Sâta a-o contegnûo

Löa

44°07′44.41″N 8°15′35.36″E
Sta pagina chi a l'è scrita da Prìa
Da Wikipedia
PR
 Sta pagina chi a l'è scrita da Prìa
Löa
cumǜn
Löa – Stemma Löa – Bandiera
Löa – Veduta
Löa – Veduta
Panuramma de Löa da Marìn, Buisàn
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
Región Ligüria
Provìnsa Savùna
Aministraçión
ScìndicoLuca Lettieri (lista civica de centru-drîta "Per Loano") da-o 4-10-2021
Dæta de instituçión19-07-1309 (attu de fundasiùn)
Teritöio
Coordinæ:44°07′44.41″N 8°15′35.36″E
Altitùdine7 m s.l.m.
Superfìcce13,48 km²
Abitanti10 733[1] (31-5-2022)
Denscitæ796,22 ab./km²
FraçioìnVèrxi[2]
Comùn confinantiA Prìa, Bardenéi, Buisàn, Giüsténixe, U Burghéttu
Âtre informaçioìn
CAP17025
Prefìsso019
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT009034
Cod. cadastrâE632
TargaSV
Cl. scìsmicazöna 3 (sismicitæ bàssa)[3]
Cl. climàticazöna C, 1 337 GG[4]
Nomme abitantiDe Löa
Becùi et al. (surv.)
Sànto patrónSan Giuànni u Batista
Giórno festîvo24 de zügnu
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Liguria
Löa
Löa
Löa – Mappa
Löa – Mappa
Puzisiùn du cumǜn de Löa in-ta pruvinsa de Savùna
Scîto instituçionâle
Wikidata · Info

Löa[n. 1] (Loano in italiàn) u l'è in cumǜn ligüre da pruvinsa de Savùna, ch'u g'ha ina pupulasiùn de 10.758 abitanti[1], a quàrta da pruvinsa intréga.

U territòiu du cumǜn de Löa, scituòn in-ta Rivêa de Punénte, u g'ha ina ciànta a triangulu lunghìu vèrsu l'entrutêra, dund'u và aprövu a tüttu u percursu du Fusòn Grossu, pe rivâ fina a-a simma du Munte Carmu (1.389 m). Vèrsu levante, dund'u gh'è u cunfìn cu-u cumǜn da Prìa, e têre de Löa i muntan fina a mezza riva manca da valâ, cu-a parte ciǜ èrta ch'a l'è pe cuntra da Prìa, fina a quand'u se chîna a-e Ciàzze Secche (428 m), cu-i tèrmi ch'i ghe passan pe-a simma. De de lì u cunfìn u chîna vèrsu u mâ pasandu pe-i Sinquèrbi (206 m), cun tüttu u bacìn du riàn de Berbene ch'u ghe finisce drentu e e têre de Vignasse ch'i marcan i tèrmi cu-a Prìa. I cunfìn cun Buisàn i passan turna ciǜ bassi da custêa ch'a lîga u Carmu cu-u Raviné (1.061 m), pe vegnî in zü da Marìn (303 m). Ciǜ da bassu, u cunfìn u vegne cu-u cumǜn du Burghettu d'in-te Furnaxe, pe andâ dunque aprövu a-u riàn da Fìn fin'a-u mâ e cunprende in-te Löa tütta a còsta di Gazzi[6].

Frasiùi e cuntrê

[modìfica | modìfica wikitèsto]
A Maîna
Burgu Drentu, vista de Ciàssa Rocca

A Maîna (A Màina in-te Löa) a l'è a burgâ ciǜ grande du paîze, fundâ a-i 19 de lüggiu du 1309 pe vuluntê du scignû de Löa, u Ràffu Doja, cu-e primme 71 famìgge ch'i gh'êan vegnüe a stâ. D'ancö u quartê u l'è cunscideròn cumme u centru du cumǜn, tantu ch'u se ghe tröva a gêxa de San Giuànni u Batìsta e u Palàssiu du Cumǜn, antìga rexidensa di cunti Doja[7].

A Maîna a l'è spartìa a sö otta in-ti dùi quartê du Burgu Drentu e du Burgu de Föa, ciamê cuscì pe-a sö puzisiùn rispèttu a-u gîu de müàgge. U Burgu Drentu u l'è a parte ciǜ antìga da Maîna e u ne vegne drîtu da-a fundasiùn du Trexentu, seròn in-te müàgge a sìnque lati ch'i g'han dêtu a sö ciànta caraterìstica; u Burgu de Föa u l'è invêxe custruìu lungu u carùggiu ch'u mena a punénte du Burgu Drentu, dund'u s'è furmòn tra-a segunda mitê du Seiséntu e a primma du Setteséntu[7].

U Castéllu

U Castéllu (scrîtu ascì U Kastéllu, Borgo Castello in italiàn) u l'è a burgâ ciǜ antìga de Löa, scituâ a munte da Maîna, a-i pé du castéllu ch'u g'ha dêtu u numme. U Castéllu u l'è stêtu fundòn de prubabile tra-i seculi X e XI, pe-a vuluntê di véschi d'Arbenga de cuntrulâ sta pursiùn du sö territòiu, ma cu-a fundasiùn da Maîna u l'ha finìu pe pèrde de inpurtansa in favû du paîze in riva a-u mâ[8].

A diferensa da Maîna, u Castéllu u g'ha a strutǜa tipica di paîzi ligüri, tütta serâ e traversâ da carugétti strêti ch'i partan da-a ciasétta a-u sö centru. In simma a-a burgâ u se tröva u castéllu di Doja, fêtu a növu du Sìnque-Seiséntu pe vuluntê du Giuànni Andrîa Doja, ch'u g'ha cuscì dêtu in'àia ciǜ de villa cu-a gran lobbia vaciâ sciü-u mâ[9].

Vèrxi
Vista de Vèrxi da-u semitéiu

Vèrxi (Vèrsci o Vérsci in-tu sö parlâ, Verzi in italiàn) a l'è ricunusciüa cumme l'ünica frasiùn de Löa[2], a se tröva in-te l'âta valâ du Fusòn Grossu, ciǜ a munte du centru du cumǜn. U paîze, misciu a-i pé du Munte Carmu, u se cunpûne a sö otta de burghê de Burgaìn, da Gêxa e de l'Ìzua (da Bassu e d'Otu), ciǜ quélla abandunâ di Quàrxe (Cuàrsce)[7].

In antìgu, u paîze u l'êa spartìu da-u fusòn tra-e cumünitê de Giüsténixe e de Tuiàn, pe vegnî dunque in cumǜn pe sö cuntu da-u Seiséntu fina du 1878, cu-u numme de Verzi - Giustenice e dapö de Verzi - Pietra, pe pasâ a-a fìn sutt'a quéllu de Löa[10].

Cuntrê
  • I Masòcchi (scrîtu ascì I Masòki, Mazzocchi in italiàn): i sun ina burgâ de canpagna, mensönâ fina du Sinqueséntu, che de prubabile a piggia u numme da üna de famìgge ch'i ghe stavan. In-te sta villa u Giustiniàn u ghe registra chinze föghi in-ti sö anâli, cu-i ommi di Masòcchi ch'i l'han cultivòn de lungu i sciti in-te sta parte da valâ du Fusòn Grossu[11][12].
  • I Meixèi (scrîtu ascì I Meyxèy, Meceti in italiàn): âtra burgâ de canpagna, i se trövan ciǜ a munte di Masòcchi e i piggian foscia u numme da-a ciànta da méixa o che dunque da de famìgge du postu o ancùn da-a paòlla "maxê"[12][13].

U cumǜn de Löa u g'ha di cunfìn cun quéllu da Prìa a levante, cun Bardenéi e Giüstéxine a settentriùn, cun Buisàn a punénte, e cu-u Burghéttu a meridiùn[2].

Urìgine du numme

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A mensiùn ciǜ antìga de Löa a se tröva in-ta cuscì dîta Crunaca de San Péu, dunde, in-ta dunasiùn fêta du 775 da-u Carlu Magnu a l'abasîa de San Péu in Vaâtèlla, u l'è mensönòn u scitu "qui Louenis vocatur". Da-a furma pe Lovenis a se riva du 1076 a Lodanum, scibén che stu papê u segge cunscideròn in fâsu, cumme turna du 1171. Dapö, u se tröva Loinis du 1212, Lodanis du 1212-13, Loenis du 1214, Loganum du 1257, Lodani du 1263-83, cun de âtre mensiùi de doppu de ste furme o fina cumme Lovanum, Lovanus, Lodoanus, Lodanus, Logdano e, tra-e menu latîne, L'Ovo, Loan, Loam, Luano e Loano, ch'i cumensan zà du Trexéntu[14].

U numme de Löa u ne vegne de prubabile, pe-a sö terminasiùn in -anus, da in antìgu fundus rumàn che, pe cuntu du Nino Lamboglia, u saiéva da ligâ a-a gens Lollia, de dunde u se parliéva du fundus *Lollianus. De de lì, u tupònimu u saiéva pasòn a *Loeyàn, pe vegnî dunque *Loeàn cu-a cazǜa da semivucâle, furma ch'a l'ha portòn tantu a-i nummi, a-a latîna, in Lodanum, Lovanum e Loganum, che a-u Loano d'ancö. Dapö, in-tu ligüre u gh'è stêtu ancùn u mesciâse de l'acéntu a Loeua, Löa, cu-a cazǜa de l'ǜrtima léttia cumm'u l'è capitòn, prezenpiu, pe Möa. De âtre pruposte i véggan pe cuntru l'urìgine du numme in-ta paòlla lovea, döveâ in-tu sensu de "scitu, terén", da ligâse a l'antìga destinasiùn de ste têre[15], o ancùn da in ovanum, ch'u ne vegniéva da l'​ovum mustròn ascì sciü-u stemma du cumǜn[16].

Preistoja e antighitê

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Pe-i trêti du sö territòiu, in-tu cumǜn de Löa u nu s'è truvòn guêi de testimunianse da-a preistoja cumme, pe cuntru, u l'è stêtu in-ti paîzi vixìn, scibén ch'u l'è stêtu de segǜu interesòn da-a prezensa de l'ommu fina da alantùa[17]. A tütte e mainêe, cun di scavi di anni '90, in-ta regiùn du Castelâ u l'è stêtu truvòn in vilaggiu di Ligüri antìghi cun de strutǜe de l'Etê du Brunzu e de tunbe ch'i rivan fina a l'Etê du Rammu[18].

Dapö, da-i tenpi da duminasiùn rumana i sun cunusciüi bén d'âtri rèsti truvê in-tu territòiu de Löa che, da-a sö custrusiùn ösciǜa l'Augüstu, u l'êa traversòn da-a Via Julia Augusta. Chì, sta vìa a l'êa dutâ de dùi punti, l'ün sciü-u riàn di Gazzi, u Puntettu, d'ancö interòn, e l'âtru ch'u traversava u riàn da Fìn dunde se pö ancùn végghelu, u Puntassu. De ciǜ, u gh'è di rèsti d'alantùa in-te regiùi de Barche, lighê a ina müàggia, e de Ovivétte, mentre de rōbe de st'etê i sun stête descrövîe ascì da âtre parte, tantu in-te Löa che a-u de föa. A tütte e mainêe a testimuniansa ciǜ inpurtante de l'etê rumana a l'è u gran muzaicu descrövîu in-ti Carugétti Òrbi du 1912 (ma mensönòn zà du Seiséntu), d'ancö cunservòn in-tu Palàssiu Doja, ch'u duveva truvâse in-te ina villa de canpagna[19][20].

