Sâta a-o contegnûo

Abasia de San Pêru in Varatella

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna
A faciâta da gêxa

L'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla a l'è in edifìssiu religiùzu de Tuiràn, situàu a 891 mêtri srua a-u livèllu du mà, in sìmma a-u mùnte dìtu de Sàn Pêru o Varatèllu. A l'è a ciü antìga architetüra religiùza da Vàlle du Varatèlla e a l'è stàita in cèntru de puré de màscima impurtànsa inta Rivéra de Punènte de l'Etàe de Mèzzu, sêde de in'abasìa, di frâti prìmma benedetìn e dòppu certuzìn, fìna a l'ànnu 1495, quându s'è tiràu sciü a növa certùssa a-u fùndu da valà. Inta véggia abasìa, ancöi cumpréza inta paròcchia tuiranìna de Sàn Martìn, se ghe tégne tütti i àgni ina gràn fèsta, celebrà a-u prìmmu de màzzu.

Stòria

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Urìgine

[modìfica | modìfica wikitèsto]

E urìgine du scìtu i se pèrde inti prìmmi àgni da crestianizasiùn da Ligüria, fàitu ch'u l'à purtàu a-u desvilüppu de parégge legénde, bèn liàe a-a tradisiùn lucâle da vegnüa de Sàn Pêru inte l'Ingàunia. De ciü, bèn prìmma da fundasiùn de l'abasìa, a ghe dev'ése zà stàita ina strutüra in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru, cùmme testimuniàu da-a descuvèrta, inti scâvi di àgni Trènta, de rèsti de maùi e de tégule de stàmpu rumàn vixìn a-a gêxa[1]. Tra e ipòtezi ch'i sùn stàite teurizàe a gh'è quélla da prezènsa de in scìtu sâcru pè i Lìgüri Antìghi liàu a-u castelà in sìmma a-u Bâsu du Giudéu, mensunàu zà a l'inprensìpiu du Nuvesèntu ma tùrna descuvèrtu sùlu inti àgni Nuvànta, mésciu pròpriu in fàccia a-u Mùnte de Sàn Pêru e cu-in'ocüpasiùn simbòlica di pòsti de devusiùn ciü antìghi ch'a nu l'è mìa ràira inta regiùn[2]. A ògni mòddu, a rèsta ciü prubàbile a teurìa de in prìmmu asùstu de eremìtti, presedènte a-a fundasiùn du munasté, che cu-u tèmpu i se sarêa asuciài int'ina vìtta munàstica, fòscia cun l'arèmbu di carulìngi, sernèndu a régula benedetìna[3][4].

U mumèntu da fundasiùn de l'abasìa u l'è du tüttu scunusciüu e u l'è fenìu lêi ascì tra e legénde. Dàndu amèntu a-a teurìa ciü difùza, l'abasìa a duverêa remuntà a-u perìudu du Càrlu Màgnu, cu-u 773[5] o u 775[6], intu perìudu da carà di Frànchi inta Cianüra Padâna cùntru i Lungubârdi, ch'i sùn stàiti prupòsti cùmme dâte de fundasiùn, teurizàe parìndu da-a cuscì dìta Crùnaca de Sàn Pêru[5]. A Crùnaca a l'éra in tèstu, cumpilàu intu Trexèntu, in sa stòria de l'abasìa, scrìtu sciù papìru da-i frâti ch'i ghe staxêva e che, inta sö pàrte ciü antìga, a duverêa ése ina còpia di ducümènti uriginâli d'épuca carulìngia, aù sparìi cùmme a Crùnaca[4]. A ògni mòddu st'antìgu ducümèntu, mensunàu pè a prìmma vòta da-u Giovanni Ambrogio Paneri intu sö Sacro, e vago Giardinello[7], u l'è in pàrte cunusciüu pè mèzzu de trascrisiùi ciü resènti, fàite da autùi sucesìvi[4].

A-u Càrlu Màgnu a l'è atribuìa ascì a dunasiùn di prìmmi, impurtànti, scìti ch'i sécce pasài sutt'a-u cuntròllu de l'abasìa, ch'a l'à inandiàu ina pulìtica terituriâle lià a quélla de l'insediamèntu, sèmpre benedetìn, de Sàn Martìn sciü l'ìzura Gainâra, ch'u gh'axêva u ciü tântu di sö pusedimènti vèrso punènte, mèntre Sàn Pêru u gh'axêva di interèssi sruatüttu vèrsu l'entrutèra e u Bàssu Piemùnte[8]. Tra e prìmme pruprietàe, zà mensunàe inta dunasiùn carulìngia, u ciü tântu u l'éra cuncentràu inte l'Ingàunia de levànte ma a ghe n'éra ascì de âtre spantiàe pè u teritòriu ch'u s'estènde tra l'âta vàlle da Bùrmia e-e valàe de l'Aròscia e du Néva, pè rivà fìna inte quélla du Tànaru, inta zòna de Garésce[3]. Tütte ste pruprietàe i nu l'éra però vâri cumpàtte e i se truvâva insèmme a scìti pübrici e privài, sègnu de ina richéssa ciutòstu cuntegnüa, cuscì cùmme testimuniàu da-a strutüra mèxima de l'abasìa, tegnüa inta màscima puvertàe e mâi slargà a de fùrme ciü grandiùze, cumm'u l'è capitàu a-i âtri munastèi benedetìn. L'è ascì puscìbile che a mancànsa de grandiuzitàe a ne végne da-a puzisiùn izulà de Sàn Pêru, ma i ghe sùn di âtri ségni de finànse nu vâri rìcche, cùmme prezèmpiu i benefìcci acurdài da nòbili e véschi d'Arbénga e-e suvènti agregasiùi a-a mènsa vescuvì[3].

A ògni mòddu, intu IX séculu, l'abasìa benedetìna de Sàn Pêru a duvêva ése ün di munastèi ciü gròsci e putènti de l'intréa Ligüria de Punènte, cu-in'ativitàe impurtantìscima ascì intu cuntèstu lucâle gràsie a-u recüperu da curtivasiùn de urìve, du sfrüttamèntu de l'âiva di riài e da custrusiùn di maxéi, tècniche musciàe a-i cuntadìn du pòstu e ch'àn cuscì purtàu a in gràn desvilüppu da regiùn[9].

Etàe d'òru

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Da-u lüngu perìudu cumprézu tra u IX e l'XI séculu nu gh'è vâri de testimuniànse o de mensiùi de l'abasìa ma, miràndu a-i fàiti d'alantù e a di àtti sucesìvi, se purêa teurizà in sachézzu di Saracêni cùmme pè di âtri scìti religiùzi da regiùn o armênu ina pùria de atàcchi ch'a l'averêa scurìu i frâti. A cunfèrma de st'ipòtezi chi a parêa ésighe ina cunsègna di bêni du cenòbiu a l'aministrasiùn dirètta da diòcexi arbenganéze, mèntre l'è puscìbile che l'edifìssiu, in sa vètta du Mùnte de Sàn Pêru, u l'avésse pijàu de funsiùi d'avistamèntu e de diféza[10].

Pasàu l'ànnu mìlle e turnà ina sèrta següréssa, u gh'è stàitu in növu desvilüppu da regiùn e di sö munastèi, cu-a cüria ch'a l'à dàitu indaré de tère a l'abasìa. In particulà, se fà riferimèntu a in àttu, aù sparìu, du véscu Diudàu, firmàu a-u 3 de lüju du 1076[5][11], dund'u daxêva a-i frâti di dirìtti in si paìxi de Cunscènte, Tuiràn, Bardenèi, Carisàn, Bòrzi e a pàrte de Löa vèrsu l'antìgu abitàu du Pözzu. Stu chi u l'éra tòstu u mèximu teritòriu da ciü antìga dunasiùn du Càrlu Màgnu, raxùn ch'a l'à mésciu in dübbiu a veritàe de l'àttu, ma ch'u purêa bèn ése a cunfèrma de in presedènte pasàggiu di bêni a-a diòcexi inti mumènti ciü scüri de l'Etàe de Mèzzu. Du 1076 a gh'è in âtru àttu, sèmpre du véscu Diudàu e firmàu a-i 20 de zügnu, ch'u pàrla da dunasiùn de in murìn a Tuiràn a-i benedetìn[5][11][12]. U 23 de setèmbre du 1129 l'Utùn, véscu d'Arbénga, u l'à cunfermàu ina dunasiùn du sö predecesù, Bunifàssiu, che fòscia a l'è lià a quélle ciü antìghe du Diudàu e, da st'àttu chi, a se végghe cùmme l'abâte de Sàn Pêru u l'avésse pijàu ascì di purèi giurìdici, entràndu fìna inti tribunài di placita, dund'u puxêva emétte de sentènse[13][14]. Da l'intéza, du 1127-1128, de cesiùn a-u munasté de Lerìn du priuràu de Sàn Lurènsu de Varigòtti, sèmpre firmàu da l'Utùn, a paré che, avànti d'entrà inta mènsa vescuvì, stu priuràu u fùsse ina dirètta dipendènsa de l'abasìa in Varatèlla[15]. A l'abâte de Sàn Pêru u véscu Utùn u gh'à dunàu ascì e tère de Verâvu e pàrte de Àutu, cun l'àttu firmàu a-i 11 d'aùstu du 1149[13].

