Tuiran

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna
Tuiràn
cumün
Tuiràn – Stemma Tuiràn – Bandiera
Tuiràn – Veduta
Tuiràn – Veduta
Panuràmma de Tuiràn pijàu da-u Mùnte de Sàn Pêru
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
Región Ligüria
Provìnsa Savuna
Aministraçión
ScìndicoGiuseppe De Fezza (lìsta cìvica "Toirano continua...") da-o 27-5-2019
Dæta de instituçión1861
Teritöio
Coordinæ:44°07′37.35″N 8°12′25.59″E / 44.127042°N 8.207108°E44.127042; 8.207108 (Tuiràn)
Altitùdine38 m s.l.m.
Superfìcce18,97 km²
Abitanti2 698[1] (31-5-2023)
Denscitæ142,22 ab./km²
FraçioìnCârpe
Comùn confinantiBarestìn, Bardenèi, Buisàn, U Burghéttu, Castrevéju, U Serià
Âtre informaçioìn
CAP17055
Prefìsso0182
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT009061
Cod. cadastrâL190
TargaSV
Cl. scìsmicazöna 3 (sismicitæ bàssa)[2]
Cl. climàticazöna C, 1 333 GG[3]
Nomme abitantituiranìn
tuiranéxi[n. 1]
Sànto patrónSàn Martìn de Tours
Giórno festîvo11 nuvémbre
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Liguria
Tuiràn
Tuiràn
Tuiràn – Mappa
Tuiràn – Mappa
Puzisiùn du cumün de Tuiràn inta pruvìncia de Savùna
Scîto instituçionâle
Modifica dati su Wikidata · Manuale

Tuiràn (Tui(r)àn, Tuiàn, Tujàn o Tüi"àn[4] in arbenganéze[n. 2] e priéze[6], Töran in bardenòllu, Tuïàn in imperiéze, Toiàn in zenéze, Toirano in italiàn) u l'è in cumün de 2.698 abitànti (dâti agiurnài au 2023) inta pruvìncia de Savùna.

Geugrafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

U cumün de Tuiràn u l'è inta vàlle da scciümàira Varatèlla, cu-u bùrgu ch'u l'è centràu a-a sò cunfruénsa cu-u Riàn de Baresciùn[7]. L'è duminàu da-u mùnte de Sàn Pêru, âtu 891 m srua u livéllu du mâ, dùnde, gràsie a-u Riàn Vêru, i se sùn furmàe de gròtte bén bén cunusciüe, cùmme quélla da Bàzura e quélla du Curùmbu. A pàrte ciü a mùnte u l'è pöi surcà da vàlle du Varatèlla, a quâle, a l'artéssa da regiùn du Sâtu du Lüu, a se divìdde inti dùi valùi de Cârpe e da Vàlle[8].

U teritòriu de Tuiràn u gh'à ina gràn variabilitàe, pasàndu da-a ciâna custêra a sèrte tra e vètte ciü âte da zòna, cu-in'elevasiùn màscima de tòstu milleséntu métri srua u livèllu du mà[8]. A regiùn ciü bâssa, dund'u gh'è u céntru de paìze, a l'è pròpriu a-a fìn da vàlle du Varatèlla, a l'inprensìpiu da cianüra furmà da-i depòxiti purtài da scciümàira e che, a-u reùndu, a l'è delimità da ina série de mùnti. A punénte, p'u chiürtu tòccu a-i cunfìn cu-u Serià, u teritòriu tuiranìn u rìva fìn'a-a crèsta ch'a chìna zü da l'Arixéa o Pòzzu Grànde (813 m), p'a pàrte cumpréza tra u Mùnte Aü (748 m) e u Mùnte Srua Tuiràn (621 m). De chi, traversàu u valùn de Barestìn, u cunfìn u se desvilüppa lüngu tüttu u valùn de Cârpe, muntàndu quâxi in sa pùnta da Ròcca (1.141 m) pe pöi virà lüngu a crèsta du spartiâiva cu-a Bùrmia, dund'u gh'è u Mùnte Bâncu (983 m) e u Zu ch'u gh'à dàu u nùmme (939 m). De chi, pasàu u Zùvu de Tuiràn (801 m), u cunfìn u chìna zü p'a Vàlle fìn'a-u Bric Pulènsa (98 m), rivàndu quâxi a-u Mùnte Castelà (113 m). Tra i brìcchi da zòna, se pö ancùa mensunà a Pùnta Alsabècchi (784 m), l'ünicu ch'u sécce pe intréu intu teritòriu tuiranìn e che, cu-a sò puzisiùn, u svètta in sa frasiùn de Cârpe[9].

Tuiràn u l'è pöi cumprésu, pe l'intréu sò teritòriu, intu bacìn idrugràficu da scciümàira Varatèlla, ch'a càmpa l'âiva de tütti i riài da zòna. Ùltre a-a scciümàira, i riài ciü impurtànti du cumün i sùn i dùi ch'i a fùrma, sarêa a dì u Riàn de Cârpe e u Riàn da Vàlle, insèmme a-u Riàn de Baresciùn, o du Pùnte p'i barestèi, ch'u végne zü da-u valùn de Barestìn e ch'u se càccia inta scciümàira in curispundénsa du céntru du paìze.

A zòna a l'è caraterizà da impurtànti fenòmeni càrsici ch'i se sùn furmài inti sò terén, cu-in gràn nümeru de strutüre ch'i vàn da-e tâne ciü picìne fin'a-e gròtte ciü rinumàe, cùmme quélle, vixitàbili, da Bàzura e de Sànta Lesìa de Srua e de Sùtta, e quélle du Curùmbu, da Gèra e da Tâna d'Imerùna. Caraterìstica da pàrte ciü a mùnte du cumün, inte l'àrea geulògica de l'eleméntu de Cârpe - dùnca de l'ünitàe Castrevéju-Cirixöa - a l'è a prezénsa de in tìpu de gròtte particulà a fùrma de pùssu, cunusciüu cu-u nùmme de buràncu[10]. Stu nùmme a l'inprensìpiu u l'éra adueràu pe indicà sùlu quéllu che aù u l'è dìcciu u Buràncu da Crùxe, u prìmmu ch'u sécce stàu descruvìu e tra i ciü prufundi, mensunàu fìna inte in àttu du 1122 e zà cùmme Burancho Crucis a-u catàstu du 1508. Stu fòssu, situàu de d'âtu a-u Zùvu de Tuiràn, u l'à dàu urìgine a de bèlle fòre e stòrie da tradisiùn du pòstu, repijàe e cuntàe inte l'Öttuséntu da-u Bàcciu Mainêru intu sò La leggenda del buranco[8].

Frasiùi e burgàe[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Panuràmma de Cârpe pijàu da-u stradùn, a l'artéssa de l'oratòriu

    Panuràmma de Cârpe pijàu da-u stradùn, a l'artéssa de l'oratòriu

  • Panuràmma de Baresciùn d'in de là du riàn.

    Panuràmma de Baresciùn d'in de là du riàn.

  • Vìa Bràia, inte l'umònima burgà

    Vìa Bràia, inte l'umònima burgà

  • A burgà da Certùssa da-a regiùn di Canavéi

    A burgà da Certùssa da-a regiùn di Canavéi

  • Panuràmma da Cruxà da-u stradùn pe Buisàn

    Panuràmma da Cruxà da-u stradùn pe Buisàn

  • Panuràmma da burgà de Dâri da Vìa Còsta

    Panuràmma da burgà de Dâri da Vìa Còsta

  • A burgà di Murìn mirà da-u pùnte sciü u Varatèlla

    A burgà di Murìn mirà da-u pùnte sciü u Varatèlla

Cârpe

U bùrgu de Cârpe u l'è int'ina puzisiùn destacà da-u céntru du cumün, truvànduse in se rìve da Pùnta Alsabècchi a 400 m srua u livèllu du mà, inta pàrte ciü âta da vàlle du Varatèlla. Scibén che aù u l'è sùtta a-a cumüna tuiranìna, u l'à avüu ina stòria bén bén diferénte, fàndu pàrte de tère du ràmmu di marchéxi Du Caréttu ch'u staxêva a Barestìn, méntre u rèstu de Tuiràn u l'éra da séculi sùtta a-a Repübrica de Zéna. Pertântu, ascì dòppu l'entrà intu régnu de Sardégna, u paìze u l'à fàcciu cumün pe cùntu sò, restàndu tà fìn'a-u 1869. Dùnca, de quéllu ànnu, u s'è füzu pròpriu cun Barestìn p'i liàmmi stòrici tra e dùe cumünitàe, pasàndu però sùtta a Tuiràn du 1905, dòppu l'avertüra du cianté du stradùn, ch'u l'à perméssu in trànzitu ciü spedìu vèrsu a còsta[11].

A frasiùn a l'è spartìa ascì inte vârie burgàe, méscie ciü o ménu a-u reùndu de quélla da Gêxa, dund'a gh'è a paròcchia de Sàn Benârdu. In particulà, e ciü impurtànti i sùn quélle da Rùggia, de Cà Scüre, de Cà di Cùxi, de Cà di Barlétti, de Cà di Garùi e de Cà de Ròcche, ma ghe n'è ancùa de âtre ciü picìne cùmme e Cantìne e a Gêxa, ùltre a de cascìne spantegàe p'u rèstu du valùn[11].

E burgàe
  • Baresciùn: a se tröva a punénte du céntru, a-a fìn du valùn du Riàn de Baresciùn che, pijàndu da lêi u nùmme, u l'è cunusciüu ascì cùmme u Riàn de Baresciùn. A burgà a se desvilüppa lüngu in carùggiu centrâle, dùnde a pasâva a vêgia stràdda pe Barestìn, che intu mèzzu u se dröve inta ciasétta da capélla de Sàn Ròccu, dìccia ascì di Sànti Pêru e Ròcco. Inta ciasétta a gh'è ascì ina meridiâna e, in pò ciü in sciü, ina funtâna dìccia a "funtâna da Rùggia"[12][13].
  • Bengiàe: a l'è a prìmma burgà ch'a se végghe rivàndu da-u Burghéttu e a se tröva a süd du céntru stòricu, de föra di rèsti da "Purtàssa". Custruìa in si lâti de Vìa Pêru Mainêru, a l'è duminà da-a grànde vìlla da lêi tirà sciü a-a fìn de l'Ötuséntu[13].
  • Bràia: a l'è a nòrd du céntru stòricu, pasàu u pùnte srua u Riàn de Baresciùn, e a se desvilüppa lüngu a stràdda cu-u mèximu nùmme. Inta burgà, ch'a l'à patìu di gròssi dàgni inti bumbardaménti da Segùnda Guèra Mundiâle, a gh'è a gêxa da Madònna du Ruzâriu e a cumüna tuiranìna[13].
  • Certùssa: a se tröva inte ina puzisiùn destacà da-u rèstu du paìze, in se l'âtra rìva da scciümàira, e sùtta a-a pruvinciâle pe Buisàn. A pìja u nùmme da l'abasìa che i frâti certuzìn i gh'axêva tiràu sciü a partì da-u 1495 e, ùltre a-i rüderi da gêxa de Sàn Pêru in Vìnculi, a cunsèrva ina cunfurmasiùn ch'a reùrda ancùa u vêgiu edifìssiu, cu-e cà ch'i sùn stàe realizàe arangiàndu e custrusiùi supravisciüe de l'abasìa[13].
  • Cruxà: a l'è a burgà a mùnte da Bràia, de d'âtu rispèttu a-a pruvinciâle. Chi a gh'è ina picìna capelétta dedicà a Sant'Antògnu, arangià du 2015[13].
  • Dâri: a ciü distànte da-u bùrgu vêgiu, a l'è custruìa in se rìve ciü bâsse du Mùnte Raviné, de là du Varatèlla e in sa stràdda pe Buisàn, a l'artéssa du pùntu dund'a pàrte l'antìga stràdda da sà ch'a munta fìna a Sàn Pêru. A Dâri a gh'è ina picìna gêxétta dedicà a Sant'Anna[13].
  • Murìn: a l'è ina burgà picìna sübitu a-u de là du Varatèlla, lüngu a stràdda ch'a munta da-u bùrgu a-a Certùssa. A pìja u nùmme da-i gròssi edifìssi custruìi da-i frâti du cunvéntu e aduerài prìmma cùmme papelêra e pöi cùmme murìn p'u gràn[13].

Cunfìn[modìfica | modìfica wikitèsto]

U cumün de Tuiràn u gh'à di cunfìn cun quélli de Bardenèi vèrsu nòrd, de Buisàn da-u nòrd a-u levànte, du Burghéttu a süd-èst, du Serià a süd, de Barestìn a-u süd-òvest e de Castrevéju a punénte[14].

Stòria[modìfica | modìfica wikitèsto]

«Toiran ricco e forte
doamilia passi
vini, grani e olive:
Lombardi e Figoneti
lì vanno dì e nocte.
Monte in guardia
a Ciartossini santi
mira pianure
e bel castel de Lodano
D'edifici, galion e suo gran
Doria nanti.»