A Maîna de Löa du Trexéntu, nu guêi doppu da sö fundasiùn[21]. U se ghe tröva:
1 - Cêve de San Giuànni
2 - Cà di Richê
3 - Gêxa de San Giuànni de Benedetîne
4 - Ciàssa Grande, d'ancö Ciàssa Rocca, cu-u pussu cìvicu
5 - Ciàssa du Pussu in-ti Carugétti Orbi

Cu-a fìn de l'inperu e u pasàggiu de têre ligüri a-i ostrugoti e dunque a-i bizantìn e a-i lungubàrdi, u nu gh'è de testimunianse ch'i tanzen u territòiu de Löa. A tütte e mainêe, ste têre i l'han prestu repigiòn d'inpurtansa, vegnindu a sêde d'ina cêve dedicâ a Santa Maria e San Giuànni, fundâ du seculu VI-VII e mensönâ in-ta dunasiùn de Carlu Magnu a l'abasîa de San Péu in Vaâtèlla du 775. Sta gêxa, miscia da-e parte du Burgu Drentu d'ancö, a l'è segnu ch'u gh'êa asè de pupulasiùn d'avéghene de bezögnu, sensa però ch'u se sacce dund'i l'êan e chè. De segǜu quarche cà a se truvava vixìn a-a cêve, ma u ghe ne duvéva esse ascì pe-e canpagne[22]; de ciǜ, a tradisiùn du postu a l'ö che de quélli tenpi scǜi e génti i fussan scurìe d'in-ta ciana a-u Pözu, vèrsu San Dagnàn[23], dund'u se sajéva trövâ Lodanum super podium se nu a-u Castellu[24][25].

In-ti tenpi de doppu, cu-a ruina murâle de l'abasîa, e sö têre i sun tachê e destachê ciǜ otte da-a mensa da diocexi d'Arbenga e, cuscì, u véscu u cumensa a fâse rözu pe sti sciti mentre, in gîu a-u Mille, vixìn a-a cêve u gh'è fundòn in munastê de mùnighe benedetîne. A-u mêximu urdine religiùzu a sajéva da ligâ ascì a fundasiùn, a-a fuxe du rian de Berbene e vixìn a-u "Purtixö", in ospìssiu dedicòn a-a Madonna da Neve, vegnǜu dapö a Madunétta. U munastê de benedîte, ligòn a l'abasîa de San Péu, pe-a decadensa di sö custümmi u l'è stêtu a-a fìn seròn du 1257, pe mezzu d'ina bulla du Pappa Sciandru IV, cu-e sö prupietê ch'i sun pasê a-u Clarisse de Santa Cateîna de Zéna. E têre de Löa e e génti ch'i ghe stavan i l'êan cuscì spartìe tra ciǜ auturitê: quélli sciü-u Pözu e in-ta regiùn tra-u riàn de Carette e u Fusòn Grossu i l'êan i ciǜ liberi, misci insémme in-t'ina cumünitê cun di sö cunsuli, dapö i gh'êan quélli ch'i stavan in gîu a-a cêve, sensa d'urganizasiùn a cumünitê e lighê a-u munastê de benedetîne de San Giuanni, e ancùn i homines de Gazio e i homines Monasterii, ch'i l'êan sèrvi o manenti du munastê de San Péu in Vaâtèlla, scibén che in-ti Gazzi i nu mancassen zà di sciti de padrùi privê[26][27][28].

In-tu cursu du Duxéntu a scituasiùn a l'è però cangiâ du bèllu cu-u muntâ d'in növu scignû: pe méggiu guernâ e sö têre e fâle méggiu rende, a-i 17 de zenâ du 1263 u véscu Lanfrancu Denegru u dà l'investitǜa da sö parte de Löa, quélla a punénte du Fusòn Grossu, a l'Obertu Doja, ch'u l'êa u scignû ascì de Sanremmu e de Dusêgua e ch'u l'è cuscì vegnǜu u primmu cunte de Löa. A tütte e mainêe u Doja u l'ha prestu cumensòn a catâ de têre ascì a punénte du Fusòn, cunpurtanduse da scignû de quélli sciti. U véscu u l'ha dunque drovìu in debà cuntr'a-u Doja ma, cu-a sentensa du 1266 de l'arbitru Nicolò Lanfrancu, guernatû d'Arbenga, a l'è dêta raxùn a-u vasallu, cu-e têre de Löa ch'i rivan cuscì a punénte fina a-u rian da Fìn, cumme a-a giurnâ d'ancö. Stu fèudu, de ciǜ, scibén ch'u l'êa pasòn a in scignû zenéze u nu faxéva pe ninte parte de têre da Repüblica, ma in qualitê de cuncesiùn du véscu u l'êa cunscideròn cumme in fèudu inperiâle, cun pina suvranitê du Doja[29][30].

De doppu de l'Obertu, a-i primmi du Trexéntu, u fèudu de Löa u l'è dunque pasòn a-u sö fìggiu Curâdu e dapö a-u nêu Raffu. U nêu, in-tu detàggiu, u l'è stêtu du bèllu inpurtante in-ta stoja de Löa, firmandu ina cunvensiùn cun 71 padrùi de cà du Pözu a-i 19 de lüggiu du 1309. Cun stu papê u Raffu u g'ha prumìsciu che, s'i l'avessan fêtu San Martìn da vixìn a-a cêve tenpu de dùi anni, i l'aviévan risevǜu de badda in quaddru de têra de 12 passi pe fiancu, in ortu e da cāsïna pe fabricâse a cà, ciǜ che sbasciâghe e tàsce. A sta vuluntê du Doja a curispunde dunque a fundasiùn da Maîna, cu-ina cumünitê che du rèstu a cunservava i sö antìghi diritti e statǜi, raprezentâ da dùi Cunsuli e da in Cunséggiu de duzze menbri, dund'i se sun prestu ünìi ascì di ommi di Gazzi e du Munastê[31][32]. De quélli tenpi, u paîze u se spandéva grossu moddu a-u cö du Burgu Drentu, in-tu mezzu tra-a cêve, ch'a duvéva truvâse in curispundensa de l'ātòju di Türchìn, e a gêxa de San Giuànni de Benedetîne, che foscia a l'êa dunde ancö u se tröva l'ātòju di Giànchi. Pe-a tradisiùn, e primme chè da Maîna i sun stête quélle tra-u Carùggiu du Fusòn (Via Renato Boragine) e a Ciàssa Grande, d'ancö Ciàssa Rocca, dund'a se tröva ancùn a Cà di Richê, du 1310. Dapö, u paîze u l'è cresciǜu vèrsu punénte lungu u Carùggiu Drîtu (Via Cavour) e vèrsu munte pe-u Carùggiu de San Zane che, rivòn fina da-a gêxa, u l'êa seròn da 'na porte[33][34]. Föa da Maîna, da-i tenpi du Raffu ascì u burgu du Castéllu u l'è cresciǜu, svilüpanduse a-i pé da rexidensa d'alantùa di Doja e vegnindu seròn, de prubabile, in-t'in gîu de müàgge cun trê porte e de tûri[35].

De mentre che u fèudu u se svilüpava, u l'è stêtu interesòn da-i fêti e da-i remésci ch'i l'han tucòn i Doja de quélli tenpi, vegnindu tacòn a-a Repüblica cu-a bandìa ch'a l'ha curpìu a famìggia du 1342, p'esse dêtu indarê pasòn tréi anni. Du 1401, tenpu du cunte Durìn Doja, Löa a patisce u broccu e u saccu du capitàn Filippino Cavassola, ch'u l'êa a-u servìssiu du Cumǜn d'Arbenga, pe mantegnî i sö surdàtti e a despêtu di mille fiurìn de guàsti, a-a fìn d'in debà du 1403 u s'è diciaròn che Arbenga a nu gh'avesse da cunpensâ Löa, dêtu che u Cavassola u l'axéva agìu pe sö cuntu[36]. Cu-u muntâ da pupulasiùn, a l'è stêta custruìa ina növa gêxa, dedicâ de lungu a San Giuànni, cunsacrâ a-i 14 de mazzu du 1458 e fêta in-tu scitu de l'ātòju di Giànchi, che dapö u n'ha repigiòn ina parte de müàgge[37].

Tra-a fìn du Quattruséntu e u Sinqueséntu u paîze u l'è cresciǜu ancùn a munte da "Cuntrâ Mêstra", a furmâ e a parte di Carugétti Orbi tra Via Bernardo Richeri e Via del Monte, mentre ciǜ luntàn, a punénte, i se trövan de primme custrusiùi, cumme l'ospeâ. Sti tenpi i sun marchê ascì da-a chéta di Doja, cu-u Curâdu III che, pe-i puffi ch'u gh'axéva ciantòn, du 1505 u l'ha vendǜu u fèudu pe 30.000 scüi a-u Gian Luigi Fiescu u Véggiu. A despêtu de di ricursi, st'attu u l'è cunfermòn e cuscì, a-i 5 de lüggiu, i raprezentanti de Löa i züan fedeltê a-u növu scignû e du 1507 u l'è fêtu l'attu definitìvu de cesiùn. A növa duminasiùn a nu l'ha portòn guêi de cangiamenti in-ta cuntêa, cu-i növi scignûi ch'i nu ghe stavan guêi e che, a tütte e mainêe, i l'axévan cunfermòn i statǜi de primma; a-i primmi du Sinqueséntu u véscu Austìn Giustiniàn u registra 265 famìgge in-tu territòiu de Löa, pe pocu ciǜ de mille persùne in-te tüttu. Du 1508 u fèudu u l'è dunque pasòn a-u Scipiùn e a-u Sinibardu Fiescu, pe vegnî dapö du Sinibardu sulu, cu-u Scipiùn ch'u s'êa pigiòn Lavagna, tegnindulu fina a-a sö mòrte du 1528, quand'u l'è pasòn indivizu a-i figgi[38][39].

A targa sciü-a faciâ de Sant'Austìn ch'a rigorda l'interventu du Gianandrîa Doja e da mugê, Zenobia Du Carettu.

Löa a l'è dunque restâ sutt'a-i Fieschi ancùn fina du 1547, quàndu cu-a cunzǜa falìa du Gian Luigi a famìggia a l'ha persu tütte e sö rôbe, cunpresu u fèudu de Löa che, pasòn ina cürta ocupasiùn du guernatû spagnollu de Milàn, u l'è finìu a l'Andrîa Doja insémme a-e âtre têre di Fieschi. Pasòn ina dēxéna d'anni, cumme i âtri fèudi du Doja Löa a passa du 1560 a-u Pagàn, sensa che però nisciǜn di dùi u se interèsse guêi a-a cuntêa[40]. L'ünicu travàggiu inandiòn de quélli tenpi, u l'è stêtu a custrusiùn de müàgge de diféza, fête survatüttu u cuntrastâ u perìculu di piratti türchi e finìe gràssie a l'interventu du növu scignû, u Gianandrîa Doja, scibén ch'i sajàn de lungu de prupietê da cumünitê. A-a fìn de sti travàggi, u Gianandrîa u l'ha cumisciunòn a l'architettu Giuànni Punsellu a sö növa rexidensa in-te Löa, u Palàssu Doja, inandiòn du 1578[41]. Dapö u l'ha fêtu ciantâ a levante du palàssiu i cuscì dîti Giardìn du Prìnsipe, mentre u l'ha misciu man ascì a-a véggia rexidensa a-u Castéllu. A partî da-u cunventu picìn de Santa Maria de Mizeicòrdie, fundòn du 1578 pe-i fratti minimi e da-u 1582 a-i fratti de San'Austìn, tra-u 1588 e u 1604 u l'è tiòn sciǜ u gran cunventu de Sant'Austìn e Santa Rìtta[42]. De sti tenpi u Doja u l'ha misciu ascì man a l'urganizasiùn da cuntêa, cu-a pruclamasiùn di Statǜi du 1602 ch'i l'êan ciǜ strêti de quélli antìghi da cumünitê[43]. De quéllu annu, pocu primma da sö mòrte du 1606, u cunte u l'ha cumandòn l'inprinsìpiu di travàggi pe in âtru cunventu, Munte Carmèllu, finìu da-u sö fìggiu Andrîa du 1608[44].