Tra u Millesèntu e u Duxèntu, gràsie a-u növu desvilüppu, u gh'è stàitu in repijâse di tràfeghi cumerciâli ch'u l'à inrichìu l'abasìa, favurìa da-a sö puzisiùn pròpriu sciü u camìn de üna de stràdde da sà ch'i l'andaxêva d'inta Rivéra a-u Piemùnte e a-a Cianüra Padâna. I frâti i l'àn cuscì pusciüu rinfursà a sö pulìtica terituriâle, pijàndu pàrte a-a fundasiùn de növe gêxe e ascì de uspeài: in particulà, a ciü impurtànte a l'è stàita a gêxa de Sàn Pê de Bòrzi, ancöi cunusciüa cu-u nùmme de santuâriu da Madònna du Bùn Cunséju, mèntre a Löa a gh'éra l'uratòriu, aù santuâriu, da Madònna du Lurêtu, adueràu ascì cùmme asòstu e magazìn pè i tràfeghi cumerciâli, nu luntàn da-i cunfìn cu-e tère pasàe ciü avànti a-i Dòria, ch'u sarà marcàu da-u Nimbàltu segùndu l'àttu du 1312 cu-u Ràffu, tèrsu scignùru de Löa[16][17]. Dapöi, l'abasìa a cuntrulâva in sèrtu nümeru d'uspeài: dùi i l'éra a-a Prêa, ün intitulàu a-u Sàntu Spìritu e l'âtru a Sàn Nicòlla, e i l'éra stàiti tirài sciü cun l'ajüttu di véschi arbenganéxi; in âtru, cun gêxa, u l'éra inta Ciâna d'Arbénga, inta regiùn de Puntelüngu, e u l'éra dedicàu a Sàn Pêru. Pè in sèrtu muméntu i benedetìn de Sàn Pêru i l'àn cuntrulàu ascì a gêxa e uspeà du Sàntu Spìritu in sìmma a-u Câvu du Serià, de urìgine nu vâri ciàira e fòscia fundà da l'ùrdine de Sàn Giuànni de Geruzalèmme, mèntre u munasté de benedetìne de Sàn Giùanni de Löa u dev'ése stàitu lêi ascì ina fundasiùn de Sàn Pêru in Varatèlla[18][19][20][21]. De ciü, inti teritòri de l'abasìa a gh'éra ancùa in gràn nümeru de gêxe e de capélle, cùmme prezèmpiu quélla de Sàn Pàulu a Buisàn, ch'a l'è u ciü antìgu edifìssiu du paìze e dund'u chinâva in frâte tütti i giùrni pè dìghe a méssa[22].

Decadènsa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Màppa de l'abasìa fàita da-u cartogràfu zenéze Matteo Vinzoni du 1773. Föra da gêxa, ancùa in pé, u rèstu de l'abasìa u l'éra urmâi in ruìna.

U gràn puré de l'abasìa, ch'a l'éra aprövu a creà u sö fèudu ecleziàsticu, u l'à però fenìu pè méttira a-u cèntru de pretéze di nòbili e, sruatüttu, da gêxa arbenganéze, ch'a l'éra intu mumèntu de custrusiùn du sö dumìniu terén. In particulà, a gh'è in àttu du véscu Lantériu o Lantéru du 18 d'utùbre du 1171, che però u l'è cunscideràu in fâsu da sèrti autùi, ch'u dispunêva l'agregasiùn di dumìni du munasté a-a mènsa vescuvì d'Arbénga, ufisialmènte p'evità ch'a fenìsse inte mài di scignuròtti du pòstu[23][24][25]. A ògni mòddu, inte l'àttu i sùn mensunài nùmma i scìti de Cunscènte, Löa, Tuiràn, Bardenèi e Bòrzi, cun quélli spantiài da-e âtre pàrte ch'i duverêa ése restài a-i mùneghi, tântu che l'è puscìbile che l'agregasiùn a-a mènsa vescuvì a l'interesàsse giüstu i dirìtti feudâli e dùnca ni l'abasìa ni di bêni in particulà. De ciü, a-i 15 de mârsu du 1184, pròpriu a l'abasìa u Lantériu u gh'à dunàu in manso in Tuiràn e, sinqu'àgni dòppu, u Bunifàssiu I de Clavezâna u gh'axêva lasciàu de tère a Bardenèi, dund'i frâti i l'àn fundàu, pòcu prìmma o sübitu dòppu, in sö priuràu[26][27][28].

E tère de Sàn Pêru i l'axêva ina sèrta impurtànsa stratégica pè i véschi d'Arbénga perché i l'éra a-i cunfìn du sö dumìniu terén e, cu-a növa fùrsa de l'auturitàe vescuvì, i sùn cumensài a pasà a-a diòcexi e a-a Cumüna de Tuiràn, nu sènsa de bèlle ratèlle in sa pruprietàe di scìti. In particulà, l'abasìa a cuntrulâva quâxi tütti i scìti de muntàgna a-u reùndu du Mùnte de Sàn Pêru, cun gràn dànnu pè e gènte du pòstu ch'i nu ghe puxêva andà a scö e cu-e pretéze in si prài du Mùnte Cârmu ch'i l'àn purtàu a in prucèssu ch'u s'è giüstàu cun l'intervèntu du Bungiuànni D'Àste e di Bâva inte l'àttu du prìmmu de lüju du 1230[27][29][30]. In particulà, scicùmme inte sèrti perìudi u l'éra vietàu andà a scö, a Cumüna tuiranìna a l'axêva diciaràu ina bandìa che, nu rispetà da-i frâti, a l'à purtàu a-u sequèstru di sö sciàmmi, fàndu nàsce ina ratèlla che da-u véscu d'Arbénga a l'è rivà fìn'a-u Pàppa Gregòriu IX, ch'u l'à curpìu u paìze de interdéttu pè fà acetà e cundisiùi di benedetìn[31].

A ògni mòddu, a-i 18 de mârsu du 1231, i benedetìn i sùn sciurtìi tùrna a liberâse da-u cuntròllu da diòcexi, cu-ina bùlla du Pàppa Gregòriu IX ch'u gh'axêva cuncèssu a prutesiùn puntifìccia e cunfermàu e pruprietàe, scibèn che ciü picenìne da sö prìmma estensiùn[22][32]. Pè rinfursà i sö dumìni, l'abâte Dumènegu Enrìcu u l'à usciüu scangià de pruprietàe inta Ciâna d'Arbénga cun de âtre inta vàlle du Varatèlla, cùmme da ducümèntu du frevà du 1238[33]. Da-i àtti de sti àgni a se végghe ancùa cùmme i frâti i gh'axêva di scìti ascì a-a Cêve, dund'i sùn mensunàe de cà e di defìssi[3], e a Giüsténexi[27]. Intu frattèmpu, fòscia pròpriu pè a ciü grànde libertàe, l'abasìa a l'éra però interesà da ina grâve "decadènsa murâle", che cârche ànnu prìmma a l'axêva interesàu ascì a sö fundasiùn a Löa du munasté de benedetìne. Stu fàitu chi, insèmme a-a nùmina a abâte de l'Enrìcu Du Caréttu, òmmu de pèscime manêre e dürìscimu cu-i mùneghi, u l'à purtàu i frâti, tra a fìn d'arvì e a metàe de lüju du 1259[n. 1], a méttise d'acòrdu pè masâru[35]. Cumm'u l'à saciüu da nutìssia, u véscu Lanfràncu De Néiru u l'à fàitu arestà i benedetìn e cunfiscà i bêni de l'abasìa, mandàndughe in aministratù da lêi numinàu e u nutâru Pêru Fiàllu, da Prêa. L'aministratù vescuvì, in mùnegu de nùmme Rainàrdu o Raimùndu, pè recüperà i bêni de l'abasìa che intu frattèmpu i l'éra stàiti ocüpài, u l'à fàitu recùrsu a-u Pàppa Sciàndru IV, ch'u l'à cuscì incariàu l'arsiprève de Munduvì, Bunifàssiu, ch'u-i l'à pijài indaré cu-a minàccia de scumünica[36][34][37].