(Anònimu, La raxone de la Pasca [...], vv. 98-103, 1473)

Urìgine du nùmme[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dàndu améntu a ina teurìa du Nino Lamboglia, u nùmme de Tuiràn u vegnerêa da l'etàe rumâna, aprövu a di liàmmi cu-ina gens Thauria, Thuria o Toira, ch'a l'avrêa avüu di scìti inta regiùn ma, a ògni mòddu, nu gh'è de pröve següre[15]. Inti àgni du cuntròllu di bizantìn i nu ghe sùn de mensiùi a stu nùmme chi, cu-u paìze ch'u l'éra dìcciu Castron Baractelìa, sarêa a dì u "castéllu/bùrgu furtificàu da Varatèlla", cùmme se pö léze inta Descriptio Orbis Romani du geògrafu Zòrzu Cìpriu[16].

Da-a cìna Etàe de Mèzzu u cuménsa a ése adueràu u tupònimu d'ancöi, a l'inprensìpiu inta fùrma Toyranum ch'a l'è pöi vegnüa scrìccia Toranum e Tuaranum, cùmme testimuniàu ancùa intu sigìllu da cumüna du XVII séculu, ch'u rafigürâva in tòru cun, a-u reùndu, a frâze sigillum comunis taurani. Gh'è ascì ina testimuniànsa da fùrma, sbajà, Toranno, cuntegnüa int'ina létera mandà da-u Pàppa Lisàndru IV a-a cumüna e a-u véscu d'Arbénga pe tütelà i sò interèssi intu fèudu de Tuiràn[17].

Preistòria[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Tuiràn i sùn stàe descruvìe de impurtànti testimuniànse da prezénsa de l'òmmu intu Paleulìticu, cu-i prìmmi stüddi de l'Arturo Issel, du Nicolò Morelli, du Paolo Bensa e de l'Alessandro Brian ch'i remùnta zà a-a fìn de l'Öttuséntu. A ògni mòddo, a descuvèrta ciü impurtànte a l'è stàa du 1950, cun l'avertüa de l'entrà da gròtta da Bàzura[18] e u retruvaméntu de tràcce d'ativitàe umâne ch'i gh'àn tòstu 14.400 àgni. Tra ste chi i ghe sùn e ùrme de sìnque persùne, dùi òmmi, in fiö e dùi matétti, truvàe inta cuscì dìccia Stànsia di Mistêri e inte l'Andàme de Ùrme[19]. Föra che p'e tràcce de l'òmmu, e Gròtte de Tuiràn i sùn rinumàe p'u gràn nümeru de òsse d'ùrsu de tâne (Ursus spelaeus), ch'i remùnta a 50.000-24.000 àgni fà[20], méntre i scâvi in cùrsu inta gròtta du Curùmbu i l'àn purtàu a-a lüxe in gràn nümeru de pùnte de prêa[21].

Inti séculi prìmma de l'ocüpasiùn rumâna, a l'etàe di Ligüri antighi, a vàlle du Varatèlla a l'éra inti teritòri di Ligüri Ingàuni, ch'i l'andaxêva fìna a-e tère du Finà. De st'épuca chi, intu valùn da Vàlle i ghe sùn ancùa i rèsti de in castelà picìn, situàu in sa còlla de sùtta a-a Ròcca de Barlörie a cuntrulà a vêgia stràdda p'u Zùvu. Da-a datasiùn di còcci truvài chi s'è pusciüu stimà l'insediaméntu a-u II séculu prìmma de Crìstu, inta segùnda Etàe du Fèru[22].

Antighitàe[modìfica | modìfica wikitèsto]

Cu-a cunquìsta rumâna de tère di Ingàuni, a l'inprensìpiu du II séculu a.C., a vàlle du Varatèlla a l'è pasà lèi ascì sùtta a-a Repübrica de Rumma e, scibén ch'a nu gh'éra de gròssi paìxi, da ina série de retruvaménti a se pö végghe cumm'a fùsse bén frequentà. In particulà, intu teritòriu tuiranìn i sùn stàe descruvìe de necròpuli e i rèsti de in vilàggiu: p'e tùmbe i se pö reurdà quélle truvàe inta Sala Morelli, a l'entrà da gròtta da Bàzura, fàccie inte de gère cu-ina técnica cumün inta Ligüria fin'a-i prìmmi àgni de l'impêru e, sruatüttu, a necròpuli de d'âtu a-a Cruxà, inta regiùn di Canavéi[23], dùnde u l'è stàu descruvìu in àsse de l'imperatù Tibériu du 37 d.C. ch'u n'à dàu ina següra datasiùn[24].

U retruvaméntu ciü impurtànte u l'è però quéllu, fàcciu du 1955, di rèsti de ina lucalitàe d'alantù inta regiùn du Pòzzu, vixìn a-i cunfìn cu-u Burghéttu[25]. Chi, int'in ràggiu de 150 mêtri, i sùn stài truvài di rèsti de murâje, de ceràmiche lucâli e in tégulu da fàbrica di Coccei de Augusta Bagiennorum. L'è prubàbile che stu paizéttu u fùsse in vicus bén svilüpàu[24], sübitu a mùnte du traciàu da grànde Via Julia Augusta, cumm'u l'è bén reurdàu da-i rèsti du Puntàssu, ch'u permetéva de traversà u Riàn Cazàsse[26]. Pe cùntru, a l'è ancùa scunusciüa a puzisiùn du paìze de Palmata (a Parmà), mensunàu fìna inte l'âtu mediuêvu pe pöi sparì du tüttu, che fòscia u sarêa da identificà pròpriu cun l'abitàu du Pòzzu, o cu-a regiùn da Ramà, d'atàccu a-u bùrgu de Baresciùn[15]. A ògni mòddu, da-i stüddi in si tupònimi antìghi se végghe cumm'u l'è bén ciü prubàbile che a Parmà a se truvàsse ciü a vàlle, intu mudèrnu teritòriu du Burghéttu[27]. Pe de ciü, gh'è ascì u prublêma da puzisiùn du paìze de Pollupice, mensunàu tra Albium Ingaunum e Vada Sabatia fìna in sa Tabula Peutingeriana ma int'in mòddu nu vâri ciàiru e fòscia ciü a punénte da vàlle du Varatèlla[15].

Segùndu ina teurìa du Nino Lamboglia, inte l'etàe rumâna a ghe duvêva esìghe in'âtra stràdda, ciü intèrna e paraléla a-a Via Julia Augusta, ch'a l'andaxêva pròpriu d'inta Varatèlla fìna a Giüsténexi, ma nu gh'è de pröve següre[15]. A ògni mòddu, fìna a-a cöita de l'impêru e ancùa dòppo, u teritòriu da Varatèlla u l'éra bén liàu a-u municipium arbenganéze, du quâle u n'è stàu l'estremitàe de levànte e regiùn a caràttere sruatüttu agrìculu[28].

Etàe de mèzzu[modìfica | modìfica wikitèsto]

Inti prìmmi séculi de l'Etàe de mèzzu, a vàlle du Varatèlla a l'è andà aprövu a-u rèstu da IX Regio: cunquistà da-i ostrugöti, a l'è restà inte quéllu régnu fìna a-a sò scunfìtta cu-a guèra gòtica e l'inprensìpiu da duminasiùn bizantìna, du 538[29]. De chi, u cuntròllu bizantìn u l'è düràu pe tòstu in séculu e l'è pròpriu a sti àgni ch'a remùnta a prìmma mensiùn de quéllu che, fòscia, u l'è stàu u prìmmu paìze da valà, u Castron Baractelìa. Sta mensiùn a rìva da-a Descriptio Orbis Romani du geògrafu Zòrzu Cìpriu, scrìccia tra u 591 e u 606, dund'a gh'è ina lìsta, nu vâri precìza, de sitàe e di castélli ch'i l'éra sutt'a-u cuntròllu de Custantinòpuli. U tupònimu cuscì mensunàu, Castron Baractelìa, u l'è bén impurtànte perché u ne cùnta da prezénsa de in paìze furtificàu, in Castron, inta vàlle da scciümàira Varatèlla (Baractelìa), mésciu a diféza de stràdde vèrsu a Nêva e a Bùrmia, ch'i l'andaxêva a-e ürtime furtificasiui a-i cunfìn cu-i lungubârdi, cùmme quélla de Bardenèi. Pe de ciü, cunscideràndu l'impurtànsa du Castron Baractelìa, a l'è puscibile ch'u sécce stàu custruìu intu scìtu de in ciü antìgu paìze rumânu, du quâle nu gh'è però de rèsti o de memòria[16].

Cu-a fìn da duminasiùn bizantìna u castron, insèmme a-u rèstu da Ligüria, u l'è pasàu a-u régnu lungubârdu du Ròtari, ch'u l'à cunquistà du 643. De chi, i ghe sùn di séculi ch'i nu gh'àn lasciàu vâri de infurmasiùi e ch'i düra fìna a-a fundasiùn de l'impurtantìscimu munesté de Sàn Pêru in Varatèlla, cu-u quâle Tuiràn u l'éra liàu int'in mòddu stréggiu. E ciü tânte testimuniànse de l'épuca i végne da l'antìga Crunaca du munesté de Sàn Pêru in Varatèlla, scrìccia p'a prìmma vòta intu XIV séculu e cunsürtà ascì da-u Paneri p'u sò Sacro e Vago Giardinello. In particulà, u bùrgu de Tuiràn u l'è stàu sùtta a-u cuntròllu dirèttu di frâti da-u muméntu da sò dunasiùn da pàrte du Càrlu Màgnu, cun Sàn Pêru che, a-u IX séculu, u l'éra tra e ciü impurtànti auturitàe religiùze da Ligüria de Punénte intrêa[30]. Inte quélli àgni i gh'éra però di fòrti interèssi in sa vàlle du Varatèlla, ch'i rivâva da-a cüria arbenganéze, da-e cumüne de Tuiràn e d'Arbénga, da-i Du Caréttu e, ciü tàrdi, ascì da-a Repübrica de Zéna e da-i Dòria de Löa, cu-i frâti ch'i l'àn cuscì pèrsu de manimàn e sò pruprietàe. Pe de ciü, l'abasìa a l'axêva ina sèrta impurtànsa cumerciâle truvànduse lüngu u percùrsu de in'antìga stràdda da sà, ch'a s'è pöi mescià a-u fùndu du valùn e da lì a l'à pijàu u nùmme de stràdda da Vàlle. Sta stràdda a duvêva ése bén impurtànte, cùmme testimuniàu da-a descuvèrta di rèsti de ina tùre du XII-XIII séculu in sìmma a-a Ròcca de Barlörie[22]. Dùnca, u bùrgu de Tuiràn u l'è stàu levàu a-i benedetìn, insèmme a Cunscénte, Löa e Bòrzi, cu-in àttu du véscu Lanteru du 9 d'utùbre du 1171, scibén che du 1184 a cüria arbenganéze a l'à pöi decìzu de dà indaré quarchedün di scìti tuiranìn[31].

Méntre a fenìva a duminasiùn di frâti, a cüria a l'à pasàu l'aministrasiùn de tère a capite Dancio usque ad Petram, sarêa a dì da-u câvu du Serià fìna a-a Prêa, a ina növa ma grànde famìja nòbile da sitàe, i D'Àste. A ògni mòddu, inte ste tère chi e pruprietàe di D'Àste i l'éra sruatüttu inta zòna de Tuiràn, dùnde i l'axêva paréggi cuntràtti de livèllu cu-i abitànti du bùrgu[32]. Du 1238 u Giàcumu e u Bungiuvànni D'Àste i l'àn fàcciu diventà Tuiràn in sò fèudu, vendéndu u gròssu de sò prupriutàe a-a cüria, che in scàngiu i l'à numinài scignüri du bùrgu[33]. A despêtu da növa aministrasiùn, i cuntràsti tra i divèrsi partìi i nu s'éra pe nénte giustài e, pe prutézze i sò interèssi, a-u 17 de setémbre du 1250 ina pàrte di tuiranìn a l'à cuscì creàu ina cumpagnìa cumüna. U fiju du Bungiuvànni, u Giacumìn D'Àste, u l'à dùnca decìzu de sciurtì da-i cunflìtti p'u cuntròllu de Tuiràn, dàndu indaré u sò fèudu a-u véscu[34]. Intu méntre, i Du Caréttu i l'éra sciurtìi a métte ün da sò famìja cùmme abâte de Sàn Pêru ma p'u sò mòddu de fà, dàndu améntu a-a crunaca, tra u 1255 e u 1259 u l'è fenìu masàu da-i âtri frâti. Stu fàcciu u l'axêva creàu in gràn turméntu, tânto da dumandà l'intervéntu du Pàppa Bunifàsiu VIII, purtàndu a-a fìn a l'agregasiùn du munesté a-a ménsa vescuvì d'Arbénga[35].