In-tu cursu de stu seculu u Burgu Drentu u l'ha cuntinuòn a crésce a-u postu di spàssi ancùn tegnǜi a orti, survatüttu da-e parte di Carugétti Orbi, cu-a cà ch'a sêra d'ancö Ciàssa Palèstru da punénte ch'a l'êa vegnǜa a sêde da sécca de Löa[45]. A l'inprinsìpiu du Seiséntu sciǜ sta ciàssa u l'è custruìu u Palàssu du Cumandante e in palàssu pe-u Carlu I, fìggiu du Gianandrîa e dücca de Türsci, tantu che sta ciàssa a l'êa dîta "du Dücca". A punénte da sécca u Gianandrîa u l'ha cumisciunòn ascì ina fîa de chè da mette a pixùn, mentre a se svilüppa pe sö cuntu a fîa de chè a punénte du Palàssu du Cumandante e e primme du Burgu de Föa[46][47]. A-i tenpi tra-u Gianandrîa e l'Andrîa I a remunta ancùn a custrusiùn du cuscì dîtu "bêu du Prìnsipe", ch'u portava l'êgua a muìn e gunbi du scignû e pö a-e funtane pübliche e privê du fèudu[48]. A-a mòrte de l'Andrîa I a regensa a l'è pasâ a-a mugê, Giuànna Colonna, ch'a l'ha dêtu i Capìtuli a-u Munte de Pietê, ma a-a sö mòrte du 1620 u fìggiu Pagàn Giò Andrîa u gh'axéva sulu trez'anni. In-ta guêra tra-i Savoia e Zéna du 1625 u fèudu a l'è ocüpòn da-i piemuntézi, ch'i ne sun scurìi a-i 16 de zügnu; i Capìtuli da pâxe i sajàn stanpê du 1634 pròpiu in-te Löa. Finìu u vöu de putere cu-u muntâ du Pagàn cumme Andrîa II, u sö guèrnu e, dapö, a regensa da mugê Maria Polissena Landi i sun stêti ancùn in muméntu de inpurtanti travàggi püblici: du 1633 a l'è inandiâ a gêxa növa de San Giuànni, cunsacrâ du 1638, mentre i cumensan i travàggi pe in cunventu di Capüsìn, ch'u sajà finìu a-i tenpi de l'Andrîa III e, a-a sö mòrte, da regente Viulante Lumelìn[49]. De sti tenpi, cu-i ürtimi Doja a pasâ ancùn du tenpu in-te Löa, u se rigorda a custrusiùn de l'ātòju di Türchìn sciü-e ruine da gêxa véggia, finìu du 1661, e de cumme, du 1657, u paîze u fusse scanpòn a-a pèste ch'a l'axéva curpìu a Rivêa de Punénte[50]. Dapö, u lungu guèrnu du Gianandrîa III u l'è stêtu in muméntu de svilüppu pe-u fèudu, cun növe ativitê e fàbbriche regulê da sìnque "Urdini" du 1685, scibén che u cunte u nu l'agge tostu mâi vixitòn Löa. Du 1691 u s'è custruìu u punte du Nicciu sciü-u Fusòn Grossu e, de lungu de quélli anni, u s'è misciu man ascì a San Dagnàn[51].

Pianta del territorio di Loano feudo di S.A.S. il Prencipe Doria, mappa de l'inprinsìpiu du Setteséntu

Du 1737, a-a mòrte tantu du Gianandrîa III che du sö fìggiu Andrîa, u fèudu u l'è pasòn ascì de fêtu a-i Savoia, ch'i n'axévan pigiòn a suvranitê a-i 18 de dixenbre du 1736. A tütte e mainêe i növi scignûi i l'han dêtu cunfèrma du fèudu a-i Doja, ch'i sun andêti avanti a numinâ di cumisâi pe guernâlu. Sti lì i sun vegnǜi ancùn ciǜ liberi da quàndu, du 1761, u Giò Andrîa IV u l'axéva fêtu San Martìn da Zéna a Rumma, mentre i Savoia i l'axévan portòn in-te Löa ina guarnixùn cu-in sö Cumandante de Ciàssa[52]. Cun l'andâ aprövu a-e pulitiche di Savoia, Löa a l'è dunque interesâ da-a guêra de sucesiùn austriaca: a sö guarnixùn, izulâ, a l'è prestu scurìa a Garesce insémme a-e génti de ciǜ cuntu e a l'aministrasiùn, mentre u fèudu u l'è pigiòn du 1745 da-i spagnolli du marcheize de Castellar. A pezantiscima ocupasiùn spagnolla, cun 40.000 surdàtti ch'i ghe sun stêti fina a-a fìn de l'annu e, in parte, ancùn a-a mitê du 1746, a l'ha fêtu pagâ dàssiu pe bén 30.000 franchi, cun saccu de têre e de chè. Turnòn a-a fìn de stu annu a-i Savoia, di növi pruvedimenti ciǜ strêti pe-i feudatâi i l'han spunciòn u Doja a firmâ de cunvensiùi cu-a cumünitê pe gestî l'üzu e e tàsce sciü-i gunbi e i muìn[53].

Du 1770, cu-a pruclamasiùn de Regie Custitusiùi Generâli, in-te Löa cumme in-ti âtri fèudi inperiâli i l'intran in vigû a réu e léggi du regnu de Sardegna, ch'i l'han portòn a strenze diritti e puteri tantu di cunti che cumünitê, cu-a gestiùn da giüstissia, rispetivamente, penâle e civìle ch'a l'è cuscì pasâ a l'aministrasiùn du regnu. Cun st'attu chì e u vegnî menu di diritti feudâli u riva dunque a-a sö fìn u duminiu di Doja sciǜ Löa, tegnǜu a l'ürtimu da-u Zorzu Andrîa, cunte cumme Andrîa VI. A tütte e mainêe, de quélli tenpi u gh'è stêtu ascì in sèrtu svilüppu pe-u paîze, cu-a sö növa funsiùn de portu pe-u regnu, survatüttu pe-a sâ, che d'in-te Löa a l'êa camalâ a bastu fina a Sêva. A dannu di Doja, da-u 1785 e tàsce du regnu i sun careghê ascì sciü-i bêni feudâli, che da-u 1797 i vegniàn du tüttu paéggi a quélli civìli, mentre du 1780 a prupietê de müàgge a l'êa pasâ da-a cumünitê a-u regnu[54].

Cun l'inprinsìpiu du Setteséntu u crésce da Maîna u vegne ciǜ cuntegnǜu, blucòn pe-a primma parte du seculu da-e regule sciü-e custrusiùi ösciǜe da-i Doja. A tütte e mainêe, pasòn quarch'annu u muntâ di cumèrci e a fìn de sti regulamenti i l'han portòn a paéggi interventi in-te chè du Burgu Drentu, isê fìn a-u tersu ciàn survatüttu lungu u Carùggiu du Fusòn e a Cuntrâ Mêstra, tantu che da-u 1700 a-u 1756 quélle a cadastru i muntan squêxi du dùggiu, tostu tütte in survaelevasiùn. A partî da-u 1730 u se cumensa a lastregâ a risö i carùggi du Burgu Drentu e, tra-i âtri travàggi püblici, i se rigordan ancùn a Cà du Capìtulu, palàssu da cumünitê da-u 1758, a porte du Relöiu du 1774 e a fundasiùn du semitéiu sciü-a vìa di Masòcchi du 1797, ciǜ che di travàggi a-e custrusiùi ch'u gh'êa zà[55].

Etê cuntenpuranea

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Quaddru de l'Hippolyte Bellangé dedicòn a-a batàggia de Löa.

L'inprinsipiu de l'etê cuntenpuranea u l'è stêtu pe Löa in âtru muméntu de gran crizi, cun l'invaxùn da Rivêa de Punénte da parte de armê rivulusiunàie fransêzi che, dapö ch'i gh'axevan tiòn cuntru cun di canùi da-e Ovivétte, du 1794 i l'han pigiòn u paîze. U cuntrollu de Löa u l'è però turnòn a-i austru-piemuntêzi cumme che i fransêzi, a-i 9 de lǜggiu du 1795, i se sun retiê lungu a cuscì dîta "lìnea du Burghettu", a-u de là da Vâatèlla. L'ataccu finâle di fransêzi, pasòn a-a stoja cumme a batàggia de Löa, u l'è stêtu a-i 23 de nuvénbre de quéllu annu e, cu-a sö vitôia, Löa a finisce sutt'a-u cuntrollu da Fransa, ch'a g'ha lasciòn ina guarnixùn a Munte Carmèllu e in-ti ātòj. A-i tenpi da canpagna d'Egittu u l'è ristabilìu u guèrnu di Savoia ma, scurìi sti lì in Sardegna a-a fìn du 1798, Löa a l'ha dumandòn du 1799 l'anesiùn a-a Repüblica Ligüre, dund'a l'è fêta capitâle de cantùn[56].

Du 1805, insémme a-u rèstu da Ligüria, Löa a l'è finìa in-tu Primmu Inperu fransêze, dund'a l'è stêta cunprêza in-tu dipartiméntu de Muntenötte, sutt'a-u Cantùn da Prìa. De quélli tenpi i sun stêti serê tütti i cunventi e e cungréghe du paîze, mentre i sun levê i stemmi di Doja in-tu paîze. Vèrsu a fìn du duminiu du Napuleùn, a-i 15 de frevâ du 1814, in-te Löa u gh'è pasòn u Pappa Pìu VII mentre ch'u ne vegnìva indarê da Fontainebleau, ch'u se gh'è fermòn a pregâ e a benedî u populu in San Giuànni[57]. A-i 25 d'arvî du 1814 u l'è turna stabilìu u guèrnu di Savoia, cun Löa ch'a l'è vegnǜa a capitâle de ün di séi distrêti da pruvinsa d'Onéggia, e i l'intran turna in vigû e léggi e i ordinamenti cumm'i l'êan avanti di fransêzi[58]. U cumènsa cuscì in perìudu de gran svilüppu, tantu pe-e ativitê a têra che pe-i cumèrci pe mâ, cun paégge famigge de Löa ch'i l'êan vegnǜe di armatûi inpurtanti, scibén che in-ta segunda mitê de l'Öttuséntu i l'han duvǜu cangiâ i sö interèssi vèrsu a têra pe-u muntâ da cuncurensa di vapuri e di porti ciǜ grandi[59].

U svilüppu de custrusiùi privê, cumme du Setteséntu, u l'è pe-u ciǜ in elevasiùn, che pe stu seculu a l'interèssa survatüttu e chè in-ti Carugétti Òrbi. De sti tenpi i cumensan ascì di travàggi a-e stradde de Löa: du 1818 u se cumensa a traciâ a vìa a mâ, vegnǜa a-u dì d'ancö a pasegiâ, e du 1826 u s'inbastisce u primmu servissiu de lüminasiùn püblica. In-ta segunda mitê du seculu a l'è caciâ zǜ parte di bastiùi e de müàgge, pe fâ vegnî méggiu i tràffeghi cu-u Burgu Drentu e zùnzine e vìe[60]. Du 1871 u palàssu di Doja u vegne u növu munisìpiu e, du 1878, a-u cumǜn de Löa u ghe vegne tacòn quéllu de Vèrxi, blucòn pe vuluntê di verxìn u prugèttu de tacâli a Giüsténixe[61]. Du 1872 ascì Löa a l'è zuntâ cu-ina sö stasiùn a-a feruvìa Zéna-Vintimìggia, mentre i se svilüppan ascì paégge istitusiùi, da-e scöe de ciǜ livélli a quélle pe l'asisténsa[62]. A-u mêximu tenpu, vèrsu l'inprinsìpiu du Növeséntu, Löa u cumensa a vegnî ina lucalitê inpurtante pe-u türismu, tantu a-i bagni che, survatüttu da-u primmu doppuguêra, in-te culonie, pe rivâ zà du 1934 a tostu trexentumilla prezense. Ciǜ che u svilüppu de in pocu d'indüstria, tra-i ürtimi fêti di anni '30 u l'è stêtu traciòn u növu percursu de l'Aurelia, de darê da Maîna, e fêtu méggiu a feruvìa; mentre in-ta Segunda Guêra Mundiâle Löa a l'ha patìu ascì di bunbardamenti, cu-u pezzu ch'u l'è stêtu quéllu di 6 d'agustu du 1944[63].

Evulusiùn demugràfica

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Abitanti censìi[64]

Minurànse furèste

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Segundu l'ISTAT, a-i 31 de dixenbre du 2024 i rexidenti furèsti a Löa i sun 1.087[65].

Cugnummi ciǜ difüxi

[modìfica | modìfica wikitèsto]

I cugnummi ciǜ difüxi a Löa i sun: Burastero, Tassara, Villa, Ferrari e Rossi[66].