A-i 20 de lüju du 1259 u Lanfràncu u l'à numinàu in aministratù de l'abasìa, u Pagàn de Nuxéu, e, fòscia cun l'idéa de serâra, a-i 27 de zenà du 1282 u gh'à cumandàu de nu fâghe entrà di növi frâti ch'i nu gh'avésse u sö perméssu speciâle. U Pagàn u l'à però dezubedìu a l'urdìne du véscu e, dòppu ina létera d'avìzu, u l'è stàitu curpìu da scumünica a-i 4, o fòscia a-u prìmmu[38], de màzzu de quéllu ànnu[39][40]. A ògni mòddu a questiùn a l'è dürà pè du bèllu tèmpu, tântu che u Pagàn, segùndu in àttu du 30 de màzzu du 1295, u duxêva ancùa ése l'abâte du munasté. A-i 11 de setèmbre du 1297, inte l'àmbitu de in'âtra ratèlla cu-i tuiranìn, a paré ch'u ghe sécce stàitu in càngiu de aministrasiùn, cunscideràndu che l'abâte ch'u l'à fàitu u recùrsu a-u Pàppa Bunifàssiu VIII u l'éra in sèrtu Emanuéle[39][41]. A-u Bunifàssiu VIII sécce l'abâte che i mùneghi i gh'àn mandàu ascì de létere de mugùgnu cùntru i dàgni caxunài a l'abasìa da-u véscu d'Arbénga, alantù raprezentàu da-u sucesù du Lanfràncu, u Nicolò Vascùn. U Pàppa u l'à decìzu d'incarià da questiùn l'arsiprève du Finà, Giàcumu Màlla, che a-i 25 d'utùbre du 1301 u l'à fàitu cunsegnà a-u véscu létere e mandâtu de sitasiùn da-u sö nùnsiu Curâdu Vaccalìn[39][42]. Dòppu u falimèntu de in tentatìvu de mandâghe di növi frâti, fòscia pè l'upuzisiùn du partìu du Pagàn cumm'u se végghe da in àttu du 17 d'aùstu du 1301[43], u Vascùn u l'à a-a fìn dumandàu a supresiùn de l'abasìa, prucèssu ch'u l'è stàitu cüràu da-u Napuleùn Ursìn, cardinà diàcunu de Sant'Adriàn, sciü dispuzisiùn du Pàppa Clemènte V. L'arsiprève de Tuiràn, Guglièlmu, a-i 16 d'utùbre du 1308 u l'à dùnca tacàu a-a mènsa vescuvì d'Arbénga i bêni ch'i l'éra restài a-u munasté, mèntre quélli a Bardenèi, Camerâna e Finà i l'éra stàiti ocüpài da-i Du Caréttu[37][39][44][45][46]. U sucesù du Vascùn, l'Emanuéle Spìnura, u l'à però decìzu de nu serà du tüttu u munasté, cumm'u se faxêva inte sti àgni pè quéllu da Gainâra, ciamàndu a purtâru avànti i certuzìn ch'i staxêva inte l'abasìa de Cazòttu, ina növa ràmma di benedetìn ch'a l'andaxêva aprövu a-a stréita régula de Sàn Brün e ch'a gh'axêva ina gràn fàmma de rigù murâle[43][46][47][48].

Certuzìn

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Pier Maria Gropallo, Delineazione de territorii de confini di Boissano, Toirano e Giustenesi della Pietra, con quelli di Bardeneto di Zuccarello et il territorio del signor marchese di Carpe e Balestrino fatta a 20 ottobre 1655, 1655; detàju da raprezentasiùn, de fantazìa, de l'abasìa

L'abasìa a l'è stàita cunsegnà a-i certuzìn, inta persuna du priù Niculìn Inceriu de Munduvì, a-i 5 d'arvì du 1315[n. 2], cu-u véscu Emanuéle Spìnura ch'u gh'à lasciàu cùmme bêni l'intréa vàlle du Varatèlla da-i mùnti a-u mà e da-u Mùnte Aü a-u riàn de Vèrzi de Löa. De ciü, a gh'éra ancùa tütta Giüstènexi e a gêxa de Sàn Fluriàn de Camerâna cu-e pruprietàe söe[49][50][51]. Pè cùntru, i certuzìn i gh'axêva da pagà e décime a-u véscu d'Arbénga ciü ina tàssa a-a sö persùna de dêxe frànchi de Zéna, redüti a 100 scüi pè i sö sucesùi[49][52]. I certuzìn i l'àn firmàu ascì ina cunvensiùn cu-u véggiu priù, u Pagàn, ciü târdi cangià a sö favù dòppu de lagnànse ch'u l'axêva mandàu a-u véscu. U frâte, ch'u l'éra sciurtìu cu-ina scüza a turnà a Sàn Pêru, u l'axêva però cumensàu a fâghe di dàgni, rivàndu a gratà i arêdi sâcri de l'abasìa, e cuscì u priù Giràrdu u-u l'à fàitu segnalà a-u véscu mandàndu u frâte Uddìn a-u castéllu da Prêa[53][54]. A-i 6 de màzzu du 1316 u véscu u gh'à dùnca scrìtu ina létera cu-a minàccia de scumünica, fàita registrà da-u priù a-u nutâru Baamuntìn Baamùnte de Tuiràn cu-a cunsciderasiùn "chi i fenìsce e impréze de stu famùzu abâte, pagàn de nùmme e de fàitu"[55][56][57].

A-a mòrte du Pagàn, ciü o mênu inta prìmma metàe du 1321, l'abasìa a l'è sciurtìa a rèndise autònuma da quélla de Cazòttu, cun l'àttu ufisià ch'u l'è du 17 d'aùstu de quéllu ànnu[56][58] e cun prìmmu priù u Pêru Garzàn, de Vercèlli[59], ch'u l'è restàu in càrega fìna a-u 1326[60][61]. A gràn numêa di certuzìn a l'à fàitu tùrna rivà de dunasiùi, ch'i l'àn purtàu a in sö desvilüppu e a-u recüperu di scìti abandunài da-i benedetìn, nu sènsa di növi cuntràsti cu-e gènte du pòstu. Cuscì, a-i 2 de zügnu du 1325, sciü dumànda di frâti, u Pàppa Giuànni XXII u gh'à dàitu a prutesiùn puntifìccia[56][62][63], fàndu ciàira mensiùn de pruprietàe du munasté[51]. A ògni mòddu e lagnànse i sùn prèstu scciupàe cun de asiùi sèmpre ciü grâvi e, zà a-i 7 de nuvèmbre du 1326, i tuiranìn i l'àn cumensàu a scrìve a-u véscu d'Arbénga, inte quéllu ànnu u Federìgu di marchéxi de Séva. E lìte cu-i tuiranìn i sùn bèn cuntignàe inti àgni dòppu, cu-i frâti ch'i l'axêva numinàu cùmme sö procuratù u Rubàrdu, da putènte famìja arbenganéze di Seùlla, rivàndu pè u mumèntu a giüstâse cu-a sentènsa du véscu du 25 d'utùbre du 1341[64]. Ciü o mênu rangià a descusciùn cu-i tuiranìn, a l'è prèstu cumensà ina növa bêga cu-i òmmi de Bardenèi, inti fèudi di Du Caréttu, che a-u 1361 i se refüâva de pagà e décime a-a certùssa. I dàgni da-i cunflìtti cu-i vexìn e-e gròsse spéze giüdisiârie i l'axêva purtàu a ina pèscima situasiùn inte sustànse di certuzìn, cu-u priù Tumâzu che, du 1364, u l'è stàitu curpìu da scumünica pè n'avé pagàu ina tàscia religiùza, levà dòppu u pagamèntu cun àttu du 29 de mârsu du 1365[65]. Intu frattèmpu a s'è tùrna druvìa a custiùn di prài du Cârmu, cu-in tentatìvu di frâti de diciarà nu vàlida a sentènsa du 1341, mèntre a-i 20 de mârsu du 1377 u priù Dumènegu u l'è andàu in Arbénga p'evità in âtra scumünica da décime nu pagàe[66].

Intu scìsma du 1378, pè i sö stréiti liàmmi cu-a Sànta Sêde, l'abasìa a l'è restà fedéle a-u Pàppa Urbânu VI a diferènsa du gròssu de l'ùrdine certuzìn e da Grande Chartreuse, refüàndu ascì in prugèttu de l'antipàppa Clemènte VII ch'u n'uxêva l'uniùn cu-a certùssa scismàtica du Mumbràccu[67], cun l'Urbânu VI che, pè ringrasiâra, u l'è dapöi intervegnüu cun quàttru létere in sö favù inti mumènti de dificultàe ecunòmica de Sàn Pêru[68]. Però i sùn tùrna cumensài i cuntràsti cu-a Cumüna tuiranìna pè i dirìtti in si prài du Mùnte Cârmu che, a despêtu de cârche intéza, i nu se sùn mâi giüstài du tüttu, e di âtri cu-a Cumüna d'Arbénga pè i scìti d'atàccu a-u Burghéttu, cuscì cùmme inta Bùrmia cu-i scignùri de Bardenèi. I frâti i l'àn dùnca cumensàu a métte ùrdine inte pruprietàe söe, cuncentrànduse inti scìti ciü vixìn a-a certùssa e vendéndu, a-i 6 de zügnu du 1440, quélli ciü luntài inte valàe du Tànaru, da Bùrmia e inta Ligüria de punènte. In particulà, cun st'àttu chi i sùn stàite vendüe e grànge de Carisàn, Bagnàscu, Mascimìn, Batifòllu, Camerâna, Malputrêmu, Nuxéu, Duséu, Meriàdu e Triöra e, gràsie a-a növa cundisiùn ecunòmica ciü sâda, i certuzìn i l'àn cumensàu a pijà a pixùn di "defìssi" inta Varatèlla, cu-u ciü tântu de sö ativitàe ch'u s'éra cuncentràu in Tuiràn[69]. I frâti, cun di gròsci travàji, i sùn pöi sciurtìi a guernà l'âiva du Varatèlla, nu sènsa ina gràn cuntéza terminà du 1479[70], cu-a fùrsa da scciümàira ch'a l'éra aduerà inta prudusiùn e trasfurmasiùn de cànava, papé, gràn, öriu, pùve néira, ciùngiu, òru, argèntu, maùi e casìna[56][71]. Pè sta raxùn chi, i frâti i l'axêva musciàu ciü vòte u vuré de mesciâse int'ina növa certùssa ch'a fùsse a-u fùndu da valà e ciü vixìna a-e sö pruprietàe, cunscideràndu ascì che l'antìga stràdda da sà ch'a traversâva u Mùnte de Sàn Pêru a s'éra urmâi mescià ciü in bàssu, a-u fùndu du valùn[72]. Pasài di àgni sènsa ése cuntentài, a-i 14 d'aùstu du 1495 i l'àn a-a fìn resevüu u permèssu de stà inta növa Certùssa de Tuiràn, cu-u duvé de tegnì avèrta l'antìga abasìa e de dì méssa tütti i giùrni inta gêxa de Sàn Pàulu de Buisàn[73][74][75].