Scaciài dùnca i benedetìn a-u 16 d'utùbre du 1308, u véscu Emanuele Spinola a-u 5 d'arvì du 1315 u l'à ciamàu a purtà avànti l'abasìa i certuzìn de Cazòttu, miràndu bén de cuntrulâri cun di fòrti dàssi[36][37]. U liàmme feudà tra Tuiràn e a Gêxa arbenganéze, cu-u Lanfràncu che inti àgni prìmma u l'axêva trasfurmàu u bùrgu in sa Varatèlla inte l'ürtima rucafòrte du puré terén di véschi d'Arbénga, u nu l'è però düràu ancùa pe vâri témpu[38]. Infàtti, aprövu a-u gràn arémbu dàu a-u Pàppa Urbânu VI intu Scìsma du Punénte, a Repübrica de Zéna a l'axêva vagnàu in fòrte créditu vèrsu de lèi e, dòppu de lünghe tratatìve, u gh'à lasciàu di teritòri ligüri ch'i l'éra sùtta a-a Sànta Séde pe mèzzu de diòcexi d'Arbénga, de Savùna e de Nòri. Tra u 1385 e u 1386, a Zéna i sùn cuscì pasài i paìxi da Prêa, de Bòrzi, de Veréssu, de Giüsténexi e de Tuiràn, ch'u cumprendéva Patarè, Buisàn e a Bràia ascì, mésci tütti insèmme int'in'ünica pudestarìa cumm'u l'éra zà inti àgni du cuntròllu vescuvì[39]. Tra u 18 e u 21 de zügnu du 1386 u gh'è stàu, a grüppi, u zuraméntu de fedeltàe di òmmi de Tuiràn intu palàssu da cumüna vêgia, d'alantù adueràu cùmme edifissiu de guvèrnu da pudestarìa, fàcciu ch'u l'à purtàu a-a fìn di dirìtti da cüria e di D'Àste srua a pupulasiùn. Pe sta raxùn chi, a l'è cumensà ina série de prucèssi tra e pàrte, cunscideràndu ascì i interèssi ecunòmici di véschi, che inte quélli àgni i l'axêva tiràu sciü béi, murìn, gùmbi, papelêre, fàbriche da lâna e da pùve nèira, méntre i marchéxi Du Caréttu i l'axêva ocüpàu u castéllu de Giüsténexi pe tütelâse i cunfìn da-e mòsse di zenéxi. A questiùn a s'è a-a fìn giustà dòppu tòstu sinquant'àgni, cu-a cunvensiùn du 13 d'aùstu du 1434 tra i raprezentànti de Galiötu Du Caréttu, da Repübrica e di tréi paìxi interesài[40]. De ciü, a-u 1386 u remùnta ascì u prìmmu statütu cunusciüu de Tuiràn, furmàu de 88 capìtuli ch'i se sùn cunservài sùlu in pàrte, dapöi cangiài ciü vòte, spécce cu-a mudìfica du 13 de nuvémbre du 1605, ch'a l'à fàcciu adutà de növe régule in 70 paràgrafi[41].

Etàe mudèrna[modìfica | modìfica wikitèsto]

A màppa de Tuiràn e Buisàn inte Jl dominio della Serenissima Republica de Genova in terraferma‎ du cartògrafu zenéze Matteo Vinzoni, 1773

Vèrsu a fìn du XV séculu l'antìga abasìa de Sàn Pêru a l'à pèrsu ascì e sò ürtime pruprietàe ch'i l'éra inta Bùrmia e, pe sta raxùn chi, a sò puzisiùn in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru a l'éra urmâi vegnüa föra de màn e sénsa utilitàe. I certuzìn, cun l'acòrdiu du Generâle de l'Ùrdine, du véscu d'Arbénga e di marchéxi Du Caréttu, a-u 14 d'aùstu du 1495 i l'àn risevüu u perméssu de mesciâse ciü a vàlle, cumensàndu de quéllu ànnu a custrusiùn da növa certùssa inta lucalitàe de Cà növe, d'ancöi dìccia pròpriu da Certùssa, in sa zìna de senèstra da scciümàira. A custrusiùn du cunvéntu, ch'u l'axêva patìu di dàgni int'in'ocüpasiùn du 1500, a l'è terminà du 1564 cu-a realisasiùn du campanìn[42]. Intu Sinqueséntu u l'è stàu aviàu da-i buisanìn u lüngu prucèssu pe rivà a l'autunumìa religiùza e aministratìva, cumensàu a l'11 de nuvémbre du 1592 cu-a separasiùn da gêxa de Sànta Marìa Madalêna da-a paròcchia de Tuiràn[43].

Vèrsu a fìn de stu séculu, a pupulasiùn du paìze a l'éra bén cresciüa, rivàndu a tòstu 1.280 persùne, ch'i staxêva sruatüttu dréntu a-a sénta de murâje, d'alantù dutàe de sìnque pòrte da Còlla, du Murìn, da Scarétta, di Cùnsuri, cunusciüa ascì cùmme a "Purtàssa", e di Fòssi[44]. Dùnca, méntre du 1481 i dumenicài i tirâva sciü a gêxa da Madònna du Ruzâriu a-a Bràia[45], a s'è decìzu de cumensà a recustrusiùn da gêxa de Sàn Martìn, nu sénsa di prublêmi a finansiâra. U növu edifìssiu u l'è stàu cunsacràu a-u prìmmu d'aùstu du 1609[46] e, du 1622, u Senàu da Repübrica u l'à cuncèssu ina sùmma de trexéntu scüi pe arangià u campanìn, adueràu cùmme prexùn ascì, e pe di âtri travàji[47]. U Senàu, pe cùntru, u dumandâva a-a cumüna tuiranìna u màscimu cuntròllu sciü u bòscu da Pallarea, in scìtu d'atàccu a-i cunfìn cu-u Marchezàu de Barestìn de dùnde l'Arsenà da Repübrica u pijâva e légne p'e garée. Pe de ciü, cu-i Du Caréttu i gh'éra ascì di cunflìtti p'i dàssi in sa mèrce che da-u mà a l'andaxêva a Barestìn, tàntu che du 1659 u l'è duvüu intervegnì u Düxe[48].

U 24 d'utùbre du 1714 a marchéza D'Àste a l'à uspitàu intu sò palàssu a Tuiràn l'Elisabetta Farnese, spuzà pe prucüra cu-u rè de Spàgna Felipe V e de pasàggiu p'a Ligüria pe andà a Madrid[49]. Dùi àgni dòppu, a-i 18 de màrsu du 1716, u capitàn Giuseppe Polla u l'à lasciàu pe testaméntu ina rìcca dunasiùn pe creà in'òpera pìa pe l'istrusiùn di fiöi: tiràu sciü l'oratòriu du Trànzitu de Sàn Giüzèppe e arangià ina cà d'atàccu, i frâti sculòpi i gh'àn avèrtu a prìmma scöra du paìze. Sta scöra a l'è dürà fìna a-u 1808, quându i frâti i l'àn duvüu lascià Tuiràn p'ina supresiùn religiùza usciüa da-u regìmme napuleònicu[50].

Etàe cuntempurànea[modìfica | modìfica wikitèsto]

A despêtu da deciarasiùn de neutralitàe da Repübrica de Zéna, e armàe revulusiunârie franséxi i l'axêva ocüpàu ina pàrte da rivéra de Punénte, rivàndu a-u 24 de nuvémbre du 1794 pròpriu a Tuiràn, cu-i prìmmi batajùi ch'i l'éra andài a stà inta gêxa da Bràia e inta Certùssa. U s'è cuscì furmàu in frùnte tra l'armà revulusiunâria e quélla di austru-piemuntéxi che, partìndu da Garésce, u vegnìva zü pasàndu p'a Ròcca e p'a Varatèlla, dùnca da vixìn a Tuiràn e a-u Burghéttu. Pe tòstu in ànnu i nu ghe sùn stài di gròssi cumbatiménti e dùnca, cuscì cùmme inti paìxi a-u reùndu, a lünga ocüpasiùn militâre a l'à purtàu a ina gròssa crìzi inta regiùn, duvéndu mantegnì e trüppe chi acampàe e cunscideràndu ascì che i barestèi, inte l'estàe du 1795, i l'éra duvüi scapà da-u sò valùn e i staxêva lù ascì a Tuiràn. In sa fìn, prìmma de l'inprensìpiu du növu invèrnu, u generâle Pierre Augerau u l'à decìzu de pijà l'inisitìva cun l'atàccu generâle du 23 de nuvémbre, pasàu a-a stòria cùmme a batàja de Löa[51]. Intu cùrsu di cumbatiménti a l'è stàa bén bén danezà a vêgia certùssa, dund'a gh'éra ina redütta d'artijerìa che i franséxi i àn cunquistàu sùlu dòppu di asàlti a-a bajunétta, pe pöi atacà e puzisiùi di austru-piemuntéxi in sa còsta de Dâri[52].

Scibén che, fenìa a batàja, e trüppe franséxi i l'axêva lasciàu u paìze, cu-a creasiùn da Repübrica Ligüre e idée da revulusiùn i se cumensâva a spànde pe ste bànde ascì, purtàndu de gròsse növe a Tuiràn. Cu-a supresiùn de cungregasiùi religiùze, i certuzìn i l'àn pèrsu e sò ürtime pruprietàe, vendüe a di tuiranìn cuscì cùmme di arédi de gêxe du bùrgu[53]. L'aministrasiùn du paìze, numinàu "cumün" da-u növu regìmme, a l'éra afidà a-u maire da Prêa che, cuntrulàndu ascì Giüsténexi, u gestìva u mèximu teritòriu de l'antìga pudestarìa. Insèmme a-e pruprietàe da Gêxa, i sùn stàe sequestràe ascì quélle di marchéxi Du Caréttu, ch'i l'includéva in ortu-giardìn ch'u sarà arangiàu a ciàssa pübrica. Chi, u l'è stàu ciantàu cu-ina gràn fèsta l'erburu da libertàe du paìze, arembàu sciü ina bâze ch'a se pö ancùa végghe, e, ciü târdi, a culònna de triùnfu p'u Napuleùn. Inclüzu intu Cantùn da Prêa, inta Zuridisiùn de Aréne Càndide, de sti àgni a frasiùn buisanìna a l'è stàa destacà da Tuiràn e numinà cumün pe cùntu sò, méntre u paizéttu de Patarè, zà abandunàu, u l'éra inta Zuridisiùn da Sénta, cuntrulà da Arbénga, intu cumün ünicu furmàu da-u Burghéttu e U Serià. E refùrme repübricâne i l'axêva interesàu ascì e tàsse, bén bén cresciüe sùtta a-a növa aministrasiùn rivàndu a tòsto 11.000 frànchi zenéxi, e a creasiùn de ina Vàrdia Nasiunâle bazà in sa léva[54]. A ògni mòddu, a-u 23 de setémbre du 1805 a Repübrica Ligüre a l'è fenìa cun l'annesiùn dirètta a-u Prìmmu Impêru, dürà fìna a-u 1814[55]. Intu chiürtu muméntu d'indipendénsa renuvà, tra u 1814 e u 1815, u guvèrnu da Repübrica Zenéze u l'axêva cumensàu a métte tùrna in pé u vêgiu ùrdine, levàndu ina tàssa in se l'öriu, bén pezànte p'in bùrgu cùmme Tuiràn, e fàndu recuperà a-i Du Caréttu di sò bêni cu-a lézze de recustitusiùn da nubiltàe[56].

Cu-e decixùi du Cungrèssu de Viénna e l'annesiùn a-u Régnu de Sardégna, Tuiràn u l'è fenìu lèi ascì sùtta a-u növu duminatù[57]. Di prìmmi àgni du guvèrnu piemuntéze a gh'émmu ina statìstica tòstu detajà du bùrgu, vìstu a-u 1823, quându i gh'éra 1.379 persùne. In particulà, trè persùne sciü quàttru i travajâva a tèra e, miràndu a-a divèrse prudusiùi, méntre de verdüre e gràn nu se sciurtìva a cruvì u bezögnu lucâle, i 1.120 quintâli d'öriu a l'ànnu i l'éra a ciü impurtànte prudusiùn tuiranìna, cunscideràndu ascì in cunsümmu lucâle ch'u l'éra de 80 quintâli. Gh'éra pöi a prudusiùn, du tüttu particulà, de in vìn de setrùi inventàu da-u Giacinto Garassini e premiàu a-e espuzisiùi universâli de Lùndra du 1851 e de Parìgi du 1855. Méntre e papelêre a-u Martinéttu i l'éra urmâi abandunàe, se regìstra a prezénsa de 13 gùmbi a ina röa, 4 a dùe röe, 2 lavaùi p'a sànsa, 15 murìn p'u gràn e de furnâxe p'a casìna. U tràfegu ciü impurtànte u l'éra quéllu du minerâle de fèru che, descariàu a Löa o a-u Burghéttu, u vegnìva camalàu cu-e sòme fìna a-e fàbriche inta Bùrmia, sruatüttu quélle de Carisàn e de Bardenèi. A gh'éra pöi ina gràn pùira p'a cumpàrsa, du 1817, da musca de l'uriva méntre, cu-a vacinasiùn du 1822, a nu gh'éra ciü de maròti de vaiòru[58]. Pe l'istrusiùn, scibén che du 1815 i marchéxi de Barestìn i l'axêva tùrna avèrtu a scöra du Polla pe dâra indaré a-i sculòpi cumm'i fùsse turnài a Tuiràn, i frâti i nu l'àn ciü rilevà e dùnca, pasà ina série de prucèssi, a s'è derfà l'òpera pìa pe arvì ina scöra pübrica[59].