Persùne lighê cun Löa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Posti de interèsse

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetüe religiùze

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Paròcchia de San Giuànni u Batìsta
  • Gêxa de San Giuànni u Batìsta: a l'è a gêxa ciǜ inpurtante de Löa, sêde da paròcchia du paîze da-u 1662, finìi i travàggi du 1633-38 pe fabricâla a pigiâ u postu da gêxa véggia du Burgu Drentu. A g'ha ina furma a duzze lati, da-u diametru de 75 mêtri, crövìa da 'na cupula âta 43 mêtri ch'a g'ha in simma a stàtua du Batìsta, fêta in cangiu du véggiu têtu d'abaìn, derüòn da-u tarantantàn du 1887. De drentu, u se tröva in gran ātâ du Setteséntu suviastòn da 'na têja du Fiasella; sciü-u perimetru da gêxa i ghe sun ascì öttu capelétte, quattru pe parte, serê in simma da 'na trabeasiùn pitüâ cun santi e prufêti, travàggiu du Graffigna[81][82].
  • Ātòju da Madonna du Ruzàiu: dîtu ascì di Türchìn da-a cungréga ch'a g'ha a sêde, u l'è stêtu fabricòn du 1661 in-tu scitu dund'a gh'êa a gêxa véggia de Löa, caciâ zü e döviâ in-te di töcchi de müàgge de l'ātòju. De güstu baroccu, u g'ha ina ciànta a quattru lati a ina navâ sula, cun l'ātâ ch'u g'ha in simma in quaddru che foscia u l'è du Baciccio e ina capelétta ch'a se ghe dröve a-a manca[83].
  • Ātòju da San Giuànni u Batìsta: dîtu ascì di Giànchi da-u survanùmme de l'âtra cungréga da Löa, che chì a g'ha de sêde, u l'è misciu in-tu scitu da gêxa de l'antìgu munastê de benedetîne, pe vegnî ātòju du Quattruséntu. U l'ha pigiòn e sö furme d'ancö cun di travàggi du Setteséntu e, in-tu nicciu in simma a l'ātâ, u gh'è cunservòn ina stàtua du santu patrùn[84].
  • Santuàiu di Santi Cosma e Dagnàn: dîtu sulu de San Dagnàn ascì, u se tröva a-u Pözu, in-tu scitu de l'antiga Löa, dund'u l'è stêtu fabricòn in-ta segunda mitê du Sinqueséntu pe l'interventu du cunte Gianandrîa Doja, sutt'a-u primmu titulu de Maria Santiscima du Munte Oivê. A sö strutǜa a l'è quélla de capélle de canpagna, cun faciâ a cabànna e canpanìn a véja, e de drentu u se svilüppa in-t'in'aula ünica, cun decurasiùi de l'inprinsipiu Növeséntu[85].
  • Capélla da Madonna du Luèttu: dîta ascì a Madunétta, a l'è stêta custruìa a-u Purtixö, du XII-XIII seculu, pe cuntu di benedetìn de San Péu, pe esse fêta a növu cumme ātòju du Quattruséntu. A l'è ina custrusiùn a dùi cén, cu-in portigu davanti a-a faciâ, e de drentu a g'ha ina ciànta squadrâ, ch'a se strenze a-u fundu. L'ātâ du Setteséntu u l'è suviastòn da ina Madonna du Luèttu, quaddru du Quattruséntu a-u-quale i se gh'êan racumandê e génti de Löa pe-a pèste du 1657, mentre in-ta müàggia de manca e u se tröva a capélla de l'Imaculâ, cu-a sö a stàtua[86][87].
  • Capélla da Madonna da Mercêde: cunusciǜa ascì cumme a capélla de Rulandétte o a Madonna de Prè Rafè, a l'è stêta cumisciunâ du Setteséntu da ün di véggi du Prè Rafè Rubâdu che, aministrandula in-tu seculu de doppu, u g'ha lasciòn u numme. Sta capélla, miscia in-ta regiùn de Rulandétte, a g'ha ina ciànta a crûxe gréga e a l'è stêta manezâ ciǜ otte, fina a pigiâ e sö furme d'ancö[88].
Paròcchia de Santa Maria Imaculâ
  • Gêxa de Santa Maria Imaculâ: méggiu cunusciǜa cumme a gêxa di Capüsìn, a l'è stêta cumuscinâ da-i capüsìn de Löa, caciê da-u sö cunventu in-ta Ciàssa du Mercòn du 1864, cunsacrâ du 1874 e largâ a-e sö furme d'ancö du 1971, p'esse fêta paròcchia du 1978. U cunplèssu, da-a ciànta a tau, u l'è fêtu in-t'in stìle rumanicu-eclètticu, cun faciâ a cabànna, canpanìn a véja e nu guêi de decurasiùi, segundu u güstu di capüsìn. U grande ātâ de legnu, du Seiséntu, u ne vegne da-a gêxa véggia; âtri dùi, turna de legnu, i sun misci in-te dùe capélle a-i sö lati, dedichê a San Franséscu e a Sant'Antoniu[89][90].
Paròcchia de San Pîu X
  • Gêxa de San Pîu X: a gêxa a l'è ina custrusiùn mudèrna, inandiâ du 1975 e finìa du 1990, bén che zà in funsiùn, pe-u ciàn seminteròn, da-u 1978. A sö furma a l'è cuscì fêta a rigordâ quélla d'ina tenda, cun de fundasiùi de ciüméntu armòn ch'i rézzan ina réi de trâvi dund'u gh'è renbòn u têtu. De drentu, a g'ha in-tu mezzu ina grande aula squadrâ, cun l'ātâ ch'u l'è misciu sciü ün di lati ciǜ lunghi, in simma a di scaìn. Sciü-i âtri lati i se trövan de scainê e u coru, ch'u g'ha de darê ascì e stansie da sacrestîa[91].
Paròcchia de Vèrxi
  • Gêxa da Madonna de Gràssie: in-ta burgâ da Gêxa, a l'è stêta cumensâ du 1471 e cunsacrâ du 1528, p'esse fêta paròcchia du 1571 da-u Péu Franséscu Còsta. Rangiâ ciǜ otte, tenpu da vixita du véscu Mascardi a-a fìn du Sinqueséntu u se urdina de mette sciü-u frunte l'imàgine da Madonna e de custruî u canpanìn baroccu, spartìu in-te tréi livélli e misciu a-a drîta da gêxa. A faciâ a l'è de stile neuclascicu, cun tantu de portigu, mentre de drentu a l'è de güstu baroccu, a ina sula navâ. L'ātâ, du Setteséntu, u l'è de marmu giàncu e russu; da-e parte u se ne tröva âtri tréi, dùi a-a drîta e ün a-a manca[92][93].
  • Capélla da Visitasiùn: in-ta burgâ de l'Ìzua d'Âtu, arenbâ a-e sö chè, u permìsciu pe-a sö custrusiùn u l'è stêtu cuncèssu da-u véscu Còsta du 1647. Tostu abandunâ in-ta primma mitê du Növeséntu, a l'è stêta cumodâ tra-i anni '80 e '90. A capélla a g'ha in'aula squadrâ, crövìa da 'na otta a butte e cu-in pavimentu ciǜ èrtu d'in scaìn da l'ātâ, ch'u g'ha de darê u quaddru da patrùna[94].
  • Capélla de Santa Lìbbia: vixîna a-u paîze abandunòn di Quàrxe, a l'è chì mensönâ fina du 1583, mentre du Setteséntu a l'êa portâ avanti da di ermitti. A g'ha ina strutüa da capélla de canpagna, da-a faciâ tütta inbucâ cu-in tinpanu a triangulu e ina lünétta de d'âtu a-u portâ. A sö aula, da-a ciànta squadrâ, a g'ha in simma de otte a cupula e a butte e, sciü-e müàgge, de pitüe de Santa Lìbbia.
Âtre architetüe
  • Gêxa e cunventu de Sant'Austìn e Santa Rìtta: u l'è stêtu u primmu cunventu a esse cumisciunòn da-i Doja, cumensòn du 1588 e finìu du 1604, sciǜ prugèttu du Giovanni Ponzello. A gêxa a l'è spartìa in-te trê navê da culònne de prìa de Vêéssi, a mêxima döveâ ascì pe-i portê. Da-e parte de l'ātâ, du Setteséntu, u gh'è e dùe capélle da Madonna du Bùn Cunséggiu e de Santa Rìtta, ciǜ che âtre dùe drovìe in-te müàgge d'ogni navâ. Sciü-a drîta da gêxa u se tröva ancùn u sö cunventu, a dùi cén, fêtu tütt'in gîu a-u sö ciostru[95].
  • Cunventu de Munte Carmèllu: cumensòn a-a fìn du Sinqueséntu e finìu du 1610, u cunplèssu de Munte Carmèllu u se cunpûne de ciǜ custrusiùi. A gêxa a g'ha ina ciànta a crûxe latîna, fêta ancùn in-tu güstu du Rinascimentu, cun dùi ātê in-tu transettu e dùi in-ta navâ, ciǜ che quéllu a-u sö fundu. In-ta gêxa u se ghe tröva ascì a cripta dund'i sun stêti suterê i cunti fina du 1755. A-a sö drîta u gh'è u cunventu, fêtu in gîu a-u ciostru, mentre a punénte da gêxa u se tröva ancùn u cazòttu, custrusiùn destinâ a-i scignûi de Löa, e a tûre de diféza[96].
  • Capélla de Cunbétte: capelétta ch'a se tröva tostu sutta a-u punte de Munte Carmèllu, foscia in-tu scitu d'in antigu miliarium rumàn, a l'è mensunâ fina du 1711 cumme a capelétta de Nostra Scignùa du Custìn. A piggia u sö numme da-e dùe cunbétte ch'i se veggan sciü-u fundu du tabernaculu[97].