Föra che in chiürtu mumèntu du 1525, quand'i certuzìn i l'éra tùrna andài a stà inte l'abasìa pè scampà a-a pèste, l'antighìscima strutüra a l'è però fenìa de manimàn abandunà e in ruìna, tântu che cu-in àttu du 18 de lüju du 1713 se decidêva de pêne e de mürte pè quélli ch'i l'avésse sustàu e pròprie béstie drèntu a-a géxa, nutàndu cùmme inte quélli àgni u l'éra fìna "ciò occorso mentre vi si celebrava la S. Messa"[76]. A ògni mòddu, Sàn Pêru u l'è restàu in pé e cuscì, ancùa a-a giurnà d'ancöi, se ghe tégne a gràn fèsta, aù a-u prìmmu de màzzu, da séculi tra e ciü sentìe da-e gènte da valà[77]. A-u prìmmu d'arvì du 1937 u cumplèssu de l'abasìa u l'è stàitu ascì diciaràu bêne de interèsse cultürâle[78].

Lìsta di abâti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Chi sùtta a gh'è a lìsta, nu cumplêta, di abâti benedetìn e di priùi certuzìn de Sàn Pêru cunusciüi a-a giurnà d'ancöi da-a fundasiùn de l'abasìa fìna a-u sö abandùn du 1495, pijài da-e mensiùi inti àtti e inti ducümènti d'alantù. Pasàu st'ànnu i certuzìn i sùn andài a stà inta növa certùssa, dund'a gh'è a lìsta di ürtimi priùi[79]:

  • 1122: Pêru, u l'è u prìmmu abâte de Sàn Pêru a ése mensunàu inti àtti, in particulà inte in'enfitèuzi du 1122 e int'ina dunasiùn de l'Utùn, véscu d'Arbénga, du 1129.
  • 1184: Ubèrtu, mensunàu int'ina dunasiùn du véscu arbenganéze Lantériu.
  • 1222: Enrìcu, u l'è mensunàu int'in àttu de véndia de l'11 de frevà du 1222 e inta cunvensiùn cu-i tuiranìn pè i prài de Mùnte Cârmu du prìmmu de lüju du 1230.
  • 1255: Bunifàssiu, u 14 de nuvèmbre du 1255 u l'à cedüu in pràu a pixùn.
  • 1258: Rainàrdu, u 24 d'arvì du 1259 u l'à prezentàu ina létera a l'Uddùn Trüccu de Tuiràn da l'arsiprève de Munduvì, intervegnüu daré mandàu du Pàppa Sciàndru IV pè prutézze i bêni de l'abasìa.
  • 1259: Abâte Du Caréttu, u sö nùmme u nu l'è cunusciüu, u l'è fenìu masàu da-i âtri frâti inte l'estàe de quéllu ànnu.
  • 1282: Pagàn de Nuxéu, u l'è stàitu l'ürtimu abâte benedetìn ma nu se sà a dâta da sö urdinasiùn. U l'è mensunàu inte paréggi àtti de quélli àgni, cùmme a scumünica du véscu Lanfràncu d'Arbénga du 4 de màzzu du 1282.
  • 1317: Giràrdu: mùnegu de Cazòttu e prìmmu priù certuzìn, scibèn che Sàn Pêru alantù a l'éra a-e dirètte dipendènse da certùssa de Cazòttu, u l'è mensunàu int'in àttu du 6 de màzzu du 1317.
  • 1321: Pêru Garsàn o de Grasàn de Vercèlli, prìmmu priù autònumu, da-u 1325 e u 1330 u l'è stàitu priù de Cazòttu, da-u 1330 a-u 1334 de Mumbràccu e de Bulògna da-u 1334 a-u 1339.
  • 1327: Uddùn Cuméllu, zà priù inta Certùssa de Rivaròllu du 1311, du 1327 u l'è pasàu a Sàn Pêru e du 1337 a Cazòttu; du 1341 u l'è turnàu a Sàn Pêru.
  • 1331: Benedéttu, numinàu da-u capìtulu cùmme prucüratù de Sàn Pêru.
  • 1332: Rulàndu de Vigùn, zà priù de Cazòttu tra u 1330 e u 1332.
  • 1333: Curâdu, u l'à numinàu, u 10 d'aùstu du 1333, u priù de Rivaròllu cùmme prucüratù pè ina càuza a Zéna.
  • 1333: Gràddu, mensunàu cùmme priù int'in àttu pè diciarà di antìghi dirìtti de l'abasìa, firmàu u 21 d'utùbre du 1333.
  • 1337: Pêru da Muncalé, zà priù da Certùssa de Péziu tra u 1311 e u 1312, de Mumbràccu tra u 1325 e u 1329, pöi tùrna a Péziu e tra u 1332 e u 1336 a Cazòttu, per vegnì in sa fìn a Sàn Pêru du 1337.
  • 1341: Uddùn Cuméllu: priù pè ina segùnda vòtta dòppu ch'u l'éra fenìu pè cârche ànnu a Cazòttu, u l'è mensunàu int'in àttu du 3 d'arvì du 1341 dund'u nòmina, pè in prucèssu cùntru a Cumüna de Tuiràn, u Rubàrdu Seùlla cùmme prucüratù de l'abasìa.
  • 1341: Gabrié De Néiru, mensunàu inta sentènsa de ina càuza cùntru Tuiràn du 25 d'utùbre du 1341, diciarà da-u Federìgu, véscu d'Arbénga.
  • 1343: Antògnu, u 23 de mârsu du 1343 u pâga de décime a-u campaù da diòcezi arbenganéze.
  • 1349: Pêru de Muntebelliviàn o Puntebelliviàn, u pâga di cànuni a-u véscu Federìgu d'Arbénga a-u 4 d'arvì du 1349.
  • 1358: Brìssiu, u l'è prubàbile ch'u sécce u Brìssu da Bàrge, priù de Cazòttu inti àgni 1347-1348 e 1352-1355. Du 1358 u l'è priù Sàn Pêru, pagàndu e décime papâli a l'arsiprève Carbùn d'Arbénga, e u l'è mensunàu a-i 4 d'aùstu du 1361, quându u l'à difézu i dirìtti da certùssa in se décime de Bardenèi, da-u castéllu de quéllu paìze. Tra u 1368 e u 1369 u l'è stàitu priù de Mumbràccu.
  • 1363: Tumâzu, u pâga de décime a-u Pàppa du 1363, mèntre du 1365 u l'è scumünicàu pè n'avére pagàe in tèmpu, giüstàndu però a sö puzisiùn a-i 29 de mârsu de quéllu ànnu. A-u scciöppu de in'âtra ratèlla cu-a Cumüna tuiranìna u l'à fàitu recùrsu a-a sentènsa du 1341 du véscu Federìgu.
  • 1370: Bunifàssiu da Munduvì, fòscia u Bunifàssiu Marcériu priù de Péziu inti àgni 1340-1343, de Cazòttu inti perìudi 1350-1352 e 1357-1359 e de Muntéllu tra u 1360 e u 1362. U l'è mensunàu a càppu de Sàn Pêru in Varatèlla inte l'acàttu de ina cà a Tuiràn a-i 30 de mârsu du 1370.
  • 1376: Antògnu, mensunàu inta sentènsa du véscu d'Arbénga Giuànni Fiéschi, du 22 de dixèmbre du 1376, ch'u ghe levâva u pagamèntu de ina sèrta sùmma.
  • 1377: Dumènegu, u 20 de mârsu du 1377 u se impegnâva a pagà de décime papâli.
  • 1381: Giàcumu di Arnàldi, u duverêa ése ascì u priù de Cazòttu tra u 1366 e u 1369, a lèi u gh'à scrìtu u Giuànni, priù de Firénse, pè spunciâru a méttise da-a pàrte du Pàppa Urbânu VI intu scìsma de quélli àgni. U l'è mensunàu ancùa inta bùlla papâle scrìta a-i 14 de màzzu du 1381 in favù de l'abasìa, mandà a-i véschi de Àsti, de Àrba e de Türìn.
  • 1384: Dumènegu Medìa, mensunàu int'in àttu de véndia du 12 de zügnu du 1384.
  • 1386: Scirvèstru de Cervìziu, mensunàu int'in àttu du 6 de dixèmbre du 1386 e tùrna inta sentènsa du 18 de dixèmbre du 1389, diciarà da-u Daminàn Carpanéu a favù da certùssa cùntru u véscu d'Arbénga.
  • 1389: Federìgu, u pâga a-a fìn de l'ànnu e décime a-u campaù Bertumé Bergàlla.
  • 1413: Antògnu Gerbìn, de Monasterolo Casotto, zà priù de Cazòttu tra u 1407 e u 1413, a Sàn Pêru tra u 1413 e, fòscia, u 1418, e tùrna a Cazòttu tra u 1418 e u 1425.
  • 1434: Giuànni Spìnura, numinàu prucüratù da certùssa a-i 4 d'aùstu du 1434, u 2 de lüju du 1438 u l'à resevüu ina dunasiùn e u 24 d'aùstu de quéllu ànnu u l'à acatàu ina cà in Tuiràn. U l'è mensunàu ascì inte di acàtti in dâta 10 de lüju e 17 de nuvèmbre du 1439.
  • 1439: Gerònimu da Séva, mensunàu inte l'àttu d'acàttu de in'âtra cà a Tuiràn.
  • 1443: Bertumé, mensunàu p'avé pagàu de décime a-u Pàppa.
  • 1450: Antògnu da Prêa, u l'à pagàu 15 frànchi a-u cardinà Zòrzu Fiéschi.
  • 1454: Paulu de Sant'Àgata, mensunàu a-u pagamèntu da pixùn de in gùmbu a-u véscu d'Arbénga.
  • 1457: Raimùndu de Brìga, u l'à ratificàu u cuntràttu d'enfitéuzi du murìn da Ròcca.
  • 1464: Giuànni Spìnura, priù de Sàn Pêru pè a segùnda vòta, u l'à cedüu a-u marchéze Tumâzu de Séva di scìti a Bagnàscu in scàngiu de âtri ciü vixìn a-u munasté, a-u Burghéttu e a Giüstènexi.
  • 1464: Nicòlla Carâra, da Cêve, u 29 de dixèmbre du 1464 u l'à dàitu a pixùn di terén a Batifòllu, u 25 de zenà du 1466 u l'à acatàu ina cà a Tuiràn e u 29 de dixèmbre du 1467 in scìtu a Bardenèi. Pasàu nu vâri tèmpu u l'è pasàu a-a certùssa de Péziu cùmme priù.
  • 1468: Zòrzu de Vàlle, da Munduvì, u l'è mensunàu p'avé scangiàu di scìti a Bagnàscu, du 1475 u l'è priù a Péziu.
  • 1470: Franséscu di Cijâri, da Munduvì, mensunàu int'in àttu du 28 de nuvèmbre du 1470, u 25 de frevà du 1479 u l'à renuvàu l'enfitéuzi du murìn da Ròcca. Du 1482 u l'è pasàu cùmme priù a Cazòttu, dund'u l'è mòrtu a-i 8 de nuvèmbre du 1495.
  • 1479: Nicòlla di Scarpadiùi, u 14 de màrsu du 1479 u l'à seràu in pùffu da mìlle sciurìn de Savùna vèrsu u rìccu mercànte Ruffìn Ròbbi da Cheràscu.
  • 1482: Dumènegu Gàspare de Serén, u 12 d'utùbre u l'à òtegnüu in murìn a pixùn da-u véscu d'Arbénga, du 1493 u l'è cùmme priù a-a Certùssa de Péziu.
  • 1490: Nicòlla Carâra, tùrna priù ma pè pòcu, perché u l'éra maròttu.
  • 1490: Pàulu de Sant'Àgata, priù de Sàn Pêru tra u 1490 e u 1496, mensunàu int'in àttu du 5 de frevà du 1491. U véscu de Nòri, Dumènegu Vacâri, u l'à apruvàu in'intéza tra stu priù e u véscu d'Arbénga Leunàrdu Marchéze a-i 20 de nuvèmbre du 1491; u 4 de frevà du 1495 u l'è mensunàu inte l'acàttu de in scìtu a Patarè da-a cunfratèrnita du Sàntu Spìritu de Tuiràn.