Du 1905, p'a prìmma vòta inta sò stòria, a Tuiràn u ghe végne liàu u paìze de Cârpe[60], cumün pe cùntu sò fìna a-u 1869 e tacàu a l'inprensìpiu a Barestìn[61], cu-u quâle u l'éra intu marchezàu di Du Caréttu. Pe meju liâse cu-u circundâriu e, in particulà, cu-a feruvìa, arivà a-u Burghéttu a-u prìmmu de zügnu du 1877[62], e cu-a Bùrmia, a cuménsa a realizasiùn d'ina rèi de stràdde. Ste chi i sarêa i "stradùi" pe Cârpe, raxùn principâle du sò destàccu da Barestìn[63] e avèrtu du 1912 (d'ancöi pàrte da SP60), pe Barestìn, avèrtu cu-in cùrpu de màn da-i barestèi dòppu u 1881 (d'ancöi a SP34)[64] e p'u Burghéttu (d'ancöi lèi ascì inta SP60). Pe cùntru, u stradùn pe Buisàn, che d'ancöi u fà pàrte da SP25, u rìva bén ciü târdi, tàntu da êse realizàu, ancùa in tèra batüa, sùlu tra u 1952 e u 1953[65]. Da-u pùntu de vìsta aministratìvu, du 1929 a gh'è stàa a supresciùn du cumün de Buisàn[66], usciüa inte l'àmbitu da pulìtica fascìsta d'agregasiùn di paìxi ciü picìn, méntre u l'éra falìu u prugèttu de creà in cumün "du Varatèlla" pe l'upuzisiùn du Burghéttu e du sò pudestàe[67].

Cùmme tânti âtri paìxi, Tuiràn ascì u l'à avüu e sò vìtime inte dùe guère mundiâli ma, ciü di cumbaténti cadüi, u prêxu ciü âtu u l'è stàu pagàu da-a pupulasiùn du bùrgu inta Segùnda Guèra Mundiâle. Infàtti, cun l'obietìvu de fà satà i pùnti in sa Varatèlla, u 12 d'aùstu du 1944 trèi squadrùi aérei, pe in tutâle de 21 B-17 aleài, i l'à caciàu 240 bùmbe da sinqueséntu lìbbre sciü u paìze. Quéllu giùrnu i ghe sùn restàe 41 persùne, quarànta tuiranìn e in tedéscu, e i sùn stàe derucàe quâxi du tüttu e burgàe da Fascétta e da Bràia, dund'a l'éra supravisciüa a gêxa da Madònna du Ruzâriu, sénsa però sciurtì a cacià zü màncu in pùnte[68]. Scibén che, ancuasài, u l'è stàu l'ünicu, pe pùira de âtri bumbardaménti e génte de Tuiràn, Cârpe e Barestìn pe in sèrtu témpu i l'àn lasciàu i sò paìxi, andàndu a stà inte campàgne o inte gròtte; cu-in gràn nümeru de tuiranìn ch'u l'à decìzu de sustà intu santuâriu de Sànta Lesìa, dréntu a-a gròtta de Sànta Lesìa de Srua. A-i mòrti du bumbardaméntu u l'è dedicàu in munuméntu intu Pàrcu Rusciàn, inauguràu u 26 d'utùbre du 1969 e òpera du famùzu scurtù Agenore Fabbri[69].

Pasà a guèra a gh'è prèstu stàa a recustitusiùn du cumün de Buisàn, deliberà a l'11 de nuvémbre du 1946 da-u guvèrnu pruvizòriu[70]. A-u 28 de màzzu du 1950 di fiöi de Tuiràn i l'àn descruvìu l'entrà a-a gròtta da Bàzura, avèrta a-u pübricu u prìmmu de zenà du 1953 e prèstu vegnüa a ciü impurtànte atrasiùn türìstica du cumün[71]. Da-u 1973 a-u 31 de dixémbre du 2008[72], Tuiràn u l'à fàcciu pàrte da Cumünitàe muntâna Pollupice pe pöi pasà, fìna a-u 2011, inta Cumünitàe muntâna du Punénte Savunéze e a-a fìn, tra u 2014 e u 2016, inte l'Uniùn di cumün da Rivéra de Pàrme e di urìvi.

Abitànti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Evulusiùn demugràfica[modìfica | modìfica wikitèsto]

Abitànti censìi[73]

Minurànse furèste[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dàndu améntu a l'ISTAT, a-u 31 de dixémbre du 2020 a Tuiràn i ghe sùn 92 residénti furèsti[74].

Cugnùmmi ciü difüxi[modìfica | modìfica wikitèsto]

I cugnùmmi ciü difüxi a Tuiràn i sùn: Maineri (Mainêru), Ferrari (Ferâri), Zunino (Zunìn), Oddone (Uddùn) e Durante (Dürànte)[75].

Pòsti de interèsse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetüre religiùze[modìfica | modìfica wikitèsto]

Paròcchia de Tuiràn
  • Faciâta da gêxa de Sàn Martìn

    Faciâta da gêxa de Sàn Martìn

  • A gêxa da Madònna du Ruzâriu

    A gêxa da Madònna du Ruzâriu

  • Oratòriu du Trànzitu de Sàn Giüzèppe

    Oratòriu du Trànzitu de Sàn Giüzèppe

  • Quéllu ch'u rèsta da gêxa da Certùssa

    Quéllu ch'u rèsta da gêxa da Certùssa

  • A capélla de Sàn Ròccu a Baresciùn

    A capélla de Sàn Ròccu a Baresciùn

  • Faciâta de l'abasìa de Sàn Pêru

    Faciâta de l'abasìa de Sàn Pêru

  • Santuâriu de Sànta Lesìa, a cà de l'eremìtta e u campanìn

    Santuâriu de Sànta Lesìa, a cà de l'eremìtta e u campanìn

  • A capélla de Sant'Ànna, a Dâri

    A capélla de Sant'Ànna, a Dâri

  • A capélla de Sant'Antògnu a-a Cruxà

    A capélla de Sant'Antògnu a-a Cruxà

  • Gêxa de Sàn Martìn de Tours: a paròcchia du paìze, a se tröva intu bùrgu vêgiu e a l'è stà tirà sciü vèrsu a fìn du XVI séculu a-u pòstu de l'antìga cêve de Tuiràn, vegnìndu cunsacrà a-u 1° de aùstu du 1609 da-u véscu d'Arbénga Luca Fieschi. A-u de föra a gêxa a se mùstra cu-ina strutüra sémplice, cun pòche decurasiùi, e a gh'à cùmme campanìn in'âta tùre du trexéntu, zà aduerà da-a prìmma cêve. A l'è pöi tacà da in pòrtegu cu-u vixìn oratòriu di disciplinài, rezüu da de culònne ch'i l'éra inta gêxa vêgia. L'intèrnu, a trè navâte separàe cun öttu culònne de prêa de Veréssu, u l'è invêce in stìle baròccu e rìccu de decurasiùi, cu-in grànde artà "a nâve" du 1709, sruastàu da ina crùxe da prucesiùn realizà da-u scurtù zenéze Giambattista Bissone, dìcciu "U Venesiàn". In sa drìccia de l'artà mazù a gh'è quéllu da Sùnta, du 1758, méntre, a-a sò senèstra, se tröva l'artà ciü antìgu da gêxa, sarêa a dì quéllu da Pentecòste, du 1613. Tra e òpere chi cunservàe, se pö ancùa reurdà u pürpitu du 1755, in stìle rococò, a stàtua de Sàn Martìn da butéga zenéze di Olivari e quélle di Sànti Austìn e Giasìntu, da butéga di Carlone. U sufìttu u l'è stàu tenzüu e decuràu da-u zenéze Gerolamo Graffigna, da scöra du Barabìn[76][77].
  • Gêxa da Madònna du Ruzâriu: a se tröva inta burgà da Bràia, de là du Riàn de Baresciùn miràndu da-u Turàccu. A sò custrusiùn, usciüa da-i frâti Dumenicài, a l'è cumensà du 1481, adatàndu de cà che di tuiranìn, u 10 de màzzu du 1478, i l'axêva lasciàu a-a Gêxa. A gêxétta a l'à pijàu u sò aspèttu d'ancöi cu-a ricustrusiùn du 1627 e alantù a gh'éra d'atàccu ascì in cunvéntu. A custrusiùn a l'à però patìu di gròssi dàgni cu-e guère napuleòniche e intu bumbardaméntu de Tuiràn du 12 de aùstu du 1944, vegnìndu dùnca restaurà du '52 e du '69. Dréntu a-a gêxa a gh'è cunservà ina gràn tòra da Vèrgine cu-u Bambìn, fàccia da-u pitù zenéze Orasiu De Ferâri, e dùe stàtue da prucesiùn dedicàe a-a Madònna du Ruzâriu cu-u Bambìn e a Sàn Pêru in Glòria[78][79].
  • Oratòriu de Sàn Bastiàn: u l'è l'oratòriu da paròcchia du bùrgu[80], mésciu de travèrsu a-a gêxa de Sàn Martìn, in sa sò mürâja de drìccia. Chi a gh'è cunservà ina tèira du 1659 du Giulio Benso dedicà a-u Matrimòniu da Vèrgine[81].
  • Oratòriu du Trànzitu de Sàn Giüzèppe: u l'è a l'entrà de mùnte du bùrgu vêgiu, dùnde ina vòta a gh'éra üna de pòrte inte murâje du paìze. I l'àn tiràu sciü intu 1716 pe uré du capitàn Giuseppe Polla, cumm'u l'è reurdàu da in'iscrisiùn in sa faciâta de l'edifìssiu, vegnìndu adueràu da in'òpera pìa di frâti Sculòpi fin'a-u 1798, ànnu de supresiùn de l'Ùrdine inti teritòri da növa Repübrica Ligüre. A capélla a gh'à ina strutüra de tìpu baròccu, surmuntà da ina bèlla cùpula cruvìa de ciàppe e cu-in lanternìn in sa pùnta. Intu dréntu, srua a l'artà de mârmu, se cunsèrva ina tòra dedicà a-u titulâre, in Trànzitu de Sàn Giüzèppe du XVIII séculu realizàu da in pitù scunusciüu de scöra ligüre[82].
  • Certùssa de Tuiràn: a se tröva inta burgà cu-u mèximu nùmme, a-u de là du Varatèlla, dùnde se végghe ancùa i sò rüderi. A custrusiùn da certùssa a l'è cumensà intu 1495, quându i frâti de Sàn Brunùn, ch'i staxêva inte l'abasìa de Sàn Pêru, i sùn chinài ciü a vàlle. Cu-a supresiùn de l'Ùrdine intu 1798, u cumplèssu u l'è stàu abandunàu, vegnìndu in pàrte derucàu quârche ànnu dòppu. Mèntre e cà di frâti i sùn stàe caciàe zü o riadatàe, i svètta ancùa e ruìne da gêxa, ch'a l'éra dedicà a Sàn Pêru in Vìnculi, cun l'âtu campanìn du 1564[83].
  • Capélla de Sàn Ròccu: dìccia ascì di Sànti Pêru e Ròccu, a l'è a gêxétta da burgà de Baresciùn, méscia inte ina ciàssa d'atàccu a-a stràdda ch'a l'andaxêva a Barestìn. A sò custrusiùn a remunterêa a l'inprensìpiu du Seiséntu, pöi rimanezà intu XVIII séculu. Dréntu a-a capélla a gh'è cunservà ina stàtua de Sàn Ròccu, purtà in prucesiùn intu giùrnu da fèsta patrunâle, òpera du scurtù zenéze Giobatta Garaventa[84][85][86].
  • Abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla: cunusciüa ascì cùmme abasìa de Sàn Pêru a-i Mùnti, a se tröva in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru e a l'è tra e custrusiùi ciü antìghe de zòna. Infàtti, dàndu améntu a-a tradisiùn lucâle, a sò realizasiùn a remunterêa fin'a-u perìudu du Càrlu Màgnu; a ògni mòddu e prìmme testimuniànse scrìccie i permétte de dâghe ina datasiùn zà presedénte a l'ànnu mìlle. A l'inprensìpiu aministrà da-i frâti benedetìn, intu 1313 a l'è pasà a-i certuzìn che però, du 1495, i sùn andài a stà inta növa certùssa a-u fùndu da vàlle. A vêgia abasìa a l'à cuscì perdüu a sò impurtànsa, ma sénsa vegnì mâi abandunà du tüttu. Ancùa d'ancöi, a-u giùrnu de Sàn Pêru, inti prài de l'abasìa a se tégne ina fèsta rinumà e, ina vòta ògni sìnqu'àgni, a ghe mùnta da-u bùrgu ina gràn prucesiùn, pasàndu pe l'antìga stràdda da sà[87][88].
  • Santuâriu rüpèstre de Sànta Lesìa: u l'è custruìu in se rìve du Mùnte Raviné, inta gròtta dìccia de Sànta Lesìa de Srua, intu mèzzu tra quélla da Bàzura e quélla de Sànta Lesìa de Sùtta, ch'i sùn l'entrâ e a sciurtìa du percùrsu vixitàbile. A prìmma mensiùn du santuâriu a l'è du 1519, cuntegnüa int'ina bùlla du Pàppa Leùn X, ma zà inte l'Etàe de Mèzzu a gh'éra chi in scìtu sâcru dùnde i se fermâva i pelegrìn ch'i l'andaxêva a Rùmma. De föra a se végghe sùlu a faciâta, cun d'atàccu a cà de l'eremìtta e u campanìn, méntre l'àula du santuâriu a l'è ricavà dréntu a-a gròtta. L'òpera ciü impurtànte chi cunservà a l'è ina stàtua da sànta titulâre du 1604, scurpìa da Taddeo Carlone, méntre, daré l'artà, a gh'è in pùssu cun de l'âiva benedìa aduerà da-i pelegrìn pe bagnâse i öggi e e ferìe[89][90].
  • Capélla de Sant'Ànna: a capélla da burgà de Dâri, a punénte du céntru stòricu, a l'è stàa custruìa a l'inprensìpiu du Seiséntu a l'incrùxu tra a mudèrna stràdda pruvinciâle pe Buisàn e l'antìga stràdda da sà ch'a mùnta fìna a Sàn Pêru. Strutüra rüstega, a gh'à, de travèrsu a-a faciâta lüngu a murâja de drìccia, in picìn campanìn a vèira. L'artà, ancùa arembàu a-a murâja a-u fùndu de l'àula, u l'è pe cùntru ciü rìccu e, da-e sò decurasiùi, se purêa truvà cunfèrma de ina prìmma intitulasiùn a l'Immaculà[91][92].
  • Capelétta de Sant'Antògnu: a l'è ina picìna capelétta inta burgà da Cruxà, cumpréza tra a Bràia, a levànte, e Baresciùn, a punénte. Situà a l'incrùxu tra de növe stràdde residensiâli e restaurà du 2015, a gh'à in artarìn srua a-u quâle a gh'è in afréscu dedicàu a-u sàntu[93].
Paròcchia de Cârpe
  • Gêxa de Sàn Benârdu: a l'è a gêxa da paròcchia de Cârpe, situà a-u céntru da frasiùn inta burgà che, pijàndu da lèi u nùmme, a l'è dìccia pròpriu da Gêxa. Tirà sciü pe rimpiasà u primìscimu scìtu sâcru du paìze e a l'inprensìpiu dedicà a Sàn Bastiàn, a l'è stà erezüa a paròcchia du 1609 cu-a separasiùn da-a gêxa muè de Sàn Zòrzu de Barestìn. A-u de föra a gh'à ina strutüra sémplice, afiancà da in'âtu campanìn da-a caraterìstica cùpula a seùlla, ch'a gh'à d'atàccu, vèrsu mùnte, u lucâle dund'a staxêva a scöra e, de daré, a cà canònica. U dréntu, a ina sùla navâta, u l'è duminàu da l'artà baròccu, usciüu da-i marchéxi Du Caréttu de Barestìn e ch'u gh'à ancùa i stémmi da famìja intajài intu mârmu. Tra e òpere chi cunservàe, pe devusiùn e prêxu se pö mensunà a stàtua de Sàn Benârdu, cumisciunà inte l'Öttuséntu da-a cunfratèrnita de Sàn Bastiàn e purtà in prucesiùn a-u dì da fèsta patrunâle[94][95].
  • Oratòriu de Sàn Benârdu: custrusiùn in sa stràdda pruvinciâle, a l'è a l'entrà du paìze, vixìn a-a burgà da Rùggia. L'edifìssiu, ch'u l'à pijàu a sò strutüra d'ancöi intu cùrsu de l'Öttuséntu, u l'è stàu l'oratòriu da frasiùn e ascì a sêde a cunfratèrnita de Sàn Bastiàn. Cu-a fìn da cunfratèrnita, intu XIX séculu l'oratòriu u gh'à avüu vârie funsiùi e, pe in sèrtu témpu, u l'è stàu fìna adueràu cùmme cìne.