Architetüe civìli

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Palàssi e chè
  • Palàssu Doja: fabricòn tra-u 1575 e a fìn de du Sinqueséntu pe vuluntê du cunte Gianandrîa I, u l'è in prugèttu du Galeàssu Alessi misciu in ciantê da-u Domenico Ponzello e, a-a giurnâ d'ancö, devöòn cumme munisìpiu. U grande palàssu u g'ha ina strutüa ch'a rigòrda ina furtéssa, renbâ a-e müàgge da Maîna e fêta ciǜ legéra da de lobbie e di bigiòli in-te faciê. De drentu u se svilüppa tra fundi, dùi cén, in mezanìn e u sututêtu, cun de stànsie ch'i van aprövu a-a spartisiùn da faciâ sciǜ tréi blocchi. U têtu, a quattru êgue, u l'è crövìu d'abaìn[98].
  • Palàssu du Cumandante: u palàssu du Cumandante u l'è in palàssu du Burgu Drentu cumisciunòn da-u cunte Gianandrîa I ma fêtu fabricâ da l'Andrîa II tra-u 1606 e u 1612 cumme rexidensa du Cumisâiu du scignû e du tribunâ penâle; ciǜ che sêde du Cumandante de Ciàssa da-u 1737. U palàssu u g'ha ina ciànta squadrâ e u se svilüppa sciǜ tréi cén. Sciü-e e sö faciê, ciǜ che ina lobbia, i se trövan de pitǜe ch'i raprezentavan di Doja, che ancö i sun tostu spaìe[99].
  • Palàssu Capelìn Utùn: in-ta regiùn de Cazèlle, u l'è in palàssu da segunda mitê de l'Öttuséntu, fêtu a rigordâ e furme de ville ligüri de canpagna, scibén che in-t'ina mainêa ciǜ ordenàia[100]. De pocu ciǜ a punente u se tröva ascì in cazòttu, fêtu a-u mêximu tenpu du palàssiu, ch'u l'êa devöòn cumme rüstegu du cunplèssu[101].
  • Cà di Macàggi: a l'è üna de chè ch'i se faccian sciü-u Carùggiu in-tu Burgu de Föa, tiâ sciǜ du Seiséntu fina a-u primmu ciàn e isâ a-u segundu pe cuncesiùn du cunte du 1711, dund'a l'è stêta fabricâ ascì ina lobbia in-tu frunte vèrsu u mâ. A l'inprinsìpiu de l'Öttuséntu u gh'è stêtu zuntòn u tersu ciàn, cun têtu d'abaìn, mentre a-a fìn de stu seculu a cà a l'è finìa a-i Garrassini Garbarino[102][103].
  • Cà di Richeri: a cà di Richeri a l'è ina cà du Burgu Drentu, faciâ sciǜ Ciàssa Rocca e sciü-u Carùggiu, che, segundu ina scrîta ch'a gh'êa in simma a-u portâ, a remuntiéva fina a-u 1310, tantu da esse üna de ciǜ antighe de Löa. A g'ha ina ciànta squadrâ, de duzze metri pe séi, e a se issa pe tréi cén, cu-i primmi dùi che, vèrsu a ciàssa, i finiscian in-te in portigu rezzǜu da tréi pilastri. Sciǜ ün de sti chì, a cuscì dîta "Culonna de Ciàssa", u gh'êa pendüu i urdini du cunte e e légge di Cunsuli e du Cunséggiu sitadìn[104].
  • Cà de Rösa Raimundi: a cà dund'a l'è nâta a muê du Garibaldi a l'è üna de quélle faciê sciü-u Carùggiu in-tu Burgu Drentu, nu guêi da distante da-a Porte du Relöiu. A cà, a sinque cén e vinculâ fina da-u 1934, a g'ha sciü-a faciâ ina targa miscia du 1886 a rigordâ a Rösa Raimundi, ch'a gh'êa nâta du 1776[105][106].
Âtre architetüe
  • Fàbbrica di Doja
  • Muìn de Vèrxi, in-ta burgâ ch'a ne piggia u numme, u se sa che in antigu u l'êa sutta a-e dipendénse di muneghi de San Péu, tantu ch'u serviva cumme scitu pe-i pelegrìn e pe-e génte de pasàggiu. Testimuniâ a partî da-u seculu XIII, cun di travàggi fêti de doppu, a strutüa a l'è in ezenpiu tipicu de custrusiùn villereccia, fêta de prìe, messe insémme a-a manéa ch'a l'êa döviâ da ste parte chi. U töccu ciǜ antigu, bellu che grossu, u resta in-tu mezzu e u mustra e cuvertüe cu-e otte antìghe, mentre da bassu u gh'êa i mazaghìn e e stalle. A meridiùn de stànsie cun de grosse vasche de prìa, ch'e l'êan dedichê a-e ativitê du muìn e da cartêa, ch'e funsiunavan cun l'êgua du rian, pescâ o da-a Funte de l'Êgua Câda o da-u Fusòn Grossu.[107]
  • Véggiu ospêa "Marino Piemontese"
  • Colònia a-u mâ "Città di Torino"
  • Punte du Nicciu
  • Punte de Munte Carmèllu
  • U Puntàssu sciü-u Riàn da Fìn
  • U Punte de Burgu: punte ch'u travèrsa u Fusòn Grossu a-u Castéllu, u l'è dîtu ascì u punte rumàn, ma pe da bun u l'è bén ciǜ mudèrnu, fabricòn pe dùe otte in-ta primma mitê du Setteséntu scicumme ch'u l'êa stêtu purtòn vìa da l'êgua du Fusòn. U g'ha in arcu sulu de duzze mêtri, cu-u prufî de maùi, de spalìne de prìa e u fundu de risö. U g'ha di archi sciü-u pāpêtu de settentriùn ch'i sun i rèsti du béu du Prìnsipe, ch'u ghe pasava in simma, mentre a meridiùn u punte u l'êa traversòn da-u béu du Cumǜn[108][109].
  • A Lobiétta: sciü-u bastiùn de levante de müàgge de Löa, da-i tenpi da sö custrusiùn du Sinqueséntu u se ghe tröva ina lobbia da-a furma a bardachìn, cuèrta da in têtu d'abaìn e pōsâ sciǜ quattru pilastri che, pe-i lati lunghi, i g'han ina culonna de prìa de Finâ in-tu mezzu. Chì, segundu a tradisiùn, i cunti Doja i ghe pasavan e seiâne d'estê, a-u fréscu du Fusòn[110][111].
  • Funtana Giuànna: a l'è ina funtana du Setteséntu, foscia prugetâ da-u Giovanni Battista Cantoni, cu-in pilastrìn in-tu mezzu de prìa de Finâ e scurpìu a tritùi e ninfe, ch'u rézze in vâzu inbeletòn da mascherùi de dund'u ne rugiva l'êgua. Sta funtana, insémme a de âtre, a l'inprinsìpiu a l'êa miscia in-tu viâle dîtu de Funtane, che da-u Castéllu u chinava a-a Maîna, pe esse mesciâ du 1959 in-tu giardìn tra-a Tûre pentagunâle e u Palàssu du Cumǜn[112].

Architetüe militâri

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • Castéllu de Löa: misciu in simma a-a cuntrâ du Castéllu, ch'a n'ha pigiòn u numme, u l'è stêtu a primma rexidensa di Doja de Löa. A sö fundasiùn a ne vegniéva da primma du Milleséntu, pe pasâ cu-u tenpu da strutüa pe-a diféza a rexidensa di scignûi e pigiâ, du Sinque-Seiséntu, e sö furme d'ancö. Sti travàggi i g'han dêtu l'àia d'in palàssu du Rinascimentu, da-e müàgge tütte tenzǜe e cun ciǜ àe vaciê sciü-u curtî, ch'i g'han in simma ina lobbia[113].
  • Müàgge de Löa: u Burgu Drentu u g'ha tüttu in gîu de müàgge ch'i u sèran, fabrichê in-ta segunda mitê du Sinqueséntu pe vuluntê de génti de Löa, ch'i l'han avüe de lungu in prupietê, e finìe du 1578, gràssie ascì a-e dunasiùi du Gianandrîa I. E müàgge i g'han ina ciànta a sìnque lati e i sun stête fabrichê cun prìe du Fusòn e cāsïna de furnâxi a munte du paîze. Lünghe ciǜ o menu mille mêtri in-te tüttu, ste müàgge i l'han in spesû a-e fundasiùi d'in mêtru e i rivan a in'ātéssa de sìnque mêtri, cun tantu de pasàggiu in simma[114][115].
  • Tûre pentagunâle: cunusciüa in antìgu cumme u Turiùn, sta tûre a l'è stêta isâ in simma a-u bastiùn de nord-ovest, in-te müàgge a punénte du Palàssu di Doja. A l'è stêta fabricâ ciǜ tardi de müàgge, foscia du 1602, e a se svilüppa sciǜ quattru cén: tra de sti lì, in-ti dùi ciǜ èrti u se ghe pö intrâ sulu che pe-u pasàggiu in simma a-e müàgge, ch'u riva drîtu da-u Palàssu e che ina otta u l'êa cuèrtu da ina lobbia[116][117].
  • Porte du Relöiu: a porte du Relöiu, dîta ascì a porte di Passuìn, a l'è üna de quattru porte ch'i l'êan drovìe in-te müàgge du Burgu Drentu, fabricâ sciǜ prugèttu du Domenico Catibini, fratte de San'Austìn, pe cuntu du Gianandrîa I, ch'u l'ha ösciǜa cumme a méggiu decurâ. U relöiu ch'u g'ha dêtu u numme u l'è stêtu zuntu du 1774, quàndu lì in simma u se gh'è mesciòn a canpanétta che, da-u Setteséntu, a sönava in-tu caxu de perìculu[118][119].
  • Bastiùn Mazza: u Mazza u l'è u bastiùn méggiu cunservòn di séi ch'i gh'êan a-a Maîna, misciu sciü-u cantu de levante de müàgge. A-a giurnâ d'ancö, u l'è èrtu pocu ciǜ de tréi mêtri scicumme che u terén in gîu u l'è stêtu isòn quand'u s'è lastregòn e vîe, cu-e sö müàgge ch'i g'han de scarpâ e fina ina garitta renbâ sciǜ ün di sö canti[120][121].
In luigìn du cunte Gianandrîa III, batǜu in-te Löa du 1665

A-a giurnâ d'ancö l'ecunumîa de Löa a l'è fundâ sciü-i servissi e u türismu ma, in-tu pasòn, a l'êa du bèllu ciǜ varia. A partî da 'n'ecunumîa ch'a l'êa ligâ pe-u ciǜ a-e canpagne, cu-u crésce da Maîna i sun rivê cu-u tenpu de növe ativitê, spunciê ascì da-u cunti Doja. A cumensâ survatüttu da-u Seiséntu u gh'êa in gran nümeru de fàbbriche, tütte di Doja, cumme muìn, gunbi, fàbbriche de saùn, de pùe negra, de cāsîna e de prudòtti de têra da custrusiùn, ciǜ che i furni, ina fetàja e paéggi mazaghìn; aministrê da agenti du cunte o dêti a pixùn. Du Setteséntu, scicumme che i bêni feudâli i l'axévan cumensòn a pagâ e tàsce a-u regnu, i cunti i l'han vendǜu cu-u tenpu e sö ativitê tantu a-i véggi aministratûi che a di sitadìn privê[122].

Du Setteséntu a s'êa svilüpâ ancùn de ciǜ a cultivasiùn de oîve che, pe-u sö réu ciǜ bun che u gran, a cuntinuava a levâghe de têre zà da-u seculu de primma. Alantùa i muntavan ascì i cumèrci a bastu cu-u Piemunte, mentre a pesca a nu l'êa guêi inpurtante, cun poche famìgge ch'i ghe travagiavan. De cuntru, du 1776, bén ün cappu de famìggia sciǜ quattru u l'è dîtu esse in mainâ, ciǜ âtri sètte ch'i l'êan patrùi de barchi. Tra-i artexèn, e ancùn pe-u seculu de doppu, in-te Löa u gh'è dîtu essighe caigâ e savatìn, argentê, curdâ, cāfêtu, bancâ, ferâ, barilâ, butâ, tintû, capelâ e mestru d'ascia. De fàbbriche u gh'êa ancùn paéggi muìn e gunbi, a papelêa de l'Ursuàn e in'âtra du cunte in-tu territòiu de Vèrxi, ciǜ che fàbbriche de fidê e de saùn, cun ste-lì che du 1795-96 i l'êan bén vintisìnque[123].

De l'Öttuséntu, de mentre che sèrte indüstrie i cumensavan a vegnî ciǜ poche, a l'è bén cresciǜa a maîna cumerciâle de Löa, che fina a-i tenpi di vapuri a l'è stêta üna de ciǜ inpurtanti da Ligüria. I barchi de Löa i l'êan fêti pe-u ciǜ in-ti ciantê du postu, survatüttu quélli de Amico e de Cerruti, e i l'êan tantu de cabutàggiu pe-u Mediteraneu che, ciǜ tardi, bui a navegâ tütti i mâ. Fra de sti-lì, ch'i sun stêti tostu séntu a esse custruìi in-te Löa tenpu d'ina trenténa d'anni, ina sinquanténa i l'êan sutta patrùn da famìggia Rocca, che cu-i sö scagni e mazaghìn a serviva u Mediteraneu intrégu. Dapö, fra-i âtri patrùi inpurtanti de Löa u gh'è stêtu i Coxe, i Chiozza, i Patrone, i Traverso, i Isnardi e i Lavagna; cuscì cumme paégge famìgge de capitèn de barchi[124].

A-a fìn, du Növeséntu, i sun vegnǜe menu e ciǜ tante tra-e ativitê da tradisiùn, mentre u s'êa drovìu quarche indüstria picìna cumme ina fàbbrica de licuri e üna de arme, ciǜ che u maxellu du cumǜn. A tütte e mainêe, in-tu primmu doppuguêra i sun rivê i primmi bagni che, insémme a-e culonie a-u mâ, i l'han fêtu da fundasiùn a l'inpurtansa de Löa cumme destinasiùn pe-u türismu d'estê[125].

Bibliutêche

A Bibliutêca Cìvica "Antonio Arecco" a l'è a bibliutêca du cumǜn de Löa, miscia in-tu Palàssu du Kursaal dund'a l'è stêta fundâ du 1970[126]. In-ta bibliutêca, ch'a se spande sciǜ 400 mêtri quaddri, u gh'è cunservòn ciǜ de 22.000 ünitè, tantu a stanpa che, pe ina parte picìna, ascì d'âtru genere[127][128].