Descrisiùn

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Evulusiùn architetònica

[modìfica | modìfica wikitèsto]

U cumpléssu de l'abasìa u l'è cangiàu du bèllu cu-u pasà di séculi, slargàu cun de növe azùnte fìna a-u sö abandùn, ch'u l'à purtàu a-a ruìna du ciü tântu de l'abasìa föra che a gêxa e i edifìssi a lêi arembài. Da l'anàlizi architetònica e da l'ünica raprezentasiùn stòrica cunusciüa, sarêa a dì quélla du Vinzoni inte Il Dominio della Serenissima Repubblica di Genova in terraferma du 1773, s'è pusciüu teurizà che a pàrte ciü antìga a sécce pròpriu a gêxa, cu-ina prupòsta de datasiùn da gêxa ancöi in pé a-u XII séculu[80]. Sèmpre da-u Vinzoni a se végghe a prezènsa de in'àbside reùnda, aù sparìa, che da-u Paneri, intu Sacro, e vago Giardinello e dùnca a-u 1624, u végne però mensunà a-a tramuntâna[81]. Da prìmma strutüra i faxêva pàrte ascì e custrusiùi in sa mürâja de drìta, ancùa existènti ma bèn cangiàe a furmà a stànsia ünica aduerà cùmme depòxitu pè légne, fòscia aduerà cùmme prìmmu asòstu di frâti, föra da tùre picenìna sübitu ciü a süd ch'a duvêva ése in magazìn. Inta mürâja de drìta da gêxa a gh'éra dùe avertüre ch'i permettéva u pasàggiu tra sta chi e-e âtre custrusiùi, ma üna a l'è stàita ciü avànti tapà[80].

A segùnda fâze de custrusiùn a duverêa cumprènde i edifìssi, tütti ruinài, a punènte da pàrte ciü antìga che, dàndu amèntu a-a raprezentasiùn du Vinzoni, i sùn ancùa liài a in'edilìsia da Etàe de Mèzzu, marcà da-u gràn spesù de mürâje, paréggiu a quéllu da gêxa. L'è prubàbile che i travàji de növe custrusiùi i sécce cumensài giüstu dòppu u pasàggiu de l'abasìa a-i frâti certuzìn, vixìn a l'ànnu 1315, mumèntu cuntempuràgnu a-u rinfòrsu da vòta da gêxa cu-i èrchi ch'i se pöne ancùa végghe. Sti edifìssi i l'éra mésci a-u reùndu de in ciòstru cu-in pùssu, ch'u l'exìste ancùa, e l'è prubàbile ch'i fùsse aduerài cùmme stàlle e magazìn a-u servìssiu de ativitàe agrìcule du munasté, a ògni mòddu u nu gh'è restàu vâri de st'âra du cumplèssu, föra de cârche mürâja dund'a gh'éra a stasiùn da teleférica e di rèsti ch'i sùn cuèrti da-u terén[82][83].

A-a fìn, u gh'è stàitu in ürtimu mumèntu de custrusiùn ch'u duverêa remuntà a-u XV séculu, cun l'üzu de tècniche ciü mudèrne ch'i sùn marcàe da de mürâje ciü sutì. Inte sta fâze chi u l'è stàitu alungàu u presbitériu vèrsu süd e, sèmpre inte quélla diresiùn, u l'è stàitu tiràu sciü in gràn edifìssiu, fòscia adueràu cùmme dormitòriu. Cun sti travàji, l'abasìa a l'éra rivà a-a sö màscima estensiùn, ma a l'è prèstu ruinà cùmme i frâti i sùn andài a stà inta növa certùssa[84]. Dòppu u 1495 u ghe dev'ése stàitu giüstu u rinfùrsu da faciâta a-a tramuntâna cu-i cuntrafòrti ch'i se végghe intu dizégnu du Vinzoni, ciü avànti cuèrti da ina mürâja; de rèstu, u gròssu du cumpléssu u s'è derfàu da l'abandùn e, fòscia, pè di dàgni patìi inte uperasiùi militâri da batâja de Löa[85][86].

De föra

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • A faciâta vèrsu nòrd
    A faciâta vèrsu nòrd
  • U purtà da gêxa
    U purtà da gêxa
  • U barcunéttu srua a-u purtà
    U barcunéttu srua a-u purtà

L'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla a gh'à in'architetüra sèmplice e pòvera, in armunìa cu-a vìtta benedetìna, cun nu vâri d'avertüre e di masìcci cuntrafòrti a-e murâje pè dâghe de stabilitàe. A strutüra, da-u prufì a cabànna, a l'è stàita interesà da paréggi intervènti cu-u pasà di àgni, cu-a pàrte restà in pé ch'a l'è quélla ciü antìga de l'intréu cumpléssu.