Architetüre civìli[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • L'âra du palàssu D'Àste-Du Caréttu afacià sciü u Pàrcu du Marchéze

    L'âra du palàssu D'Àste-Du Caréttu afacià sciü u Pàrcu du Marchéze

  • U pùnte de Giàire

    U pùnte de Giàire

  • U pùnte du Murìn, inta burgà cu-u mèximu nùmme

    U pùnte du Murìn, inta burgà cu-u mèximu nùmme

  • U Parâxu: u l'è u palàssu intu céntru stòricu dund'i staxêva i véschi d'Arbénga, ch'i l'aduerâva d'estàe cùmme sò residénsa. Afaciàu in sa Vìa Paròdi, u Parâxu u gh'à a-u ciàn terén de arcàe rezüe da trè culònne, tiràe sciü intu XV séculu. Chi a se cunsèrva in architrâvu de prêa nèira, fàcciu du 1503, ch'u gh'à scurpìi i blazùi de Sàn Miché, titulâre da catedrâle, e du véscu Leonardo Marchese, ch'u l'à cumisciunàu. Intu Parâxu, du 1831, u gh'è nasciüu u puêta tuiranìn Baccio Emanuele Maineri[96].
  • Palàssu D'Àste-Du Caréttu (in Vìa Paròdi), aù Garasìn: cunusciüu ascì cùmme Domo de Aste, u l'è tra i ciü impurtànti palàssi du céntru stòricu. U l'è furmàu da vâri edifìssi tacài insèmme e tirài sciü tra u 1300 e u 1806, vegnìndu rimanezài intu cùrsu du XIX séculu pe cùntu da famìja Garasìn. A-u de föra u palàssu u prezénta ina löggia du Trexéntu e in purtà de prêa du Finà du XVI séculu, cu-a faciâta in sa Ciàssa Mârtiri ch'a l'è ancùa decurà cu-u stémma da famìja di cùnti D'Àste. Intu dréntu du palàssu, se pö ancùa végghe arêdi e decurasiùi uriginâli, cu-u gràn scarùn du 1797 de mârmu e ciàppe ch'u pòrta fìna a l'âtriu da gràn sâla, decurà intu XVIII séculu e dutà de in camìn de mârmu in stìle Luìggi XV. I paviménti i cunsèrva ancùa di lagiùi uriginâli du Seiséntu.
  • Palàssu D'Àste-Du Caréttu (in Vìa Pòlla): dìcciu ascì u palàssu "du Marchéze", a sò custrusiùn a remunterêa a-u XV séculu, pöi rimanezà cun parégge azùnte intu cùrsu di séculi. Da l'inprensìpiu de pruprietàe da famìja D'Àste, du 1800 i l'àn catàu i Du Caréttu de Barestìn, ch'i ghe sùn stài fin'a-u 1950. Inte stu palàssu chi, afaciàu sciü u Pàrcu du Marchéze, a gh'è a sêde du musêu etnugràficu da Vàlle du Varatèlla, druvìu du 1997 e ch'u permétte de vixitâne e stàlle e ina pàrte du ciàn nòbile, alestìu cùmme a-u témpu di cùnti D'Àste[97][98].
  • Palàssu Barestìn: pruprietàe da famìja di Du Caréttu de Barestìn, u l'è ina custrusiùn du XVI séculu, afacià in sa Ciàssa Mârtiri a l'incrùxu cun Vìa Paròdi. A-u ciàn terén u gh'axêva de arcàe che aù i sùn seràe, ma de quâli se pö ancùa mirà u prufì di maùi[99].
  • Palàssu Dürànte: u l'è in palàssu du céntru stòricu, afaciàu sciü Vìa Paròdi. De pruprietàe de l'umònima famìja tuiranìna, u gh'à in purtà de prêa nèira decuràu, intu tìmpanu, cu-a scrìccia "Si Deus pro nobis, quis contra nos?"[100].
  • Vìlla Mainêru o Pruvàggi: a l'è ina gròssa villa ch'a se tröva sübitu a vàlle du bùrgu, cumpréza tra a vêgia stràdda, ch'a pàssa dréntu a-u paìze, e a növa pruvinciâle. A sò custrusiùn a l'è stà cumisciunà da-u Pêru Mainêru, dìcciu "u Biundìn", vèrsu a fìn du XIX séculu, restàndu de pruprietàe de famìje Mainêru e Barlòccu fin'a-u 1978. Vixità, intu cùrsu di àgni, da impurtànti persunalitàe, tra i vâri incùntri pulìtici l'è stàu chi ch'u s'è decìzu de custruì a famùza Vìa XX Setémbre de Zéna. A vìlla a l'è afiancà da âtre custrusiùi ciü picìne, da ina tùre inta faciâta de punénte e, a-u reùndu, a gh'à ancùa in picìn giardìn[101][102].
  • Pùnte de Giàire: u l'è in antìgu pùnte du Trexéntu, pe vâri séculi l'ünicu ch'u l'atraversésse a scciümàira, situàu a l'artéssa du bùrgu vêgiu. U pùnte, ch'u l'à pijàu u nùmme da-u scìtu dund'u se tröva, u gh'à ina strutüra a trè arcàe de larghéssa diferénte e, srua a-a ciü âta, intu XIX séculu a s'è realizà ina capelétta vutìva. De frùnte a sta capelétta a gh'è ancùa ina crùxe, cu-ina targa du 1818 ch'a reùrda l'indurgénsa de quarànta giùrni a chi u l'avésse dìcciu in pater ed ave[103][104].
  • Pùnte du Murìn: u l'è in pùnte de prêa a dùe arcàe lüngu a stràdda che da-u bùrgu a muntâva fin'a-a Certùssa. U sò nùmme u végne da-u gràn edifìssiu in sa zìna de senèstra du Varatèlla, tiràu sciü tra i séculi XV e XVII da-i frâti du cunvéntu e che a l'inprensìpiu u l'éra adueràu cùmme papelêra, cangiàndu ciü târdi a sò funsiùn a quélla de gùmbu e de murìn da gràn. D'atàccu a stu pùnte, a gh'è u scìtu dund'u pàrte u bêu de l'âiva câda, ch'u càmpa l'âiva de ina funtâna ch'a sciòrte de pòcu ciü in sciü du léttu da scciümàira[88].
  • Cà de Pégure: i sùn e cà da pastùi, d'ancöi abandunàe, ch'i se tröva in se rìve di mùnti a-u reùndu du paìze, bén difüze tra i cumün de Tuiràn e de Buisàn. Sèrte de ste cà i gh'àn fìna in'urìgine ch'a purêa remuntà a l'Etàe de Mèzzu o ancùa prìmma e, in particulà, a l'è prubàbile che a cuscì dìccia Cà da Turétta, srùa a-u bùrgu, a fùsse a l'inprensìpiu in edifìssiu furtificàu. E âtre "cà de Pégure" i sùn, in se rìve du Mùnte Aü, a Cà de Cùnche, a Cà Leàe, a Cà di Nèiri, a Cà Barèste e a zà mensunà Cà da Turétta; dapöi i ghe sùn a Cà du Pòzzu e a Cà Massò sùtta a-u Pòzzu de Barestìn e, de d'âtu a-a burgà de Dâri, a Cà du Cìcciu, a Cà du Gispò e a Cà de Beccarìa[105].

Architetüre militäri[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Quéllu ch'u rèsta da tùre srua a-u Bâsu du Giudéu

    Quéllu ch'u rèsta da tùre srua a-u Bâsu du Giudéu

  • Detàju de üna de murâje

    Detàju de üna de murâje

  • Tùre de Barlörie: d'ancöi supravisciüa sùlu inte ruìne da pàrte ciü bàssa de sò murâje, a l'è ina tùre de vàrdia du XII-XIII séculu, custruìa in sìmma a-u brìccu du Bâsu du Giudéu pe duminà u valùn dìcciu "da Vàlle", in se l'antìga stràdda da sà. A tùre a gh'à ina bâze quadrâta, cu-i sò fiànchi ch'i sùn lünghi ciü o mênu 5,5 m, e cun de murâje che, p'a pàrte ch'a l'è ancùa in pé, i sùn èrte tòstu in mêtru e mézzu. U scìtu archeulògicu da tùre u l'è stàu identificàu du 1999 e u cumprénde ascì i prài a mùnte da Ròcca, dùnde i sùn stài descruvìi i rèsti de in paìze picìn ch'u remunterêa fìna a l'Etàe du Fèru, sêde de ina pupulasiùn di Ligüri Antìghi[22].
  • A Purtassa: dìccia intu pasàu a "Pòrta Magiù"[106] a l'è pòrta de vàlle inte murâje du bùrgu vêgiu, avèrta in diresiùn du Burghéttu. A pòrta a l'éra surmuntà da in èrcu ma, intu dòppu guèra, u l'è stàu caciàu zù insèmme a-a canònica, ch'a l'axêva patìu di gròssi dàgni intu bumbardaméntu du '44[107].