Scöe

Löa a g'ha de scöe da l'azìlu a-e superiuri, ch'i fan tütte parte de l'Istitǜu Cunprensìvu Löa-Buisàn[129]. In-tu detàggiu, u gh'è in azìlu a-e Cazèlle dedicòn a-u Simone Stella, e scöe elementâri pübliche "Mons. Valerga" e "Milanesi", misce in-te Cursu Europa e in-ti Gazzi, ciǜ che e "Rossello" de mùnighe da Madonna da Mizeicòrdia, privê, ch'i l'han seròn du 2025[130]. Dapö u gh'è ancùn, in-ti Gazzi, e medie "Mazzini-Ramella" e, in-te Ovivétte, l'istitǜu superiure "Giovanni Falcone", spartìu in-te trê ramme scientifica, ecunomica e tecnulogica[131].

  • CarnevaLöa: in-te Löa u l'è inandiòn tütti i anni ün di carlevê ciǜ inpurtanti de l'Italia, u ciǜ grande da Ligüria. U CarnevaLöa u se tegne, a tenpu, in-te dùe duméneghe de fîa: in-ta primma u gh'è u "Paliu di Burghi" cu-i câri de cuntrê de Löa, in-ta segunda u gh'è de cuntru u "Paliu di Cumǜi", cu-i câri fêti da-i paîzi a l'in gîu. De ciǜ, u carlevâ de Löa u se tegne ascì in-t'in'edisiùn d'estê. Sta manifestasiùn, ch'a g'ha de raìxe antìghe, a l'è stêta ricunusciüa cumme carlevâ storicu, cu-a sitê de Löa ch'a l'è raprezentâ ascì da quattru maschere: Beciancin, Puè Pepin, Capitan Fracassa e a Principessa Doria del Castello[132].
  • Prémmiu nasiunâle "Città di Loano": prémmiu de livéllu italiàn dedicòn a-a mǜxica tradisiunâle, u l'è inandiòn da-u 2005 e guagnòn da-u méggiu album de stu genere a sciurtî in-te l'annu de primma[133].
  • Fèsta de Bàzue: in-te sta manifestasiùn, ch'a se tegne in gîu a mez'agùstu, a l'è miscia in scêna a càccia a-e bàzue, cu-in curteu de figüe mascherê e d'artisti e, a-a fìn, i föghi[134].
  • U Riturnu di Doja: u se tratta d'ina rievucasiùn storica di tenpi di Doja, cun di spetaculi a-a mainêa du Rinascimentu, ch'a repiggia u muméntu quàndu, du 1575, a l'êa stêta diciarâ a libera cuntêa de Löa[135].
  • Nötte Giànca: d'estê, in-te st'ocaxùn chì u gh'è de mǜxica da-u vîvu in-te tütta a Maîna, cu-in cuncèrtu in ciàssa e di banchetti cu-u mangiâ o de artisti in gîu pe-i carùggi, mentre e bütéghe i rèstan drovìe fin a-a nötte[136].
  • Fèsta da Madonna da Vixitasiùn: a se tegne tütti i anni a-i 2 de lüggiu, cu-ina prucesciùn de cungréghe da tütta a Rivêa ch'a parte d'in-ta ciàssa du Cumǜn pe chinâ a-u mâ e fâghe u salüu e, dapö, a benedisiùn, a rigordâ tütti i morti in mâ. Sta fèsta a l'è de antìga tradisiùn, vegnindune fina da-u 1637, quàndu e génti de Löa, pe pùja d'in ataccu di türchi, i l'êan sciurtìe in prucesciùn pe racumandâse a-a Madonna da Vixitasiùn ma, cu-a lüxe ch'i favan, i l'han fêtu crédde a-i pirati ch'u ghe fusse ina gran guarnixùn, sarvandu cuscì a sitê[137][138].
  • Fèsta da Madonna du Carmèllu: a fèsta de Munte Carmèllu, ch'a cazze i 16 de lüggiu, a l'è ina ricurensa rispetâ fina da-u Seiséntu, a-i tenpi da fundasiùn du cunventu, cu-ina sö mensiùn ch'a ne vegne fina da-u 1723. A-a giurnâ d'ancö, pe sta fèsta u se tegne ina prucesciùn a-a séja, fêta tra-u cunventu e a capelétta da-a Fetàja, cu-in salüu a-u mâ da càscia primma ch'a l'intre turna in gêxa[139].
  • Tra-e âtre fèste de gêxa, pe-u ciǜ cun tantu de prucesciùn, i se pöan rigurdâ a fèsta de San Xidòu, festezâ da ciǜ de sent'anni a-i 5 de zügnu[140], quélla pe San Giuànni u Batìsta, u patrùn de Löa, a-i 24 de zügnu[141], a Nativitê de Maria a Vèrxi, cu-a sagra "di 8", a-i 8 de seténbre[142], u Santìscimu Numme de Maria a-i 12 de seténbre[143], Santa Lìbbia, a-i Quàrxe e cun tantu de sagra, a-i 15 de seténbre[144] e a Madonna da Mercêde a-i 24 de stu meze[145][146].

In-tu cumǜn de Löa u se ghe tröva paégge strutüe pe-e ativitê spurtive che, in-tu detàggiu, i sun:

  • Canpu da balùn cumünâle "Giorgio Ellena": in-ti Gazzi, ciǜ che u canpu regulamentâre u cunplèssu u cunprende ancùn in canpu da balùn a 5 e ün da balùn a 7[147]. Stu canpu u l'è quéllu de cà pe l'A.S.D. San Francesco Loano, che d'ancö a zöga in Ecelensa ma che, in-ta sö stoja, a l'êa rivâ fina in-ta Serie D[148].
  • Palaséttu du Sport "Eliodoro Garassini": strutüa mudèrna fêta de legnu e cun de grandi vedrê, a g'ha dùe piscine a-u cuèrtu, de-quale üna da 25 metri, ciǜ che in canpu da basket/volley e ina palèstra. De cunplèssu i fan parte ancùn ina piscina a l'avèrtu da 50 metri e dùe ciǜ picìne[149]. Chì a g'ha de sede a sucietê spurtiva Doria Nuoto 2000 Loano, ch'a g'ha de squaddre de nöu, nöu artisticu, ballanöu e triathlon, e ch'a ghe inandia tütti i anni u meeting nasiunâle "Città di Loano"[150]. U canpu da basket u l'è quéllu de cà pe-a squaddra de Löa, a Basket Loano Eliodoro Garassini, che d'ancö a zöga in-ta segunda serie ligüre[151].
  • Palaséttu du Sport "Giuseppe Guzzetti": palaséttu du sport da vixìn a-e scöe medie, u l'è stêtu inauguròn du 2011 e u cuntegne in canpu a-u cuèrtu devöòn tantu da-e scöe che da-e sucietê spurtive de basket e de volley da sitê[152].
  • Bocciodromo de Löa: strutüa pe-u zögu de bocce, a se tröva a-e Ovivétte e a se cunpûne de öttu canpi cuèrti e öttu a l'avèrtu, de 27,5/28 m pe tréi[153][154].
  • Tennis Loano: pe-u zögu du tennis u se ghe tröva i circulu in-ta regiùn de Vignasse che, in-tu detàggiu, u g'ha sìnque canpi de têra e dùi de scinteticu[155].

Du rèstu, u gh'è ancùn e palèstre de Valerga e du Falcone, devöê ascì da-e sucietê spurtive, in circulu nauticu e u canpettu a l'avèrtu "San Giuseppe"[149]. Da primma de l'Öttuséntu e ancùn in-ti anni '70, in-te Löa u se ghe zögava ascì a-u balùn, cun dùi canpi dedichê. L'ün, ciǜ picìn, u l'êa in-tu Burgu Drentu, in curispundensa da Ciàssa du Dücca, d'ancö Ciàssa Palèstru, l'âtru u l'êa in-tu ciàn strêtu tra-e müàgge da Maîna e u Fusòn, alantùa dîtu u "Zögu du Fusòn" e cunusciüu ancùn a-a giurnâ d'ancö cumme u "Zögu du Balùn"[156][157].

Scindichi de Löa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Palàssiu Doja, u palàssiu du cumǜn de Löa
Periudu Primmu sitadìn Partìu Càrega Notte
1800 1800 Giuseppe Robado [158]
1800 1800 Francesco Aicardi [158]
1800 1800 Giuseppe Patrone [158]
1800 1800 Giuseppe Robado [158]
G. Nicolò Ghiglioni [158]
Vincenzo Patrone [158]
Giacomo Isnardi [158]
Zeffirino Accame [158]
Vincenzo Maria Spalla [158]
Vincenzo Tomaso Elice [158]
Nicola Bertoluzzo [158]
Francesco Aicardi [158]
1803 1803 Vincenzo Patrone Sitadìn prescidénte [158]
1803 1807 G.B. Robado Maire [158]
1808 1814 Vincenzo Patrone Maire [158]
1815 1816 G.B. Robado Scindicu [158]
1816 marsu 1817 Matteo Musso Scindicu [158]
marsu 1817 8 lüggiu 1817 Carlo Porro Scindicu pruvisòiu [158]
8 lüggiu 1817 1819 Tomaso Rocca Ceresola Scindicu [158]
1820 1823 Vincenzo Pairone Scindicu [158]
1824 1825 G.B. Lanteri Scindicu [158]
1826 1827 Antonio Lanteri Scindicu [158]
1828 1831 Pietro Olivieri Scindicu [158]
1832 1833 Antonio Lanteri Scindicu [158]
1834 1835 Antonio Isnardi Scindicu [158]
1836 1838 Saverio Marchesano Scindicu [158]
1839 1844 Giacomo Rocca Scindicu [158]
1845 1848 Simone Stella Scindicu [158]
1849 1852 Ambrogio Ramella Scindicu [159]
1852 1853 Domenico Garassini Scindicu [159]
1854 1860 Carlo Rubadi Scindicu [159]
1861 1871 Giuseppe Isnardi Scindicu [159]
1872 1877 Alessandro Rocca Scindicu [159]
1878 1880 Antioco Accame Scindicu [159]
1881 1883 Giuseppe Accame Scindicu [159]
1884 1885 Simone Rocca Scindicu [n. 2][159]
1878 1880 Giuseppe Isnardi Scindicu [160]
1890 seténbre 1893 Giuseppe Rocca Scindicu [161]
seténbre 1893 1895 Nicolò Torello Scindicu [161]
1896 1898 Francesco Garassini-Garbarino Scindicu [161]
4 agùstu 1900 1900 Giuseppe Amico Scindicu [161]
1900 1900 Cumisâiu straurdinâiu [161]
1900 lüggiu 1914 Emanuele Accame Scindicu [161]
lüggiu 1914 4 nuvénbre 1920 Nicolò Torello Scindicu [161]
4 nuvénbre 1920 6 marsu 1923 Emanuele Accame Scindicu [161]
13 mazzu 1923 1924 Guglielmo Bruna Partìu Nasiunâle Fascista Scindicu [162]
1924 11 utùbre 1926 G.B. Chiozza Scindicu [162]
1926 1927 Giuseppe Adalberto Angelelli Partìu Nasiunâle Fascista Pudestâ [162]
16 nuvénbre 1927 1928 Carlo Scotti Cumisâiu straurdinâiu [162]
1928 1929 Vincenzo Violante Cumisâiu straurdinâiu [162]
1929 1934 Ottavio Borsarelli Partìu Nasiunâle Fascista Pudestâ [162]
1934 1934 Ottavio Borsarelli Cumisâiu straurdinâiu [162]
27 lüggiu 1934 1938 Eugenio Genta Partìu Nasiunâle Fascista Pudestâ [162]
1938 1938 Bernardo Berio Cumisâiu straurdinâiu [162]
1938 1938 Giuseppe Rinonapoli Cumisâiu straurdinâiu [162]
26 agùstu 1938 zenâ 1944 Giuseppe Rinonapoli Partìu Nasiunâle Fascista Pudestâ [162]
1944 1944 Emanuele Cerruti Cumisâiu straurdinâiu [162]
1944 1944 Vincenzo Lisi Cumisâiu straurdinâiu [162]
1944 Mario Valerio Cumisâiu straurdinâiu [162]
Vincenzo Lisi Cumisâiu straurdinâiu [162]
31 lüggiu 1945 23 arvî 1946 Stefano Carrara Partìu Cumunista Italiàn
Partìu Repüblicàn Italiàn
Partìu d'Asiùn		 Scindicu [n. 3][162]
23 arvî 1946 21 nuvénbre 1946 Giuseppe Canepa Demucrasìa Cristiana Scindicu [162]
26 nuvénbre 1946 11 zügnu 1951 Felice Vignola Demucrasìa Cristiana Scindicu [162]
11 zügnu 1951 17 nuvénbre 1951 Gerolamo Bossi Demucrasìa Cristiana Scindicu [162]
17 nuvénbre 1951 29 nuvénbre 1962 Pietro Ciarlo Demucrasìa Cristiana Scindicu [162]
29 nuvénbre 1962 29 zenâ 1967 Felice Elice Demucrasìa Cristiana Scindicu [162]
29 zenâ 1967 7 utùbre 1967 Felice Elice La Palma
(lista civica)		 Scindicu [162]
7 utùbre 1967 5 frevâ 1974 Mario Rembado Demucrasìa Cristiana Scindicu [162]
5 frevâ 1974 30 lüggiu 1978 Giuseppe Guzzetti Demucrasìa Cristiana Scindicu [162]
30 lüggiu 1978 15 utùbre 1988 Eliodoro Garassini Demucrasìa Cristiana Scindicu [162]
15 utùbre 1988 7 zügnu 1993 Mario Rembado Demucrasìa Cristiana Scindicu
7 zügnu 1993 28 arvî 1997 Francesco Cenere Demucrasìa Cristiana Scindicu
28 arvî 1997 14 mazzu 2001 Francesco Cenere Polu pe-e Libertê Scindicu
14 mazzu 2001 30 mazzu 2006 Angelo Vaccarezza Cà de Libertê Scindicu
30 mazzu 2006 17 mazzu 2011 Angelo Vaccarezza U Populu da Libertê Scindicu [n. 4]
17 mazzu 2011 7 zügnu 2016 Luigi Pignocca U Populu da Libertê Scindicu
7 zügnu 2016 4 utùbre 2021 Luigi Pignocca Pignocca sindaco
(lista civica de centru-drîta)		 Scindicu
4 utùbre 2021 in càrega Luca Lettieri Per Loano
(lista civica de centru-drîta)		 Scindicu [n. 5]