A faciâta vèrsu nòrd, ch'a l'è ascì quélla da gêxa, a l'è tra e ciü antìghe, giüstu rimanezà cu-a realizasiùn di cuntrafòrti mensunài de d'âtu, ciü târdi inglubài inta mürâja. Chi se ghe dröve u purtà prinsipà, p'entrà inta gêxa, e dùi barcunétti picenìn pè a lüminasciùn da navâta. Gh'è ascì in âtru purtà, in sa drìta du quéllu da gêxa, ch'u s'àrve intu lucâle paralêlu a-a navâta, ancöi adueràu cùmme depòxitu pè e légne[87].

Pe cùntru, a mürâja girà vèrsu nòrd che ancöi a l'è cumpréza inte l'âra laterâle a l'è stàita realizà cu-ina tècnica diferènte, ségnu de ina recustrusiùn ciü mudèrna, fòscia necesâria pè in sö cròllu. A-a sö estremitàe a se pö ancùa végghe l'inprensìpiu da sö cuntignasiùn vèrsu punènte, ch'a nu l'exìste ciü, desvilüpà sciü dùi ciài; quéllu de sùtta, fòscia adueràu pè tegnìghe e bèstie, u se truvâva ciü in bàssu du livèllu du pùssu, e dùnca de l'antìgu ciòstru, e u l'éra cuèrtu da ina vòta a bùtte[88].

  • Vìsta da mürâja vèrsu punènte
    Vìsta da mürâja vèrsu punènte
  • A meridiâna
    A meridiâna

A mürâja de punènte a l'è furmà sécce da tòcchi uriginâli che da âtri ch'i sùn stàiti rangiài ciü de resènte. In particulà, a sö pursiùn vèrsu nòrd a dev'ése tòstu paréggia a-u mumèntu da sö custrusiùn, quându a l'éra üna de mürâje ch'i serâva u ciòstru du munasté. Chi i se dröve trèi barcùi: quélli de d'âtu, quâxi in sìmma a-a mürâja, i sùn a lêi tòstu cuntempuràgni, quéllu ciü in bàssu, miràndu a-a tècnica aduerà, u l'è pè cùntru ciü resènte[89].

A pàrte de mürâja a l'âtra estremitàe, sarêa a dì quélla ch'a sèra l'âra laterâle du cumpléssu, a l'à patìu bèn bèn de intervènti. Di dùi barcunétti de d'âtu a-u pòrtiu, quéllu in sa senèstra u l'è stàitu seràu e druvìu armênu dùe vòte mèntre in'âtra avertüra in sa drìta da meridiâna a l'è aù serà. Intu pòrtiu, a-u sö fùndu, a gh'éra ascì in purtà de culegamèntu cu-a gêxa, che però u l'è stàitu tapàu[90] e d'atàccu a-a sö entrà u gh'è ancùa l'antìgu pùssu du munasté[91].

  • A faciâta vèrsu u mà
    A faciâta vèrsu u mà

A faciâta vèrsu u mà a l'è u rezultâtu de ina série de travàji diferènti. A sö pàrte ciü antìga a l'è quélla de levànte, dund'i ghe sùn ancùa i ségni de mürâje uriginâli, pè cùntru a pursiùn vèrsu punènte a l'è stàita rangià in tèmpi ciü mudèrni. Chi u se dröve in purtùn, fàitu de légnu e cuèrtu de metàllu, e ina série de barcùi; arembài a-a strutüra i ghe sùn ancùa dùi maxèi pè setâse[92].

  • U fiàncu de levànte e u téitu
    U fiàncu de levànte e u téitu
  • U pasàggiu a levànte de l'abasìa
    U pasàggiu a levànte de l'abasìa

L'ürtimu fiàncu de l'abasìa, giràu vèrsu levànte, u l'è quéllu ciü sèmplice e ch'u l'è cangiàu de mênu intu cùrsu di àgni. A sö pàrte a setentriùn a l'è a ciü antìga mèntre, in curispundènsa de stànsie vèrsu u mà, a l'è stàita rangià ciü de resènte. Inte sta mürâja i ghe sùn giüstu dùi barcùi[93].

U téitu u l'è furmàu de ciàppe quadrâte de nuvànta cìtti de lâtu, méscie du 1971 quand'u l'è stàitu rangiàu, e u gh'à u cùrmu de cùppi, cu-ina crùxe de metàllu a pùnta vèrsu mùnte[94]. A crùxe ciü impurtànte du cumplèssu a l'è però quélla intu pràu davànti a l'abasìa, âta trèi métri e da-u pézu de trèi quintâli e mèzzu, méscia chi du 1896 a-u pòstu de üna ciü antìga, de légnu, e dunasiùn du scìndicu d'alantù de Tuiràn, Pietro Iginio Mainero, u "Biundìn"[95].

De drèntu

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Gêxa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • Vìsta de dréntu da gêxa
    Vìsta de dréntu da gêxa
  • L'artà cu-u cenòbiu
    L'artà cu-u cenòbiu
  • A pitüra de Sàn Përu, Sàn Brün e Diudàu
    A pitüra de Sàn Përu, Sàn Brün e Diudàu
  • Detàju de Sàn Pêru, a sùla pàrte uriginâle
    Detàju de Sàn Pêru, a sùla pàrte uriginâle

U ciü tàntu du drèntu de l'abasìa u l'è ocüpàu da l'àula da gêxa, a ina sùla navâta e alignà a-e mürâje de nòrd e de levànte. Sta stànsia a se tröva a in livéllu ciü bàssu du terén e, p'entrâghe da-u purtà prinsipà, bezögna pasà dùi scarìn. U pavimèntu, de ciàppe de prêa, u nu l'è quéllu uriginâle e u rìva da in'azùnta sucesìva: cùmme descuvèrtu inti scâvi di àgni Trènta u fùndu u l'éra a l'inprensìpiu furmàu da ina prêa vìva ch'a se tröva pròpriu a-u cèntru da gêxa e u rèstu u l'è stàitu sccianelàu incìnduru de câsinàsci, de rèsti carbunizai e de òsse[96].

A vòta ch'a cröve u scìtu sâcru a l'è a bùtte e a l'è rinfursà da èrchi ch'i a travèrsa, lüngu e mürâje laterâli e vèrsu nòrd i ghe sùn de sedüte de prêa e a lüminasciùn a l'è cunsentìa da-i dùi barcunétti inta mürâja de levànte, da quéllu in sìmma a-u purtà e da in âtru avèrtu inta mürâja de punènte[96][97]. A-u fùndu de l'àula, a-e estremitàe de drìta e de senèstra da mürâja vèrsu süd, i ghe sùn dùe pòrte ch'i vàn inte stànsie vixìne, in particulà inta sacrestìa quélla de senèstra e a l'àtriu quélla de drìta[98]. A gh'é ascì ina pòrta inta mürâja de punènte, ch'a và inta stànsia aduerà cùmme magazìn pè e légne, e chi i se végghe ancùa i ségni de dùe avertüre, aù tapàe, ch'i s'arvìva intu lüngu pòrtiu pè u ciòstru[99].

A zòna de l'artà a l'à patìu di intervènti resènti ch'i n'àn cangiàu a fùrma; ancùa a l'épuca du Vinzoni a-u fùndu da navâta a gh'éra in'àbside reùnda, aù tapà da ina mürâja, scibèn che l'artà u se truvâva int'in'âtra puzisiùn, mesciàu a-u nòrd e decentràu rispèttu a-a navâta. A strutüra d'ancöi de l'artà, cuèrta da in cibòriu rezüu da quàttru culònne e cu-a vòta a cruxéra, a végne da in intervèntu fàitu ciü o mênu du 1935, ch'u-u l'à mesciàu indaré, a-u fùndu da navâta, e ch'u l'à purtàu a di gròsci dàgni a-a pitüra de Sàn Pêru, Sàn Brün e Diudàu[100].

Sta pitüra a l'è l'ünica cunservà inta gêxa e a se cumpùne de trè pâre, ciaschedüna serà int'ina curnìxe ch'a fenìsce in sìmma cu-in èrcu a tüttu sèstu. In sa senèstra u gh'è u véscu Diudàu, liàu a-e stòrie in sa fundasiùn de l'abasìa, ch'u tégne inte mài in cufanéttu a fùrma de bazìlica, in sa drìta u gh'è Sàn Brün, fundatù de l'ùrdine di certuzìn rafigüràu in zenugiùn, e Sàn Benedéttu, fundatù di benedetìn, in pé. Ste dùe pursiùi da pitüra i nu l'éra però inte quélla uriginâle, scicùmme i s'éra derfàite cu-i travàji pè mesciâre inta sö puzisiùn d'ancöi, a diferènsa du persunàggiu a-u cèntru, Sàn Pêru, ch'u l'è supravisciüu e ch'u l'è stàitu rangiàu inti àgni Utànta, insèmme a-a realizasiùn da cùpia du rèstu da pitüra. U titulâre u l'è chi musciàu insèmme a dùi àngeri inte l'àttu de dà a benedisiùn e cun tütti i paramènti da Pàppa, inclüzu a tiâra, u pasturà, e ciâve e-e insègne puntifìcce[101][102].