Musêi[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • L'entrà du musêu

    L'entrà du musêu

  • I atrèssi du bancarà intu musêu etnugràficu

    I atrèssi du bancarà intu musêu etnugràficu

  • Atrèssi p'u travàju inti càmpi

    Atrèssi p'u travàju inti càmpi

  • U schéletru de lìnce intu musêu preistòricu

    U schéletru de lìnce intu musêu preistòricu

  • Musêu etnugràficu da Vàlle du Varatèlla: druvìu du 1997, u se tröva dréntu a-a pàrte du Palàssu D'Àste-Du Caréttu sciü Vìa Pòlla. U musêu u gh'à ina culesiùn de tòstu 1.400 pèssi, divìxi tra dixöttu sesiùi in sa bâze du tìpu de travàju, ch'i remùnta da-i prìmmi àgni du XVII séculu fìn'a l'inprensìpiu de quéllu pasàu. Inti vâri alestiménti i se pö végghe i atrèssi aduerài inti mestéi de l'épuca, cùmme quélli p'u travàju inti càmpi, quélli du ferà, du bancarà, du scarpà e du caciò, ùltre a numerùze testimuniànse da cultüra di paizài e da sò religiuzitàe. A vìxita a-u musêu a cumprénde ascì l'entrà a-u ciàn nòbile du palàssu D'Àste-Du Caréttu, cu-a capélla da famìja, ina culesiùn de quàddri e arcüne stànsie alestìe cùmme a-i témpi di cùnti D'Àste[108].
  • Musêu preistòricu da Vàlle du Varatèlla "Nino Lamboglia": alestìu inti àgni '50, u musêu preistòricu u se tröva dréntu a l'edifìssiu a l'entrà de gròtte e u l'è pàrte du sò percursu de vìxita. Inta picìna espuzisiùn, intitulà a-u prufesù Nino Lamboglia, i ghe sùn cunservài di repèrti du Paleulìticu, du Neulìticu e de l'etàe rumâna, ch'i végne sécce da-e gròtte de Tuiràn che da âtri cumün da zòna. In particulà, tra i pèssi ciü impurtànti da mùstra a gh'è u schéletru quâxi cumplétu de in ùrsu de tâne, ùltre a quéllu de in picìn de lince descruvìu, da in scâvu clandestìn, int'ina gròtta tra Campugêxa e Peàgna e recuperàu da-u cuntrabàndu du 1997[109][110].

Natüra[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • A strutüra de "l'òrganu" inta gròtta da Bàzura

    A strutüra de "l'òrganu" inta gròtta da Bàzura

  • E strutüre areundàe inte l'atro de Cibele, gròtta da Bàzura

    E strutüre areundàe inte l'atro de Cibele, gròtta da Bàzura

  • "Sciùre" d'aragunìte inta gròtta de Sànta Lesìa de Sùtta

    "Sciùre" d'aragunìte inta gròtta de Sànta Lesìa de Sùtta

  • A stànsia du Pantheon inta gròtta de Sànta Lesìa de Sùtta

    A stànsia du Pantheon inta gròtta de Sànta Lesìa de Sùtta

Ecunumìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • A Câva Tùri, de l'impréza Marchìziu, mirà d'in Buisàn

    A Câva Tùri, de l'impréza Marchìziu, mirà d'in Buisàn

  • A vêgia câva de Marchìziu a-u Martinéttu, d'ancöi serà

    A vêgia câva de Marchìziu a-u Martinéttu, d'ancöi serà

  • E ruìne du murìn inta burgà cu-u mèximu nùmme, prìmma adueràu cùmme papelêra

    E ruìne du murìn inta burgà cu-u mèximu nùmme, prìmma adueràu cùmme papelêra

Da-i ürtimi àgni du XX séculu u cumün de Tuiràn u l'è stàu interesàu da in gràn desvilüppu, ch'u l'à fàcciu tòstu radugià de pupulasiùn inte trent'àgni. Intu pasàu l'ativitàe ecunòmica ciü impurtànte a l'è sémpre stàa quélla agrìcula, cu-i sò terén ch'i sùn cürtivài a ortàggi, ciànte da frütu e, sruatüttu, urìve. Ste chi, purtàe inta vàlle da-i frâti benedetìn, sturicaménte i gh'àn avüu in ròllu centrâle inte l'ecunumìa du pòstu e, a-a giurnà d'ancöi, i sùn prinsipalménte de varietàe tajàsca e curumbàira[117]. Gh'è ascì a ràira e rüstega qualitàe dìccia carparìna, tìpica du paìze de Cârpe, de dùnde a l'à pijàu u nùmme, caraterizà da-i sò urivìn e da-a rexisténsa a-u fréggiu. Liàe a-a sò cürtivasiùn, a gh'è pöi quârche ativitàe p'a trasfurmasiùn de urìve, cu-in gùmbu ch'u l'è ancùa in funsiùn, e de câve gestìe da-a stòrica impréza tuiranìna Marchìziu. Pe de ciü, in mezüra ciü cuntegnüa i sùn ancùa praticài l'alevaméntu e u tàju e trasfurmasiùn de légne[118].

De antìghe indüstrie mesciàe da l'âiva du Varatèlla, da-e papelêre a-i Defìssi a-e fàbriche du fèru a-u Martinéttu, u nu l'è invèce restàu nénte föra de sò ruìne, cu-a pòca ativitàe indüstriâle che aù a l'è inta regiùn de Patarè, sübitu a-u de là du cunfìn cu-u Burghéttu. A-a giurnà d'ancöi a ciü pàrte da pupulasiùn a l'è dùnca cuncentrà intu setù di servìssi, bén spunciàu da-a descuvèrta de gròtte du 1950. ch'i sùn prèstu vegnüe a ciü impurtànte atrasiùn türìstica da valà, purtàndu cu-u témpu a valurizà ascì u céntru stòricu e-e âtre ativitàe intu setù[119].

Cultüra[modìfica | modìfica wikitèsto]

Istrusiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Bibliutêche

  • Bibliutêca cìvica "Baccio Emanuele Maineri": a l'è a bibliutêca du paìze, de pruprietàe püblica e gestìa da l'asuciasiùn "A Cumuna Veggia". E sò stànsie i sùn stàe arangiàe a-u prìmmu ciàn da vêgia cumüna tuiranìna, in palàssu du Turàccu inte Vìa Paròdi, e a pìja u nùmme da-u scritù tuiranìn Baccio Maineri, creatù da prìmma bibliutêca püblica du paìze. Insèmme a-e bibliutêche de Buisàn, du Burghéttu e de Barestìn, da-u 2003 a l'è dréntu a-u Scistêma Bibliutecâriu da Vàlle du Varatèlla[120].

Scöre

A Tuiràn i ghe sùn tréi livèlli de scöre, cu-a prezénsa de in azìlu, de elementâri e de scöre médie, ch'i fàn tütte pàrte de l'Istitütu Cumprensìvu da Vàlle du Varatèlla[121]. E elementâri, intitulàe a l'Eugenio Montale, i sùn a-a Bràia, int'in palàssu vixìn a-a cumüna, méntre l'azìlu e-e médie i se tröva drénto a 'n edifìssiu de növa custrusiùn, avèrtu du 2017, a l'estremitàe vèrsu nòrd du céntru du paìze. A sesiùn de médie a l'è intitulà a-u Giuseppe Polla, benefatù du cumün intu Seiséntu ch'u l'à fàcciu creà a prìmma scöra de Tuiràn, méntre l'àzilu u l'à pijàu u nùmme da-a scià Agnese Garassini, méistra da scöra de Cârpe inti àgni da guèra che, cu-a sò ativitàe, a l'à evitàu ch'i ghe fùsse di incidénti a-u muméntu du rastrelaméntu tedéscu du frevà du 1944[122].

Dialéttu tuiranìn[modìfica | modìfica wikitèsto]

U mèximu arguméntu in detàju: Dialétto arbenganéize.

A Tuiràn se pàrla ina varietàe du dialéttu arbenganéze, pàrte du grüppu du ligüre de séntru-punénte, ch'a gh'à di caràteri impurtànti de diferénsa da-u parlà da sitàe. P'e sò caraterìstiche se pö cunsciderà u tuiranìn cùmme in parlà bén arcàicu e diferensiàu da-i paìxi a-u reùndu e, tra e diferénse ciü marcàe, a reurdémmu:

  • a cunservasiùn da -r- intervucàlica, éxitu in cumün cu-e âtre parlàe ligüri ciü arcàiche.
  • in'evulusiùn bén particulà du latìn -CT- che, dòppu ése vegnüu -yt- (làite), u l'è pasàu a [cˑ], sarêa a dî "làcce", cùmme a Castrevéju[123] e intu piemuntéze de levànte.
  • u latìn -LJ- u s'è evulüu in di mòddi nu vâri paréggi, tàntu che ancöi i ghe sùn sécce di éxiti in [y] cùmme "travajà" che in [iy] cùmme "pijà", méntre a Barestìn[124] e Castrevéju[123] a gh'è [ʎ], bén particulà inta zòna, e a-u Burghéttu u cuménsa a esìghe l'éxitu zenéze in [g].
  • a cöita suvénte da -g- intervucàlica e ina sèrta debuléssa da -v-, sécce intervucàlica che a l'inprensìpiu de paròlle. Méntre a -v- a gh'à stu éxitu in de bèlle varietàe da Ligüria intréa, a cöita da -g- a l'è zà ciü ràira e, tra i paìxi a-u reùndu, a l'è in cumün sruatüttu cun Castrevéju[123]. Inte paròlle ch'i cuménsa pe gu + vucâle u gu u pàssa a v; cùmme da guagnà a "vagnà".
  • ina legêra velarizasiùn da a quându a l'è tònica, scibén ch'a nu l'è vâri marcà, sruatüttu rispèttu a-u Burghéttu.

De föra du céntru du cumün, u tuiranìn u l'è parlàu ascì in Cârpe, cu-u carpòru ch'u se diferénsia sruatüttu p'avé cunservàu ciü fùrme antìghe e pe n'avé vâri de infruénse da-e parlàe da Rivéra, e a Buisàn, dund'u l'è ciü avèrtu a-i caràteri de Löa e, in generâle, da Rivéra.

Persune liàe a Tuiràn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ritràttu du Baccio Maineri
  • Giovanni Battista D'Aste (Tuiràn, 1566 - Rùmma, 1620): frâte austignàn, oratù e teòlugu a l'Archigymnasium de Rùmma. U pâpa Pàulu V u l'à numinàu vicâriu generâle de l'Ùrdine Austignàn e, ciü târdi, ascì sacrìsta puntifìciu e véscu da diòcexi de Tagàste, sitàe da Numidia dund'u l'è nasciüu Sant'Austìn[125].
  • Giuseppe Polla (Tuiràn, 1659 - 1716): capitàn da Repübrica de Zéna e benefatù du cumün. Intu sò testaméntu u l'à lasciàu in'impurtànte dunasiùn pe fundà a Tuiràn in cunvéntu di Sculòpi, dùnde mustrà a-i fijöi cùmme léze, scrìve e fà de cùntu[126].
  • Pier Giacinto Garassini (Tuiràn, 1787 - 1868): mêgu, pulìticu e benefatù. U s'è laureàu a-a Sorbonne travajàndu pöi cùmme diretù da clìnica de Montpellier e u l'è stàu elezüu a-a càrega de depütàu du Régnu de Sardégna pe dùe legislatüre. U l'à publicàu vâri stüddi scientìfici, sécce liài a-u sò travàju che de agricultüra, e u l'à avüu dùi fìji, Onesto e Amando, ch'i se sùn dedicài a-a vìtta militâre[127].
  • Baccio Emanuele Maineri (Tuiràn, 1831 - Rùmma, 1899): scritù, tradutù e giurnalista, u l'à travajàu cùmme bibliutecâriu a Rùmma int'in ministêru. U l'à scrìcciu de òpere sciü arguménti diferénti, da tèsti stòrici, biogràfici e crìtici a rumànzi e stòrie, cu-in stìle infruensàu a l'inprensìpiu da Francesco Domenico Guerrazzi e Edgar Allan Poe e ciü târdi ascì da-u Manzoni. Pe quârche ànnu u l'è stàu u diretù du giurnâle Il diritto e, cu-ina culesiùn inisiâle de 221 publicasiùi e 214 librétti, u l'à creàu a prìmma bibliutêca pübrica de Tuiràn[128].
  • Onesto Garassini (Tuiràn, 1832 - 1902): dòppu avé frequentàu l'Académia Reà de Turìn u l'è entràu inti bersajéi, pijàndu pàrte a-a campàgna in Crimêa e a-a préza de Rùmma du 20 de setémbre du 1870. U s'è cungedàu cu-u grâdu de Tenénte Culunèllu[127].
  • Amando Garassini (Tuiràn, 1836 - 1892): u l'à frequentàu lèi ascì l'Académia Reà de Turìn, entràndu, cùmme u sò frè, intu còrpu di bersajéi. U l'à partesipàu a l'invaxùn du Régnu de Dùe Sicìlie e u s'è cungedàu cu-u grâdu de capitàn[127].
  • Pietro Igino Mainero (Tuiràn, 1840 - 1913): scìndicu de Tuiràn pe paréggi àgni, u l'à fàcciu alargà e alestì l'uspeà du paìze, metténdughe ina pàrte du sò patrimòniu. U l'à pöi partesipàu ativaménte a-a realizasiùn de quélla che ancöi a l'à a stràdda pruvinciâle 60 (ch'a và da-u Burghéttu a Bardenèi), permetténdu u pasàggiu inti sò terén.
  • Giuseppe Bontempo (Tuiràn, 1853 - ?): u s'è trasferìu inte l'América du Süd, a Buenos Aires, dund'u l'à cruvìu de impurtànti puzisiùi inte cumünitàe d'emigrài. In particulà, u l'è stàu u presidénte da sucietàe nasiunâle italiâna de Buenos Aires e sòciu unurâriu da sucietàe "Giuseppe Gailiano"[129].
  • Francesco Ronco (Barestìn, 1894 - Tuiràn, 1978): militâre, u l'à cumbatüu inta prìmma guèra mundiâle cu-u grâdu de suttutenénte. Inta guèra de liberasiùn u l'è stàu u cumandànte du 184° regiméntu paracadütìsti e pöi du regiméntu paracadütìsti "Nembo", cu-u grâdu de Generâle de Brigà. A-u cungêdu, intu 1967, u l'éra rivàu a-u grâdu de Generâle de Còrpu d'Armà[130].
  • Giovanni Battista Parodi (Zéna, 1905 - Mâta, 1941): nasciüu a Zéna ma de famìja tuiranìna, u l'è stàu Tenénte de Vascèllu inta Régia Marìna e capusquadrìja di MAS, vâgnàndu ina medàja d'argéntu p'in'asiùn intu cùrsu du bumbardaméntu aleàu de Vuè du 1940. U l'è fenìu masàu u 26 de lüju du 1941 inte in atàccu di MAS a-u purtu da Valétta, pijàndu pe stu chi ina medàja d'argéntu a-a memòria[131].
  • Marco Bertolotto (Cugén, 1959): pulìticu, elezüu cùmme scìndicu de Tuiràn pe dùe vòte, u l'è stàu u presidénte da pruvìncia de Savùna da-u 2004 a-u 2008.