U cumǜn de Löa u l'è binéllu de:

Vìe de cumünicasiùn

[modìfica | modìfica wikitèsto]

U cumǜn de Löa u l'è traversòn da-a Vìa Aurelia, che in-te stu töccu a lìga A Prìa, a levante, cu-u Burghettu, a punénte. Da-i tenpi da fundasiùn da Maîna sta vìa a traversava u paîze pe-u Carùggiu, pe turnâ lungu l'antìgu percursu da Julia Augusta cumme ch'a ne sciurtìva. Dapö, du 1837, u tràffegu u l'è stêtu mesciòn lungu a növa "vìa da Maîna", a mâ du Burgu Drentu, pe esse purtâ a munte de stu lì, a l'ürtimu, du 1940, in-tu scitu dunde l'Aurelia a passa ancùn a-a giurnâ d'ancö[164]. De ciǜ, in-tu territòiu du cumǜn u se tröva ascì a stradda pruvinsâle 25, ch'a parte d'in-ti Gazzi pe traversâ dunque u cumǜn de Buisàn e chinâ fina in-tu territòiu de Tuiàn[165].

A frasiùn de Vèrxi a l'è ligâ cun Löa pe mezzu de ciǜ vìe, ch'i repiggian, in parte, u percursu de végge müatêe. In-tu detàggiu, a müatêa ch'a chinava d'in Vèrxi a se deramava in-te dùe vìe ina otta rivâ in-te l'Ursuàn: l'üna a pasava pe-e Bulâxe mentre l'âtra, pasâ a-u de là du Fusòn, a chinava in-te Löa pe-i Gazzi. U prugèttu d'in stradùn ch'u zuntasse Vèrxi cun Löa u remunta fina a-u 1850, a tütte e mainêe u l'è stêtu drovìu sulu che du 1874, cu-u punte sciü-u Fusòn ch'u l'è du 1876[93].

U mêximu argumentu in detàggiu: Stasiùn de Löa.
U fabricòn pe-i viagiatùi

Löa u g'ha ina sö stasiùn sciü-a feruvìa Zéna-Vintimìggia, ativâ du 1872 a l'inaugürasiùn da lìnea intrega. U sö fabricòn pe-i viagiatùi u l'è in prugèttu du Roberto Narducci, zuntòn a-a stasiùn du 1936.

In-ta stasiùn de Löa i se ghe fèrman tütti i trêni regiunâli ch'i ghe pàssan, ciǜ che ina cùbbia de trêni InterCity a-u giurnu.

Vista du portu

Löa a g'ha in portu türìsticu, ciamòn a Marina di Loano, ch'u l'è stêtu inandiòn du 1957 e avèrtu du 1961, cun in'estensciùn che a l'inprinsìpiu a l'êa ciǜ picìna[166].

A-a giurnâ d'ancö u portu de Löa u l'è rivòn a squêxi mille posti barca in-te tüttu, u segundu ciǜ grande da Rivêa de Punénte intréga, pe di pescàggi da 3,5 a 5 m e de lunghésse fina a 85 m[167].