Âtre stànsie

[modìfica | modìfica wikitèsto]

D'atàccu a-a gêxa, a-a sö drìta, a gh'è a stànsia che a-a giurnà d'ancöi a l'è aduerà cùmme magazìn pè e légne, lià a l'àula da ina pòrta avèrta inta mürâja ch'a-e divìdde e dund'a se végghe ancùa u prufì de in âtru pasàggiu, aù tapàu. Da-a pòrta serà a s'entrâva intu pòrtiu, traversàu da ina scarinà e cuèrtu da vòte a cruxéra, ch'u l'è stàitu rangiàu a cüxina e ch'u duvêva ése l'antìgu pasàggiu pè a gêxa[102].

Da-u depòxitu de légne a gh'è in stréitu pasàggiu ch'u mùnta intu sututéitu, che a l'inprensìpiu u se dröve cu-a cuscì dìta "stànsia du véscu"; de dùnde u pàrte ina spéce de andàmme, spartìu in de cèlle da-a funsiùn nu vâri següra. Cunscideràndu che sta pàrte da strutüra a gh'éra zà inte quélla uriginâle e a ch'a l'è u scìtu mênu ümeru de l'abasìa intrêa, u l'è prubàbile ch'a fùsse aduerà pròpriu pè de cèlle di frâti. De ciü, inta mürâja ch'a sèra l'andàmme a-u fùndu a gh'è in barcunéttu, ch'u nu gh'averêa de ütilitàe int'in sèmplice depòxitu, e tra e cèlle gh'è di cànti dund'u se purêa méttighe de candèire pè fâ de lüxe[103].

Fèsta

[modìfica | modìfica wikitèsto]
(IT)

«Caro San Pietro
noi ce ne andiamo
ritorneremo
se Iddio vorrà.»

(LIJ)

«Câru Sàn Pêru
niâtri a se n'andémmu
a turnerému
se u Segnù u-u vurià.»

(Lòde de Sàn Pêru, ürtima stròfa)
  • A Prêa du Gàllu, nùmme liàu a-i fàiti de Sâcre Scritüre
    A Prêa du Gàllu, nùmme liàu a-i fàiti de Sâcre Scritüre
  • U senté a-a Burdunàira, dùnde de tradisiùn u se lasciâva pè dàssiu ina brancà de sà[104]
    U senté a-a Burdunàira, dùnde de tradisiùn u se lasciâva pè dàssiu ina brancà de sà[104]
  • U "Crìste di òmmi" inte l'abasìa a-u giùrnu da fèsta
    U "Crìste di òmmi" inte l'abasìa a-u giùrnu da fèsta
  • U "Crìste de dònne", a Sàn Pêru
    U "Crìste de dònne", a Sàn Pêru
  • A crùxe inti prài de l'abasìa, dund'a végne benedìa a valà
    A crùxe inti prài de l'abasìa, dund'a végne benedìa a valà

A fèsta de Sàn Pêru, a ciü sentìa da-e gènte tuiranìne e bèn celebrà ascì da-e cumünitàe vixìne, a gh'à in'urìgine antìga, armênu inta fùrma de prucesiùn a-u mùnte. A l'è prubàbile che a prucesiùn sulènne d'in Tuiràn a l'abasìa, che a-a giurnà d'ancöi a se tégne ògni sinqu'àgni, a remùnte a-a fìn XV séculu, quându i frâti i se sùn mesciài a vàlle, cun l'inàndiu da pràtica de dì ina méssa in unù de Sàn Pêru a-u prìmmu d'aùstu. Föra che a-u giùrnu da fèsta sulènne, ancöi mescià a-u prìmmu de màzzu, i frâti i l'andaxêva a Sàn Pêru a-i Mùnti ascì pè e mésse decìze da legâti, cu-u mangià dàitu a-i pelegrìn che de sòlitu u l'éra ufèrtu da-i frâti, üzu ch'u l'è cuntignàu pè paréggi àgni scibèn che, inti ürtimi tèmpi, e spéze i sùn pasàe a càregu di fradélli o da Cumüna. Insèmme a-u mangià, de sòlito pàn e öve, s'acatâva ascì da pùve nèira pè i màscuri, pè sparà i föi d'artifìssiu ch'i l'éra aséxi insèmme a-i föi a-a sèira da vigìlia[105]. A tradisiùn di föi, ancöi vietà, a prevedéva che pè prìmmu u s'asendésse quéllu in su mùnte de Sàn Pêru, cun quélli in Tuiràn ch'i ghe respundêva, de sòlitu cu-ina gâra tra e burgàe tuiranìne a fà quéllu ciü gròssu e lüminùzu[106].

Tra e tradisiùi ch'i cumpagnâva a fèsta, ch'a rìva da-i tèmpi da Repübrica de Zéna, a gh'éra quélla da cuscì dìta "banderòlla", in cunfarùn cu-a crùxe de Sàn Zòrzu, da ürtimu int'ina sö cùpia de l'Öttusèntu, quând'u gh'è stàitu in repijà da pràtica, che aù a l'è cunservà inti fùndi da paròcchia de Sàn Martìn. Inta pràtica ciü antìga i cùnsuri da Cumüna, de sòlitu a-i 25 de lüju, i sernêva tra i fijöi du bùrgu l'arfé e u cunfaruné incariài de camalà a-a vigìlia da fèsta, u 31 de lüju, a banderòlla in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru, e sti chi i zürâva in sciü sagràu de Sàn Martìn d'avardâra e che "a còstu da sö vìtta" i l'averêa purtà indaré intu paìze, dòppu ch'i l'avésse pijàu pàrte a-e mésse e-e celebrasiùi du prìmmu[107].

A prucesiùn a l'abasìa, cùmme ancöi, a partìva a-a matìn prèstu, tra i sìnque e i séi bòtti, d'inta Ciàssa de Sàn Martìn e a l'éra avèrta da-a banderòlla, cun daré u "Crìste de dònne", camalàu da-e fijöre, descâse, da cunfratèrnita de Sànta Durutêa e, da l'inprensìpiu du Nuvesèntu, da-e fìje de Marìa. A gh'éra dapöi i fradélli, vestìi de ina càppa giânca e ch'i camalâva u "Crìste di òmmi", lüminàu da dùi fanarìn de làmma, e a-a fìn u pàrecu cu-i fànci da paròcchia, cu-u rèstu da pupulasiùn de daré[108].

De tradisiùn, intàntu che a prucesiùn a mùnta vèrsu l'abasìa, a l'è cantà a cuscì dìta "lòde de Sàn Pêru", in cumpunimèntu ch'u se cunservâva int'ina cùpia manuscrìta datà a-i 4 de zenà du 1848, òpera du prève Piergiovanni Sicherio. A l'inprensìpiu a l'éra spartìa inte quarantanöve stròfe de öttu vèrsci ma, pè fâ ciü snèllu u càntu zaché a segùnda pàrte a l'éra da dì tùrna, ciü avànti a l'è stàita rangià a nuvantasèi stròfe de quàttru vèrsci, cun l'azùnta de trè stròfe növe, dùe in sìmma e üna a-a fìn du cumpunimèntu, che fòscia i sùn òpera de l'arsiprève Angelo Ferraro. A lünga preghéra a l'éra imparà cantàndura intu rèstu de l'ànnu intàntu ch'a se travajâva a tèra e cun de pröve in se teràsse de cà, ezercìssi ch'i servìva ascì pè rexìste a-a fatìga du càntu a-u mumèntu da muntà[109]. A gh'éra ascì in'âtra versiùn da lòde scrìta a-a fìn de l'Öttusèntu da-u Nicolò Garassini, a dixöttu stròfe, cunservà intu sö manuscrìtu uriginâle a-u muzêu entugràficu ma ch'a nu l'è mâi vegnüa d'üzu cumün[110].