Fèste e fêre[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • U mercatìn p'i gùmbi du 2012, inta Bràia

    U mercatìn p'i gùmbi du 2012, inta Bràia

  • I stand inta ciàssa du bùrgu vêgiu

    I stand inta ciàssa du bùrgu vêgiu

  • Fèsta di Gùmbi: scibén ch'a nu sécce lià a in'antìga tradisiùn, a fèsta di gùmbi a l'è diventà a ciü rinumà du paìze. Urganizà p'a prìmma vòta du 1984, a cunscìste int'ina spéce de sâgra cun mercatìn spantegà p'i carùggi du bùrgu vêgiu, de föra de quârche ànnu quand'a l'è stàa inta câva de Martinéttu, cun numerùxi stand dùnde se cüxina i ciàtti da tradisiùn ligüre e nu sùlu. Da-a durâta de ciü giùrni, de sòlitu a l'è a l'inprensìpiu du méze d'aùstu[132].
  • Fèsta de Sàn Pêru: fèsta antìga tântu sentìa da-i tuiranìn, a sò urìgine a remunterêa fìn'a-u XVI séculu, quându i frâti certuzìn ch'i staxêva inte l'abasìa de Sàn Pêru a-i Mùnti i se sùn trasferìi inta növa certùssa, ciü a vàlle. A l'è dùnca cumensà a tradisiùn che, a-u prìmmu de màzzu, a prevédde a muntà a-a vêgia abasìa pe mèzzu da l'antighìscima stràdda da sà e che aù, ògni sinqu'àgni, a cumprénde ancùa a prucesiùn sulènne cu-i Crìsti de cunfratèrnite tuiranìne, cu-u rèstu di prucesiunànti ch'u cànta a "Làuda de Sàn Pêru"[133].
  • Fèsta de Sàn Martìn: a fèsta p'u sàntu patrùn du paìze, a l'è ufisià a-a prìmma dumèniga da-u 11 de nuvémbre, cu-ina méssa sulènne inta gêxa de Sàn Martìn e ina prucesiùn ch'a pàssa p'e stràdde du bùrgu vêgiu, muntàndu fìn'a-a Bràia pe pöi vegnì indaré chinàndu da-a pruvinciâle[134].
  • Fèsta da Madònna du Ruzâriu: a l'è celebrà, d'intùrnu a-u 7 d'utùbre, p'a festivitàe a-a quâle a l'è dedicà a gêxétta da burgà da Bràia. Dòppu a sànta méssa, a gh'è a prucesiùn da stàtua da titulâre p'i carùggi du bùrgu[135].
  • Fèsta de Sàn Ròccu: a l'è a fèsta p'u titulâre da burgà de Baresciùn, fàccia tütti i àgni inti tréi giurni da-u 14 a-u 16 d'aùstu. A cumprénde ina sâgra ch'a se desvilüppa intu carùggiu de Baresciùn e, a-u dì du sàntu, ina prucesiùn guidà da-a càssa de Sàn Ròccu ch'a fà u gìru da burgà[136].
  • Fèsta e féra de Sànta Lesìa: celebrà a-u prìmmu giùrnu festìvu da-u 13 de dixémbre, a l'è a festivitàe p'a sànta titulâre du santuâriu de Tuiràn. A muntà a-u santuâriu a l'è fàccia a-a sèira, a-u ciàiru de lantèrne e di lümmì purtài in prucesiùn da-i fedéli. Intu bùrgu vêgiu a gh'è ascì a tradisiunâle féra, cu-u mercatìn e i stand gastrunòmici[137].
  • Fèsta de Sàn Benârdu: a l'è a fèsta principâle du paìze de Cârpe e a l'è celebrà intu giurnu du sò patrùn, sarêa a dì u 20 de aùstu. A fèsta a cumprénde, dòppu a méssa, a prucesiùn da càssa du sàntu fìna a-u pilùn a-a Madònna e, a segùnda di àgni, ina sâgra inti prài d'atàccu a-a gêxa.

Spòrt[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Tuiràn i ghe sùn dùe strutüre p'e ativitàe spurtìve:

  • Palaséttu du Spòrt "Roberto Giuliano": céntru adueràu pe spòrt diferénti, u l'è gestìu da l'Associazione Sportiva Dilettantistica Toirano, ch'a ghe zöga ascì e partìe in cà du canpiunàu de balùn a 5 cu-a squàddra A.S.D Toirano Futsal, a-u 2023 inte l'ünica série C ligüre[138]. U palaséttu u l'è intitulàu, da-u 2019, a-u Roberto Giuliano, tra i fundatùi de l'asuciasiùn spurtìva e medàja de brùnzu a-u varù civìle p'avé sarvàu in òmmu ch'u se uxêva cacià sùtta in trénu, mancàu du 2007 int'in incidénte[139].
  • Ténis de Tuiràn: u se tröva inta burgà de Bengiàe, de sutta a-a pruvinciâle in sa zìna de drìccia da Varatèlla. Gestìu da l'A.S.D. Tennis Club Gli Ulivi, e sò dutasiùi i cumprénde sìnque càmpi da zögu, sécce a-u cuvèrtu che nà, cun quàttru ch'i gh'àn u fùndu de tèra e ün de sintéticu[140].

Aministrasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

A cumüna cu-a gêxa da Madònna du Ruzâriu

Scìndici de Tuiràn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Perîodo Prìmmo çitadìn Partîo Càrega Nòtte
6 zügnu 1985 15 zügnu 1990 Gino Parodi DC Scìndicu
15 zügnu 1990 24 arvì 1995 Gino Parodi DC Scìndicu
24 arvì 1995 14 zügnu 1999 Marco Bertolotto lista civica Scìndicu
14 zügnu 1999 14 zügnu 2004 Marco Bertolotto PDS Scìndicu
14 zügnu 2004 8 zügnu 2009 Silvano Tabò lìsta cìvica Scìndicu
8 zügnu 2009 26 màzzu 2014 Silvano Tabò Viviamo Toirano
(lìsta cìvica) 		Scìndicu
26 màzzu 2014 27 màzzu 2019 Gianfranca Lionetti Punto e a capo
(lìsta cìvica) 		Scìndicu
27 màzzu 2019 in càrega Giuseppe De Fezza Toirano Continua...
(lìsta cìvica) 		Scìndicu

Vìe de cumünicasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Stràdde[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • A SP25 a Dâri

    A SP25 a Dâri

  • A prêa du 5° e ürtimu chilòmetru da SP25, a Dâri

    A prêa du 5° e ürtimu chilòmetru da SP25, a Dâri

  • A SP34 a l'inprensìpiu da burgà de Baresciùn

    A SP34 a l'inprensìpiu da burgà de Baresciùn

  • A SP60 miràndu d'in Patarè vèrsu i cunfìn cun Tuiràn

    A SP60 miràndu d'in Patarè vèrsu i cunfìn cun Tuiràn

  • U pùnte Mainêru da SP60 a-u Sâtu du Lüu

    U pùnte Mainêru da SP60 a-u Sâtu du Lüu

Intu teritòriu tuiranìn i ghe pàssa trè stràdde pruvinciâli, ch'i u lìa a-i paìxi a-u reùndu. A ciü impurtànte a l'è a stràdda pruvinciâle 60, ch'a pàrte da-u Burghéttu e che, traversài Tuiràn (dund'a gh'à u nùmme de "Stràdda Pruvinciâle") e Cârpe (dund'a l'è dìccia "Stràdda da Rùggia"), a mùnta fìna a Bardenèi pasàndu p'u Zùvu[141].

I âtri dùi stradùi i sùn quélli ch'i vàn d'in Tuiràn a Barestìn e a Buisàn: u prìmmu, a SP34, dòppu avé pasàu a burgà de Baresciùn a mùnta p'u valùn du Riàn de Baresciùn fìna a-a cuntrà barestinòlla du Pòzzu. L'âtru stradùn, a SP25, u pàrte da-u pùnte srua u Varatèlla e de lì, traversàu l'intréu cumün de Buisàn, a l'éntra a Löa, chinàndu fìna a-u sò céntru[141].

Tuiràn u l'è servìu ascì da l'autustràdda A10, pe mèzzu du cazèllu du Burghéttu, ch'u se tröva pròpriu a-i cunfìn tra i dùi cumün, inta regiùn di Canavài[141].

Nòte[modìfica | modìfica wikitèsto]