Notte a-u tèstu
  1. ↑ Scrîtu ascì Leua, Löia in bardenòllu[5]
  2. ↑ U l'ha dêtu e dimisciùi da-a càrega
  3. ↑ Misciu in càrega da-u Cumitòn de Liberasiùn Nasiunâle
  4. ↑ Da-u 24 de zügnu du 2009 u l'è stêtu ascì prescidénte da pruvinsa de Savùna
  5. ↑ In-ta Lega
Notte bibliugràfiche
  1. 1 2 Dêtu Istat - Pupulasiùn residénte a-u 31 d'utùbre du 2023.
  2. 1 2 3 (IT) Cumǜn de Löa, Statuto comunale (PDF), in sce loano-api.municipiumapp.it, p. 8. URL consultòu o 18 lùggio 2025.
  3. ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
  4. ↑ (IT) Tabella dei gradi/giorno dei Comuni italiani raggruppati per Regione e Provincia (PDF), Lézze 26 agósto 1993, n. 412, Al. A, Agenzia nazionale per le nuove tecnologie, l'energia e lo sviluppo economico sostenibile, 01-03-2011, p. 151. URL consultòu o 3 màzzo 2025 (archiviòu da l'url òriginâle o 1º zenâ 2017).
  5. ↑ (LIJ, IT) Hugo Plomteux e Giacomo Bocca, IV. Indice italiano-dialetto, in Osiglia e Alta Val Bormida. Inchieste dialettali: Vocabolario del dialetto di Osiglia, Uzeja, Comune di Osiglia, 2023, p. 541.
  6. ↑ Arecco, 1984, Il territorio di Loano, p. 10
  7. 1 2 3 (IT) Cumǜn de Löa, Il Territorio, in sce comune.loano.sv.it. URL consultòu o 18 lùggio 2025.
  8. ↑ Arecco, 2013, p. 43
  9. ↑ (IT) Touring Club Italiano, Borgo Castello, in sce touringclub.it. URL consultòu o 18 lùggio 2025.
  10. ↑ (IT) Sistema Informativo Unificato per le Soprintendenze Archivistiche, Comune di Verzi Pietra, in sce siusa-archivi.cultura.gov.it. URL consultòu o 18 lùggio 2025.
  11. ↑ Arecco, 2013, p. 91
  12. 1 2 Arecco, 1984, Il territorio di Loano, p. 8
  13. ↑ Arecco, 2013, pp. 92-93
  14. ↑ Arecco, 2013, pp. 84-85
  15. ↑ Arecco, 2013, pp. 85-86
  16. ↑ Padre Enrico, 1874, Origini del nome di Loano, pp. XXIII-XXIV
  17. ↑ Arecco, 1984, La preistoria nelle grotte dei dintorni, p. 15
  18. ↑ (IT) LOANO (SV), Località Castellari (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it, 14 marsu 2011. URL consultòu o 18 seténbre 2025.
  19. ↑ Arecco, 1984, Il periodo romano, pp. 20-22
  20. ↑ Arecco, 1996, 1.2 Reperti archeologici lasciati dai romani, pp. 7-9
  21. ↑ Arecco, 1996, 2.2 L'urbanizzazione del 1300, p. 15
  22. ↑ Arecco, 1996, 2.1 La preurbanizzazione medievale, p. 11
  23. ↑ Arecco, 1984, Il periodo romano, p. 22; Loano sotto il dominio dei benedettini e dei vescovi albenganesi, p. 23
  24. ↑ Arecco, 2013, p. 116
  25. ↑ Padre Enrico, 1874, Capo I. Suoi primordii ed origine, pp. 15-16
  26. ↑ Arecco, 1984, Loano sotto il dominio dei benedettini e dei vescovi albenganesi, pp. 25-27
  27. ↑ Arecco, 1996, 2.1 La preurbanizzazione medievale, p. 12
  28. ↑ Padre Enrico, 1874, Capo I. Suoi primordii ed origine, pp. 13-14; Capo II. Avvenimenti dei secoli XII e XIII, pp. 21-24
  29. ↑ Arecco, 1984, I primi Doria. Loano è ceduta ai Doria, pp. 28-32
  30. ↑ Padre Enrico, 1874, Capo II. Avvenimenti dei secoli XII e XIII, pp. 24-28
  31. ↑ Arecco, 1984, I primi Doria. Si abbandona Loano sul Poggio, p. 33
  32. ↑ Arecco, 1996, 2.1 La preurbanizzazione medievale, pp. 12-13
  33. ↑ Arecco, 1996, 2.2 L'urbanizzazione del 1300, pp. 15-16
  34. ↑ Padre Enrico, 1874, Capo III. Signoria dei Doria in Loano. Forma di governo, pp. 33-35
  35. ↑ Arecco, 1984, I primi Doria. Il Castello, pp. 35-36
  36. ↑ Arecco, 1984, I primi Doria. I primi Doria in declino, pp. 36-37
  37. ↑ Arecco, 1984, I primi Doria. La consacrazione della chiesa parrocchiale, p. 38
  38. ↑ Arecco, 1996, 2.3 L'urbanizzazione quattro-cinquecentesca, p. 19
  39. ↑ Arecco, 1984, Loano in possesso dei Fieschi, pp. 39-41
  40. ↑ Arecco, 1984, Loano in possesso dei Fieschi, p. 41; I secondi Doria. Andrea Doria conte di Loano, pp. 42-45
  41. ↑ Arecco, 1996, 2.3 L'urbanizzazione quattro-cinquecentesca, pp. 20-22
  42. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Le opere pubbliche di Giovanni Andrea, pp. 49-51
  43. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Gli statuti del 1602, pp. 52-55
  44. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Le opere pubbliche di Giovanni Andrea, pp. 50-51; I secondi Doria. Andrea II e Giovanna Colonna, pp. 56-58
  45. ↑ Arecco, 1996, 2.3 L'urbanizzazione quattro-cinquecentesca, pp. 23-24
  46. ↑ Arecco, 1996, 2.4 L'urbanizzazione secentesca, pp. 27-28
  47. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Andrea II e Giovanna Colonna, p. 58
  48. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Andrea II e Giovanna Colonna, pp. 58-59
  49. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Andrea II e Giovanna Colonna, pp. 67-70
  50. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Andrea III e la reggenza di Violante Lomellini, pp. 71-72
  51. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Giovanni Andrea III e la reggenza di Violante Lomellini, pp. 77-81
  52. ↑ Arecco, 1984, L'annessione di Loano al Regno di Sardegna, p. 89
  53. ↑ Arecco, 1984, L'annessione di Loano al Regno di Sardegna, pp. 90-91
  54. ↑ Arecco, 1984, Dalla cessazione del feudo alla battaglia di Loano, pp. 93-97
  55. ↑ Arecco, 1996, 2.5 L'espansione settecentesca, pp. 33-36
  56. ↑ Arecco, 1984, Il periodo napoleonico, p. 99
  57. ↑ Arecco, 1984, Il periodo napoleonico, pp. 100-101
  58. ↑ Arecco, 1984, Ritornano i Savoia, pp. 102-103
  59. ↑ Arecco, 1984, La marineria loanese nell'800, pp. 104-107
  60. ↑ Arecco, 1996, 2.6 L'urbanizzazione ottocentesca, pp. 39-41
  61. ↑ Arecco, 1984, Verzi è unito a Loano, p. 116
  62. ↑ Arecco, 1984, Viabilità e topomastica, p. 120; La scuola, pp. 131-136; Beneficienza e Opere Pie, pp. 137-140
  63. ↑ Arecco, 1984, L'amministrazione fra 1800 e 1900, pp. 141, 147
  64. ↑ Statistiche I.Stat - ISTAT;  URL cunsultòn u 30-12-2023.
  65. ↑ (IT) Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024, ISTAT. URL consultòu o 15 màzzo 2025.
  66. ↑ (IT) I cugnummi ciǜ difüxi cumün pe cumün, Löa, in sce cognomix.it. URL consultòu o 20 màzzo 2025.
  67. ↑ Padre Enrico, 1874, Biografia VIII. Signor Ferdinando Elice, pp. 334-336
  68. ↑ Padre Enrico, 1874, Biografia V. Signor Antonio Stella Chimico Farmacista, pp. 327-329
  69. ↑ Padre Enrico, 1874, Biografia VII. Signor Felice Isnardi archeologo, pp. 331-333
  70. ↑ (IT) Roberto Abbondanza, ACCAME, Fabio, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 1, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1970.
  71. ↑ Padre Enrico, 1874, Biografia IX. Signor Avvocato Fabio Accame, pp. 336-337
  72. ↑ Padre Enrico, 1874, Biografia I. Mons. Giuseppe Valerga Patriarca Latino di Gerusalemme, pp. 314-319
  73. ↑ Padre Enrico, 1874, Biografia II. Mons. Carlo Giacinto di S. Elia Vescovo di Miriofidi e Vicario Apostolico di Quilon, pp. 319-322
  74. ↑ Padre Enrico, 1874, Biografia XII. Signor Giuseppe Opizzo Capitano Marittimo, pp. 342-343
  75. ↑ (IT) Valèrga, Pietro - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 9 òtôbre 2025.
  76. ↑ Padre Enrico, 1874, Biografia XI. Commendatore Avv. Giuseppe Lavagna nipote, pp. 338-342
  77. ↑ (IT) Fabio Zavalloni, GUASTAVINO, Pietro, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 60, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 2003.
  78. ↑ (IT) Francesco Bracco e Francesco Sartori, POLLACCI, Gino, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 84, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 2015.
  79. ↑ (IT) GARASSINI GARBARINO, Giuseppe, in Enciclopedia Italiana, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1932.
  80. ↑ (IT) Amico, Gianni - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 9 òtôbre 2025.
  81. ↑ Arecco, 1984, Chiesa parrocchiale di S. Giovanni Battista, pp. 155-157
  82. ↑ (IT) Chiesa di San Giovanni Battista, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu l'11 òtôbre 2025.
  83. ↑ Arecco, 1984, Oratorio dei Turchini, pp. 168-169
  84. ↑ Arecco, 1984, Oratorio dei Bianchi, p. 168
  85. ↑ (IT) Santuario dei Santi Cosma e Damiano, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 12 òtôbre 2025.
  86. ↑ (IT) Cappella di Nostra Signora di Loreto, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 12 òtôbre 2025.
  87. ↑ Arecco, 1984, La Madonna del Loreto, pp. 178-180
  88. ↑ Arecco, 1984, Le Rolandette, pp. 187-188
  89. ↑ (IT) Chiesa di Santa Maria Immacolata, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 13 òtôbre 2025.
  90. ↑ Arecco, 1984, Chiesa dei Cappuccini, pp. 180-181
  91. ↑ (IT) Chiesa di San Pio X, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 14 òtôbre 2025.
  92. ↑ (IT) Chiesa di Santa Maria delle Grazie, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 10 òtôbre 2025.
  93. 1 2 Arecco, 1984, Verzi è unito a Loano, p. 118
  94. ↑ (IT) Cappella della Visitazione, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 15 òtôbre 2025.
  95. ↑ Arecco, 1984, Chiesa e convento di S. Agostino, pp. 169-170
  96. ↑ Arecco, 1984, Monte Carmelo, pp. 175-178
  97. ↑ Arecco, 2013, p. 52
  98. ↑ Arecco, 1984, Monte Carmelo, pp. 157-158
  99. ↑ Arecco, 1984, Palazzo del Comandante, p. 166
  100. ↑ (IT) Palazzo ottocentesco, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 23 òtôbre 2025.
  101. ↑ (IT) Rustico annesso a Palazzo Cappellini Ottone, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 23 òtôbre 2025.
  102. ↑ (IT) Claudia Ghiraldello, Arte profana nel caruggio di Loano, Zéna, De Ferrari, Arvî 2023, pp. 87-90.
  103. ↑ (IT) Casa Maccagli, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 23 òtôbre 2025.
  104. ↑ Arecco, 1984, Palazzo Richeri, pp. 166-167
  105. ↑ (IT) Claudia Ghiraldello, Arte profana nel caruggio di Loano, Zéna, De Ferrari, Arvî 2023, p. 128.
  106. ↑ (IT) Casa dove nacque Rosa Raimondi, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 26 òtôbre 2025.
  107. ↑ (IT) Antico Molino con giardino e pertinenze in Borgata Molin (Verzi, Loano) (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 17 òtôbre 2025.
  108. ↑ Arecco, 1984, Il ponte di Borgo Castello, p. 172
  109. ↑ Arecco, 2013, pp. 117-118
  110. ↑ Arecco, 1984, La Loggetta, p. 163
  111. ↑ Arecco, 2013, p. 87
  112. ↑ Arecco, 1984, La Fontana Giovanna, p. 160
  113. ↑ Arecco, 1984, Il Castello, pp. 170-172
  114. ↑ Arecco, 1984, Le mura, p. 162
  115. ↑ Arecco, 1996, 3.3 Le mura, pp. 53-54
  116. ↑ Arecco, 1996, 3.6 Il bastione di nord-ovest e la Torre Pentagonale, p. 59
  117. ↑ Arecco, 1984, Torre pentagonale, pp. 160-162
  118. ↑ Arecco, 1984, Le porte, pp. 163-164
  119. ↑ Arecco, 1996, 3.7 Le porte della città e la Torre dell'Orologio, p. 61
  120. ↑ Arecco, 1984, I baluardi, pp. 162-163
  121. ↑ Arecco, 1996, 3.4 I bastioni sul mare e l'antico palazzo comunale, p. 55
  122. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Organizzazione politico-finanziaria della Contea Doria, p. 62
  123. ↑ Arecco, 1984, I secondi Doria. Vita economica nel 1700, pp. 85-87
  124. ↑ Arecco, 1984, La marineria loanese nell'800, pp. 85-87
  125. ↑ Arecco, 1984, La marineria loanese nell'800, pp. 145-147
  126. ↑ (IT) Cumǜn de Löa, Biblioteca, in sce comune.loano.sv.it. URL consultòu o 4 novénbre 2025.
  127. ↑ (IT) Biblioteca civica Antonio Arecco, in sce anagrafe.iccu.sbn.it. URL consultòu o 4 novénbre 2025.
  128. ↑ Arecco, 1984, Biblioteca civica, p. 225
  129. ↑ (IT) Ministéru de l'Istrusiùn e du Meritu, I. C. Loano-Boissano, in sce unica.istruzione.gov.it. URL consultòu o 4 novénbre 2025.
  130. ↑ (IT) Luca Berto, Loano, dopo 150 anni chiude l'istituto Rossello. Suor Antonia: "Valori, accoglienza e misericordia pilastri della nostra scuola", in sce ivg.it, 13 zügnu 2025. URL consultòu o 4 novénbre 2025.
  131. ↑ (IT) Istituto d'Istruzione Secondaria Superiore "Giovanni Falcone" Loano, in sce isfalcone.edu.it. URL consultòu o 4 novénbre 2025.
  132. ↑ (IT) CarnevaLöa, in sce visitloano.it. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  133. ↑ (IT) Premio Nazionale Città di Loano per la Musica Tradizionale Italiana, Chi siamo, in sce premioloano.it. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  134. ↑ (IT) Festa delle Basüe, in sce visitloano.it. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  135. ↑ (IT) Ritorno dei Doria, in sce visitloano.it. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  136. ↑ (IT) Notte Bianca, in sce visitloano.it. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  137. ↑ (IT) Tre giorni di eventi per la festa della Madonna della Visitazione, in sce visitloano.it, 25 zügnu 2018. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  138. ↑ Arecco, 1984, Processioni e feste religiose, pp. 217-218
  139. ↑ (IT) Festa della Madonna del Carmelo, in sce visitloano.it, 14 lüggiu 2017. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  140. ↑ (IT) Festa di San Isidoro, in sce visitloano.it, 3 zügnu 2017. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  141. ↑ (IT) Festa patronale di San Giovanni Battista, in sce visitloano.it, 24 zügnu 2015. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  142. ↑ (IT) Processione religiosa Santa Natività di Maria Vergine, in sce visitloano.it. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  143. ↑ (IT) Festa del Santissimo Nome di Maria, in sce visitloano.it, 11 seténbre 2013. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  144. ↑ (IT) Sagra campestre di Santa Libera e processione, in sce visitloano.it, 12 seténbre 2017. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  145. ↑ (IT) Festa di Nostra Signora della Mercede, in sce visitloano.it, 26 seténbre 2017. URL consultòu o 6 novénbre 2025.
  146. ↑ Arecco, 1984, Processioni e feste religiose, pp. 217-218; Sagre campestri, p. 218
  147. ↑ (IT) Loano, stanziati 150mila euro per la sistemazione dei campetti in sintetico dello stadio Ellena, in sce ivg.it, 18 agùstu 2023. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  148. ↑ (IT) La società, in sce asdsanfrancescoloano.it. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  149. 1 2 (IT) Strutture sportive, in sce loanoperlosport.it. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  150. ↑ (IT) Doria Nuoto Loano, in sce dorianuotoloano.com. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  151. ↑ (IT) A.S.D. Basket Loano Eliodoro Garassini, in sce playbasket.it. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  152. ↑ (IT) Loano inaugura il nuovo Palazzetto, Pignocca: "Sport marchio di fabbrica della città", in sce ivg.it, 27 utùbre 2011. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  153. ↑ (IT) Loano, pubblicato il bando di gara per la gestione del bocciodromo, in sce ivg.it. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  154. ↑ (IT) Bocciodromo, in sce visitloano.it. URL consultòu o 25 òtôbre 2025 (archiviòu da l'url òriginâle o 3 novénbre 2024).
  155. ↑ (IT) Campi da tennis, in sce loano.tennis. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  156. ↑ Arecco, 2013, p. 79
  157. ↑ (IT) La pallapugno torna a Loano, in sce losferisterio.it, 18 utùbre 2009. URL consultòu o 25 òtôbre 2025.
  158. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Arecco, 1984, I sindaci dal 1800 in poi, p. 148
  159. 1 2 3 4 5 6 7 8 Arecco, 1984, I sindaci dal 1800 in poi, p. 149
  160. ↑ Arecco, 1984, I sindaci dal 1800 in poi, pp. 149-150
  161. 1 2 3 4 5 6 7 8 Arecco, 1984, I sindaci dal 1800 in poi, p. 150
  162. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Arecco, 1984, I sindaci dal 1800 in poi, p. 151
  163. ↑ (IT) Comitato Promotore dei Gemellaggi, per sentirsi cittadini d'Europa, in sce visitloano.it. URL consultòu o 25 lùggio 2025.
  164. ↑ Arecco, 1984, Viabilità e toponomastica, p. 120
  165. ↑ (IT) SP 25 Loano-Boissano-Toirano, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 26 lùggio 2025.
  166. ↑ Arecco, 1984, Il porticciolo turistico, p. 221
  167. ↑ (IT, EN, FR, DE) Marina di Loano, Il porto, in sce marinadiloano.it. URL consultòu o 28 lùggio 2025.

Âtri prugètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ligammi de föa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 133839005 · LCCN (EN) n92118632 · WorldCat Identities (EN) n92-118632
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Löa&oldid=264934"