'e spìne ch'a nu resciu"ìssce, carateriṡà dâ preṡensa de 'n culu"ìu viu"ettu. A l'è tìpica da ciâna d'Arbenga e de zone d'in gì"u. Insemme au spa"egu viu"ettu, aa sücca trumbetta e aa tumata coeu de boeu a l'è üna di cusscì dîti "4 d'Arbenga", i scimbuli da tradissiùn cuntadìna du postu.[1] De ciǜ, a l'è recunussciüa cumme prudütu agrualimentare tradisiunà ligüre[2].

De articiocche in t'in campu

Üna de primme mènsiùi da curtivassiùn in Ligü"ia de stu genere de articiocca u ne vegne dau tèmpu di franseṡi, cu'u reṡucuntu du prefèttu Chabrol inviàu da Napuleun, inse"ìu in te sò statistiche. Se vegne a savé defèti che i paiṡi di cantùi de Saùna, Varaṡṡe, A Prìa, Finà e A"àssce i l'ajevan ina gran quantitè de orti, dund'i se curtivavan, fra e âtre cose, e articiocche asscì. De l'ürtima parte du seculu XIX a l'è l'inchièsta Jacini, dunde se ne mènsiuna nu sulu l'espurtassiùn, asemme ai co"i, scibèn ch'u nu se trattasse de grosse quantitè, ma asscì i prinsipali sèntri de prudussiùn, cumme (levèi quélli zà dîti primma) Arbenga, Sanremmu, A Riva, Sputurnu, Prà e Ciâvai.

A curtivassiùn de l'articiocca a l'ha avüu ina grande diffujùn in seguitu aa Primma guèra mundiale, cu'a ciamà ae arme ch'a l'ha purtàu aa veggnü"a mênu da manudopera di òmmi, mèntre u se cunussce che fra u 1923 e u 1928 i l'é"an 158 i èttari de tèren ucupèi da sta cultü"a in moddu integrante in te tüttu u savuneṡe, da aṡunṡe ai 351 da cultü"a ripetüa. De cuntru a prudussiùn media a se attestava fra 81,3 e 84,3 quintali pé èttaru.

Numma in tu cumün d'Arbenga, u catastru u cuntava 54 ettari de cultü"a integrante ciǜ 111,6 pé quella ripetüa, cun 'na prudussiùn ch'a rivava fina a 1 325 tunelè in ti ànni '20. In tu doppuguèra a curtivassiùn de l'articiocca a tucca, a livellu da pruvinsa de Savuna e 3 700 tunelè, prudussiùn ch'a riva, fra u 1962 e u 1967, a 9 090 tunelè, se i se cunscide"an asscì i cumüi in ta pruvinsa de Impe"ia. Da stu mumèntu lì a se vegghe ina custante diminussiùn in te tütta a regiùn, cu'u passaggiu dae 10 820 tunelè du 1961 ae 6 400 ch'e se cuntavan dej'ànni primma.[3]

Au dì d'ancoeui u prudòttu u treuva smèrciu survatüttu in tu mercàu intèrnu, au ciǜ in sce quelli de Zena, Tü"ìn e Milan, quantitè ciǜ picìne e veggnen purtèi a l'este"u, in te sèrti paiṡi du Nord Europa.[4]

'Na sciu"a d'articiocca

A qualitè spinuṡa viu"etta a l'è de dimensciùi meddie cun in purtamèntu ch'u tènde a issase, mèntre l'artessa au che se ghe inse"ìssce a sciu"a ciü grossa, a furma de conu, a l'è a tòstu 50 cìtti. Menu fibrùsa e ciǜ delicà da qualitè sàrda, sta lì a l'è bèn distinta da e varietè du sentru e du meridiun italiàn, asscì pé u proppiu cu"ù.

Da e feuïe verde e cu'e spìne che dü"ante a sò cresscita cangian de cunfurmassiùn, passandu dâ lamina intrega a quella frasiunà in lobi, fina a veggnì frasiunè fin au nervu de mezzu.[5]

In'articiucche"a a Lüjignan

Sta qualitè d'articiocca a veu di terén ch'i g'aggen de sustanse urganiche, freschi, cun tèmpe"atü"e cumpreṡe fra i 12 e i 22°C cun ina ümiditè relativa de l'a"ia a basta âta. Âtru caratere ch'u l'influìssce u l'è l'aciditè du tèren, ch'a dêve esse cumpreṡa fra pH 6 e 7. I tempi de maü"assiùn i se lungan se a cianta a se treuva in te di tèren de tuvu, senù se a l'è ciantà in te di sciti cun terén d'a"ena o de carcà gh'è de l'infruènsa in sce dimensciùi.