Nòte a-u tèstu
  1. ↑ Fùrma che d'ancöi a l'è aduerà ascì, da-u mudéllu de parlàe da Rivéra
  2. ↑ A -r- intervucàlica a l'è cöita inte ciü tânte parlàe arbenganéxi[5] e, tra i paixi d'ataccu, ascì a Löa e a-u Burghettu. Pe cùntru, se cunsèrva inte parlàe ciü antìghe, cùmme a Barestìn, Castrevéju e pròpriu Tuiràn.
Nòte bibliugràfiche
  1. ↑ Dâtu Istat - Pupulasiùn residénte a-u 31 de màzzu du 2023.
  2. ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
  3. ↑ Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
  4. ↑ (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, Nummi de sittè, paisi e lucalitè, in De tüttu in po', Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1996, p. 120.
  5. ↑ (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, Disiuna"iu Arbenganese - Dizionario Albenganese, Arbenga, Tipolitografia Fratelli Stalla, 2009, pp. 22-23.
  6. ↑ (LIJ, IT) Giacomo Accame e Giulia Petracco Sicardi, Dizionario pietrese, Savuna, Centro Storico Pietrese, 1981, p. 14.
  7. ↑ Gallea & Lertora, 2010, p. 12
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 (IT) Furio Ciciliot, Toponimi del Comune di Toirano, in Progetto Toponomastica Storica, vol. 31, Savuna, Società Savonese di Storia Patria, 2015.
  9. ↑ Gallea & Lertora, 2010, pp. 12-14
  10. ↑ (IT) Area carsica del Monte Carmo di Loano, in sce catastogrotte.net. URL consultòu o 20 zenâ 2023.
  11. ↑ 11,0 11,1 (IT) Frazione Carpe, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 24 zenâ 2023.
  12. ↑ (IT) Barescione, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 19 frevâ 2023.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 (IT) Toirano e le sue borgate (JPG), in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 19 frevâ 2023.
  14. ↑ (IT) Comune di Toirano - Statuto (PDF), in sce dait.interno.gov.it. URL consultòu o 19 zenâ 2023.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 40
  16. ↑ 16,0 16,1 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 46
  17. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 92
  18. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 11
  19. ↑ (IT) Grotte di Toirano - Le impronte umane, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 4 zùgno 2023.
  20. ↑ (IT) Grotte di Toirano - L'Orso delle Caverne, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 4 zùgno 2023.
  21. ↑ (IT) Daniele Arobba, Giovanni Boschian, Rosanna Caramiello, Alessandra Giampietri, Fabio Negrino e Carlo Tozzi, La grotta del Colombo: Indagini geoarcheologiche, palinologiche e sull'industria litica, in Toirano e la Grotta della Bàsura. Atti del Convegno, A Burdighêra, Zenà 2008, pp. 69-88.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 (IT) Torre medievale ed insediamento della seconda età del Ferro (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 5 arvî 2023.
  23. ↑ (IT) Loc. Canavei (necropoli, area ad uso funerario), in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 5 zùgno 2023.
  24. ↑ 24,0 24,1 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 39
  25. ↑ (IT) Poggi (insediamento), in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 5 zùgno 2023.
  26. ↑ (IT) AA. VV., Quando a Borghetto..., Arbénga, Litografia Bacchetta, Nuvémbre 2010, pp. 20-21.
  27. ↑ (IT) AA. VV., Quando a Borghetto..., Arbénga, Litografia Bacchetta, Nuvémbre 2010, pp. 19-20.
  28. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 42
  29. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 43
  30. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 49-50
  31. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 54-55
  32. ↑ Cennamo, Boccone & Nervi, 1993, p. 39
  33. ↑ Cennamo, Boccone & Nervi, 1993, p. 23
  34. ↑ Cennamo, Boccone & Nervi, 1993, p. 25
  35. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 57
  36. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 58-59
  37. ↑ Boccone, 2009, pp. 9-10
  38. ↑ Cennamo, Boccone & Nervi, 1993, pp. 27-30
  39. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 63-64
  40. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 65-66
  41. ↑ (IT) Paolo Accame, Cenni storici sugli Statuti di Pietra, Giustenice, Toirano ed altri paesi della Liguria occidentale, in Giornale ligustico, ànnu XVI, fasc. XI-XII, Zéna, Tipografia del R. Istituto Sordo-Muti, 1890 (1889), pp. 7-8.
  42. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 68
  43. ↑ (IT) Antonio Arecco, Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600, U Serià, Associazione Culturale Boissano, 1995, p. 49.
  44. ↑ Boccone, 2009, p. 23
  45. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 93
  46. ↑ Boccone, 2009, p. 29
  47. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 94-95
  48. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 95-96
  49. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 96-97
  50. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 137
  51. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 101-103
  52. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 110
  53. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 110
  54. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 111-113
  55. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 113-114
  56. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 115-116
  57. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 117
  58. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 118-120
  59. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 137-138
  60. ↑ (IT) Régiu Decrétu 23 màrsu 1905, n. 159.
  61. ↑ (IT) Régiu Decrétu 7 lüju 1869, n. 5190.
  62. ↑ (IT) AA. VV., Quando a Borghetto..., Arbénga, Litografia Bacchetta, Nuvémbre 2010, p. 97.
  63. ↑ (IT) Antonino Ronco, Balestrino: una valle, un feudo, una civiltà, Zéna, De Ferrari Editore, Lüju 2000, p. 166, ISBN 88-71-72299-X.
  64. ↑ (IT) Antonino Ronco, Balestrino: una valle, un feudo, una civiltà, Zéna, De Ferrari Editore, Lüju 2000, p. 147, ISBN 88-71-72299-X.
  65. ↑ (IT) Antonio Arecco, Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600, U Serià, Associazione Culturale Boissano, 1995, p. 248.
  66. ↑ (IT) Régiu Decrétu 21 màrsu 1929, n. 570.
  67. ↑ (IT) Antonio Arecco, Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600, U Serià, Associazione Culturale Boissano, 1995, pp. 255-256.
  68. ↑ (IT) Antonino Ronco, Balestrino: una valle, un feudo, una civiltà, Zéna, De Ferrari Editore, Lüju 2000, p. 171, ISBN 88-71-72299-X.
  69. ↑ (IT) Monumento alle vittime di tutte le guerre ed ai caduti del bombardamento aereo di Toirano, in sce chieracostui.com. URL consultòu o 13 zùgno 2023.
  70. ↑ (IT) Decrétu Legislatìvu du Càppu Pruvizòriu du Stâtu, 11 nuvémbre 1946, n. 449.
  71. ↑ (IT) La scoperta, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 13 zùgno 2023.
  72. ↑ (IT) Lézze Regiunâle, 4 lüju 2008, n. 24.
  73. ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT;  URL consurtàu u 28-12-2012.
  74. ↑ (IT) Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2020, in sce demo.istat.it. URL consultòu o 10 zenâ 2023.
  75. ↑ (IT) I cugnummi ciü difuxi cumün pe cumün, Tuiràn, in sce cognomix.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
  76. ↑ (IT) Chiesa di San Martino, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 7 zenâ 2023.
  77. ↑ (IT) Chiesa di San Martino, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 7 zenâ 2023.
  78. ↑ (IT) Chiesa di Nostra Signora del Rosario, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 7 zenâ 2023.
  79. ↑ (IT) Chiesa di Nostra Signora del Rosario, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  80. ↑ (IT) Oratorio di San Sebastiano e della Vergine Assunta, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 6 seténbre 2023.
  81. ↑ (IT) Touring Club Italiàn, Liguria, 6ª ed., Milàn, Touring Editore, 1982, p. 426, ISBN 88-36-50009-9.
  82. ↑ (IT) Cappella di San Giuseppe, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'8 zenâ 2023.
  83. ↑ (IT) Certosa, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu l'8 zenâ 2022.
  84. ↑ (IT) Oratorio dei Santi Pietro e Rocco (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 31 màzzo 2023.
  85. ↑ (IT) Oratorio dei Santi Pietro e Rocco, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu l'8 zenâ 2022.
  86. ↑ (IT) Cappella di San Rocco, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  87. ↑ (IT) Abbazia di San Pietro nei Monti, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
  88. ↑ 88,0 88,1 (IT) Via per San Pietro, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
  89. ↑ (IT) Santuario di Santa Lucia, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 zenâ 2023.
  90. ↑ (IT) Santuario di Santa Lucia, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  91. ↑ (IT) Cappella di Sant'Anna, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 zenâ 2023.
  92. ↑ (IT) Cappella di Sant'Anna, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  93. ↑ (IT) Cappella di Sant'Antonio, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 zenâ 2023.
  94. ↑ (IT) Chiesa di San Bernardo Abate, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 zenâ 2022.
  95. ↑ (IT) Chiesa di San Bernardo, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  96. ↑ (IT) Il Paraxo - Palazzo del Vescovo di Albenga, in sce cittadellegrotte.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
  97. ↑ (IT) Toirano - Palazzo del Marchese, in sce insiemefacile.provincia.savona.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
  98. ↑ (IT) Palazzo del Carretto e parco, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
  99. ↑ (IT) Palazzo Balestrino, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
  100. ↑ (IT) Palazzo Durante (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 4 frevâ 2023.
  101. ↑ (IT) Villa Mainero, in sce fondoambiente.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
  102. ↑ (IT) Casa Provaggi, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
  103. ↑ (IT) Ponte delle Giaire, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 13 zenâ 2023.
  104. ↑ (IT) Ponte delle Giaire, in sce svdonline.it. URL consultòu o 13 zenâ 2023.
  105. ↑ Gallea & Lertora, 2010, pp. 58-65
  106. ↑ Boccone, 2009, p. 26
  107. ↑ Boccone, 2009, p. 7
  108. ↑ (IT) Museo Etnografico della Val Varatella, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu o 14 zenâ 2023.
  109. ↑ (IT) Museo Preistorico della Val Varatella, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 14 zenâ 2023.
  110. ↑ (IT) Paolo Reggiani e Elena Ghezzo, Dal sequestro al completo recupero: il restauro della lince della "Grotta del Gattopardo" (Savona) (PDF), in Museologia scientifica, vol. 9, Associazione Nazionale dei Musei Scientifici, 2015, pp. 62-68.
  111. ↑ (IT) Grotte - Il carsismo, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 17 zenâ 2023.
  112. ↑ (IT) Grotte - La scoperta, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 17 zenâ 2023.
  113. ↑ (IT) SIC e ZPS in Liguria » Savona » Monte Ravinet - Rocca Barbena, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
  114. ↑ (EN) Monte Ravinet - Rocca Barbena, in sce eunis.eea.europa.eu. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
  115. ↑ (IT) SIC e ZPS in Liguria » Savona » M. Carmo - M. Settepani, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
  116. ↑ (EN) Monte Carmo - Monte Settepani, in sce eunis.eea.europa.eu. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
  117. ↑ Gallea & Lertora, 2010, pp. 182-186
  118. ↑ Gallea & Lertora, 2010, pp. 178-179
  119. ↑ Gallea & Lertora, 2010, pp. 188-190
  120. ↑ (IT) Civica Biblioteca, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu o 3 arvî 2023.
  121. ↑ (IT) Istituto Comprensivo Valvaratella, in sce valvaratella.edu.it. URL consultòu o 7 arvî 2023.
  122. ↑ (IT) Luca Berto, Toirano, la nuova scuola per l’infanzia intitolata alla maestra Agnese Garassini, in sce ivg.it, 7 seténbre 2017. URL consultòu o 7 arvî 2023.
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 (LIJ, IT) Fiorenzo Toso, Il dialetto di Castelvecchio, in Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta Val Neva, Arbénga, Litografia Bacchetta, 2022, pp. 153-159.
  124. ↑ (IT) Antonino Ronco, Glossario dialettale e fraseologia, in Balestrino: una valle, un feudo, una civiltà, Zéna, De Ferrari Editore, Lüju 2000, pp. 185-191.
  125. ↑ (IT) Luciano Livio Calzamiglia, D'Aste, Giovanni Battista, in Dizionario biografico dei Liguri - Dalle origini ai giorni nostri, IV, Zêna, Consulta Ligure, 1988.
  126. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 135-137
  127. ↑ 127,0 127,1 127,2 Pesce, 1988
  128. ↑ (IT) Gian Luigi Bruzzone, Baccio Emanuele Maineri: patriota e poligrafo, U Serià, Cumün de Tuiràn (stampàu da-a Tipografia litografia ligure), 1999.
  129. ↑ (IT) AA. VV., Dizionario storico biografico dei Liguri in America Latina da Colombo a tutto il Novecento, vol. I, Zéna, Fondazione Casa America - affinità elettive, 2006, p. 101, ISBN 88-7326-092-6.
  130. ↑ (IT) Francesco Ronco, Un fante, U Serià, Grafiche Riviera, 1976.
  131. ↑ (IT) Antonino Ronco, Dossier: Genova 9 febbraio 1941, Zéna, De Ferrari Editore, 2007, pp. 19-20, 24-25, ISBN 978-88-7172-830-8.
  132. ↑ (IT) Scitu ufisià, in sce festadeigunbi.it. URL consultòu o 22 zenâ 2023.
  133. ↑ (IT) La secolare tradizione della processione al Monte di San Pietro, in sce cailoano.com. URL consultòu o 22 zenâ 2023.
  134. ↑ (IT) Festa patronale di San Martino a Toirano, in sce borghidiriviera.it. URL consultòu o 23 zenâ 2023.
  135. ↑ (IT) Festa della Madonna del Rosario a Toirano (SV), in sce templarioggi.it. URL consultòu o 24 zenâ 2023.
  136. ↑ (IT) Sagra di San Rocco in borgata Barescione, in sce ivg.it. URL consultòu o 23 zenâ 2023.
  137. ↑ (IT) Processione al Santuario Rupestre di Santa Lucia, in sce templarioggi.it. URL consultòu o 24 zenâ 2023.
  138. ↑ (IT) A.S.D. Toirano Futsal, in sce tuttocampo.it. URL consultòu o 22 zùgno 2023.
  139. ↑ (IT) Toirano, il palazzetto dello sport intitolato alla memoria di Roberto Giuliano, in sce ivg.it, 23 màrso 2019. URL consultòu o 22 zùgno 2023.
  140. ↑ (IT) Tennis Club Gli Ulivi, in sce tennisclubtoirano.com. URL consultòu o 22 zùgno 2023 (archiviòu da l'url òriginâle o 30 zùgno 2019).
  141. ↑ 141,0 141,1 141,2 Gallea & Lertora, 2010, p. 10

Bibliugrafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • (IT) Giovanni Pesce e Carlo Tagliafico, Toirano, Zéna, Stringa editore, Dixémbre 1976.
  • (IT) Giovanni Pesce, Toirano: storia e vita tra '800 e '900, Arbénga, Stalla, 1988.
  • (IT) Mario Cennamo, Orlando Boccone e Giacomo Nervi, Toirano nel Duecento, Tuiràn, Opera Parrocchiale di San Martino vescovo, Màzzu 1993.
  • (IT) Orlando Boccone, La chiesa parrocchiale di San Martino vescovo di Tours, Löa, Tipolitografia Natgraf, Lüju 2009.
  • (IT) Franco Gallea e Eugenio Lertora, Toirano e la Val Varatella, Arbénga, Tipografia F.lli Stalla, Mazzu 2010.

Âtri prugètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Liàmmi de föra[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN) 127332823 · GND (DE) 4119642-9 · WorldCat Identities (EN) 127332823
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuiran&oldid=242799"