Cumpagnà da-u càntu da Lòde, a prucesiùn a cumensâva dùnca a sö muntà a l'abasìa, fàndu de tradisiùn de pòse inte sèrti scìti, de sòlitu liài a-a stròfa curispundènte, cùmme a-a gêxa da Madònna du Ruzâriu e a-a Certùssa, ciü di punti particulâri de l'antìga müratéra cùmme l'Urivétta, a Cà du Pràu, a Prêa du Gàllu e a Burdunàira[111][112]. Pasà a Burdunàira a prucesiùn a rivâva intu cianéllu in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru e lì a se faxêva a distribusiùn du pàn e de öve in nümeru de ün e dùzze a-i fradélli ch'i l'axêva camalàu u "Crìste di òmmi", de séi e ün a-e fìje de Marìa ch'i l'axêva camalàu u "Crìste de dònne" e a-i fijöi di fanarìn, de dùi e ün a-i fradélli ciü ina pagnòtta a tütti i pelegrìn[113]. A-a fìn, traversài i ürtimi métri pè l'abasìa, a prucesiùn a ghe girâva intùrnu pè trè vòte, p'entrâghe cuscì dréntu e ascìste a-a funsiùn. Fenìa a méssa, da l'Öttusèntu a gh'è a tradisiùn du dernà in si prài a-u reùndu da gêxa, pè pöi turnâghe dréntu a cantà i Vèspri, ch'i terminâva cu-a prucesiùn a-a crùxe davânti a l'abasìa pè a tradisiunâle benedisiùn da valà e u rìtu du bâxu de cadéne de Sàn Pêru, cu-e celebrasiùi ch'i sùn seràe da-u càntu de l'ürtima stròfa da lòde[114].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Nòtte a-u tèstu
  1. ↑ Tra u 1255 e u 1259 dàndu amèntu a quéllu ch'u scrìve l'Accame[34]
  2. ↑ A-i 4 d'arvì dàndu amèntu a quéllu ch'u scrìve u Paneri intu Sacro, e vago Giardinello[7]
Nòtte bibliugràfiche
  1. ↑ Zampedri, 2021, p. 15
  2. ↑ Mattiauda, 1925, p. 42
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Arecco, 2003, p. 67
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Beltrutti, 1982, p. 15
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Beltrutti, 1982, p. 17
  6. ↑ (IT) P. Enrico del SS. Sacramento, Cenni storici e memorie della città di Loano dai suoi primordii fino ai tempi moderni, Zéna, Tipografia della Gioventù, 1879, p. 13.
  7. ↑ 7,0 7,1 (LA, IT) Giovanni Ambrogio Paneri, Parochiale di Toirano, in Sacro e Vago Giardinello, vol. 1, Arbénga, 1624 ss.
  8. ↑ Zampedri, 2021, p. 17
  9. ↑ Zampedri, 2021, pp. 17-18
  10. ↑ Zampedri, 2021, p. 18
  11. ↑ 11,0 11,1 Arecco, 2003, p. 86
  12. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 54
  13. ↑ 13,0 13,1 Beltrutti, 1982, p. 27
  14. ↑ Accame, 1893, p. 19
  15. ↑ Arecco, 2003, p. 90
  16. ↑ Accame, 1893, p. 40
  17. ↑ (IT) P. Enrico del SS. Sacramento, Cenni storici e memorie della città di Loano dai suoi primordii fino ai tempi moderni, Zéna, Tipografia della Gioventù, 1879, p. 21.
  18. ↑ Arecco, 2003, pp. 67-69
  19. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 28-29
  20. ↑ (IT) P. Enrico del SS. Sacramento, Cenni storici e memorie della città di Loano dai suoi primordii fino ai tempi moderni, Zéna, Tipografia della Gioventù, 1879, pp. 21-24.
  21. ↑ Zampedri, 2021, pp. 20-21
  22. ↑ 22,0 22,1 Arecco, 2003, p. 69
  23. ↑ Arecco, 2003, pp. 69-70, 94, 179
  24. ↑ (IT) P. Enrico del SS. Sacramento, Cenni storici e memorie della città di Loano dai suoi primordii fino ai tempi moderni, Zéna, Tipografia della Gioventù, 1879, p. 19.
  25. ↑ Zampedri, 2021, p. 21
  26. ↑ Beltrutti, 1982, p. 26
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Arecco, 2003, p. 179
  28. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 55
  29. ↑ Accame, 1893, p. 47
  30. ↑ Zampedri, 2021, pp. 22
  31. ↑ Beltrutti, 1982, p. 30
  32. ↑ Accame, 1893, pp. 136-137
  33. ↑ Beltrutti, 1982, p. 31
  34. ↑ 34,0 34,1 Accame, 1893, pp. 51-52
  35. ↑ Beltrutti, 1982, p. 33
  36. ↑ Arecco, 2003, pp. 180-181
  37. ↑ 37,0 37,1 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 57
  38. ↑ Beltrutti, 1982, p. 35
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 Arecco, 2003, p. 181
  40. ↑ Accame, 1893, p. 53
  41. ↑ Accame, 1893, pp. 53-54
  42. ↑ Accame, 1893, p. 54
  43. ↑ 43,0 43,1 Beltrutti, 1982, p. 39
  44. ↑ Beltrutti, 1982, p. 36
  45. ↑ Accame, 1893, pp. 54-55
  46. ↑ 46,0 46,1 Zampedri, 2021, p. 23
  47. ↑ Arecco, 2003, pp. 181-182
  48. ↑ Accame, 1893, p. 56
  49. ↑ 49,0 49,1 Arecco, 2003, p. 181
  50. ↑ Accame, 1893, p. 155
  51. ↑ 51,0 51,1 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 58
  52. ↑ Accame, 1893, pp. 154-157
  53. ↑ Arecco, 2003, pp. 181-182
  54. ↑ Accame, 1893, pp. 157-160
  55. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 41-43
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 Arecco, 2003, p. 183
  57. ↑ Accame, 1893, pp. 57-58, 159-160, dund'u gh'è però in sbàju de trascrisiùn, cu-a létera ch'a l'è datà da l'Accame a-i 16 de màzzu.
  58. ↑ Accame, 1893, p. 58
  59. ↑ Beltrutti, 1982, p. 45
  60. ↑ Beltrutti, 1982, p. 45
  61. ↑ Marino, 2019, p. 69
  62. ↑ Beltrutti, 1982, p. 47
  63. ↑ Accame, 1893, pp. 160-161
  64. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 47-50
  65. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 50-51
  66. ↑ Beltrutti, 1982, p. 51
  67. ↑ Beltrutti, 1982, p. 53
  68. ↑ Beltrutti, 1982, p. 63
  69. ↑ Beltrutti, 1982, p. 57
  70. ↑ Zampedri, 2021, p. 24
  71. ↑ Accame, 1893, p. 67
  72. ↑ Beltrutti, 1982, p. 59
  73. ↑ Arecco, 2003, pp. 182-183
  74. ↑ Accame, 1893, pp. 69-70
  75. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 68
  76. ↑ Beltrutti, 1982, p. 72
  77. ↑ Zampedri, 2021, p. 25
  78. ↑ (IT) Abbazia di S. Pietro in Varatella - decréttu de tütela (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 7 zenâ 2024.
  79. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 77-79
  80. ↑ 80,0 80,1 Marino, 2019, pp. 79-80
  81. ↑ Zampedri, 2021, p. 45
  82. ↑ Marino, 2019, pp. 81-82
  83. ↑ Zampedri, 2021, p. 46
  84. ↑ Marino, 2019, p. 83
  85. ↑ Marino, 2019, p. 84
  86. ↑ Zampedri, 2021, p. 47
  87. ↑ Marino, 2019, p. 89
  88. ↑ Marino, 2019, p. 90
  89. ↑ Marino, 2019, p. 91
  90. ↑ Marino, 2019, p. 92
  91. ↑ Marino, 2019, p. 117
  92. ↑ Marino, 2019, p. 141
  93. ↑ Marino, 2019, p. 142
  94. ↑ Marino, 2019, p. 119
  95. ↑ Marino, 2019, p. 189
  96. ↑ 96,0 96,1 Zampedri, 2021, pp. 49-50
  97. ↑ Marino, 2019, p. 156
  98. ↑ Zampedri, 2021, p. 51
  99. ↑ Marino, 2019, p. 159
  100. ↑ Marino, 2019, pp. 156-157
  101. ↑ Marino, 2019, pp. 157-158
  102. ↑ 102,0 102,1 Zampedri, 2021, pp. 50-51
  103. ↑ Zampedri, 2021, pp. 51-52
  104. ↑ Marino, 2019, p. 186
  105. ↑ Marino, 2019, p. 168
  106. ↑ Marino, 2019, p. 209
  107. ↑ Marino, 2019, pp. 168-169
  108. ↑ Marino, 2019, pp. 169-170
  109. ↑ Marino, 2019, pp. 172-173
  110. ↑ Marino, 2019, pp. 170-171
  111. ↑ Marino, 2019, pp. 174-186
  112. ↑ (IT) Via per San Pietro, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 7 zenâ 2024.
  113. ↑ Marino, 2019, p. 187
  114. ↑ Marino, 2019, pp. 188-189

Bibliugrafìa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • (IT) Paolo Accame, Storia dell'Abbazia di San Pietro di Varatella, Arbénga, Craviotti, 1893.
  • (IT) Giovanni Pesce e Carlo Tagliafico, Toirano, Zéna, Stringa editore, Dixèmbre 1976.
  • (IT) Giorgio Beltrutti, La certosa di Toirano, Salisbùrgu, Institut für Anglistik und Amerikanistik, 1982.
  • (IT) Antonio Arecco, La diocesi di Albenga-Imperia e i suoi vescovi: storia della Chiesa ingauna dalle origini all'inizio del Quattrocento, Arbénga, Tipolitografia Bacchetta, Dixèmbre 2003.
  • (IT) Diego Marino, L'Abbazia di San Pietro, Tuiràn, 2019.
  • (IT) Bernardo Mattiauda, San Pietro dalla Ligura a Roma - Ricordo dell'Anno Santo 1925, 2ª ed., Arbénga, Tipolitografia Ciuni, 2021 (1925).
  • (IT) Debora Zampedri, La chiesa di San Pietro in Varatella ed il mito dello sbarco del Principe degli Apostoli in Liguria, Zéna, Tézi de Làurea, 2021.

Âtri prugètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Liàmmi de föra

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 247159474047027660870 · GND (DE) 7716710-7 · BAV (EN, IT) 494/38743 · WorldCat Identities (EN) 247159474047027660870
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Abasia_de_San_Pêru_in_Varatella&oldid=247590"