A ogni moddu e carateristiche du climma e l'han purtàu au difundise da cultü"a de articiocche in Ligü"ia, ma e ponen cumunque rapreṡentà di rischi e temperatü"e au de sutta di 8°C, ch'u ne rapreṡènta u limite vegetativu, de cuntru a cianta a peu reṡiste fin a 0°C, ma fra i -4°C e i -8°C a patìssce di dànni ae feuïe. Chinandu ancù au de sutta patìsscen fina e gemme suttu tèra e a l'âtru moddu, cun ciǜ de 25°C, patìsscen e primme cultü"e in faṡe de riprudussiùn, tantu ch'u l'è pusscibile ch'a se preṡente ina furma de atrufìa.[6]

L'articiucche"a a veggne cangià de spessu, tòstu dapèrtüttu a veggne rinuvà d'in annu in annu, o sennù ogni dui. A stu prupojitu e ciante d'articiocca favu"isscen asscì u ricangiu de cultü"e in te aṡiende agricule, vistu ch'a l'ha de raìje che se svilüppan du bellu in lunghessa e pé de ciǜ a làsscia in tu tèmpu sustanse che rènden u tèren ciǜ fertile.

Avendughe de raije prufunde, beṡeugna che au prensippiu a veggne ciantà a 40-50 citti suttu tèra, l'impiantu u veggne fètu fra a fìn de lüïu e i cumensi d'aùstu.[7] Fra in surcu e l'âtru se tende a lascià du spassiu de moddu da cunsentì u pasaggiu da freṡa quande i sun da fà di travaï de cuntrollu cuntru e ma"utìe, mèntre âtri intervènti, cumme u sraijàghe e erbasse d'in gi"u, veunen l'intervèntu a man o cu'a sappa.[8]

U periudu pé campà e articiocche u cumensa au prensippiu de nuvèmbre, fètu a man e de prefèrensa, in te u"e ciǜ fresche du dì, sennù pé e curtivasiùi ciǜ tarde u se peu rivà fin aa fin de mazzu.[9]

Viste e feuïe dusi e crucanti, l'articiocca a se peu mangià crüa, se dunque tucà in te l'eu"iu. In âtru moddu u l'è a frecassà de articiocche, che van cusscì pulìe e taïèi, messe in te l'ègua cu'n pò d'ajéu e da lì in ta cassa"olla a coeuje in sciu feugu. Pocu primma da fin se ghe zunzen e euve sbattüe e u pan grattàu.[10]

  1. (ENIT) I 4 d'Albenga, in sce scoprialbenga.it. URL consultòu o 23 zùgno 2024.
  2. (IT) Prodotti tradizionali, in sce agriligurianet.it. URL consultòu o 23 zùgno 2024.
  3. (IT) Il Carciofo spinoso d’Albenga: un prodotto unico dalle importanti qualità, in sce ortofrutticola.eu. URL consultòu o 27 agòsto 2024.
  4. AA.VV., 2013, p. 67
  5. (IT) AA.VV., Il carciofo spinoso d'Albenga, in Cooperativa L'Ortofrutticola di Albenga, Arbenga, Ortofrutticola Società Cooperativa, Dijènbre 2002.
  6. (IT) AA.VV., Il carciofo spinoso d'Albenga, in Cooperativa L'Ortofrutticola di Albenga, Arbenga, Ortofrutticola Società Cooperativa, Invèrnu 2017.
  7. AA.VV., 2013, p. 58
  8. AA.VV., 2013, p. 60
  9. (IT) Carciofo spinoso, in sce tipicosi.it. URL consultòu o 27 agòsto 2024.
  10. (IT) Come preparare il carciofo in fricassea o carciofo alla ligure, in sce turismo.savona.it. URL consultòu o 27 agòsto 2024.

Âtri prugètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]