Utuê
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese |
| Utuê cumün | ||
|---|---|---|
| ||
 | ||
| Localizaçión | ||
| Stâto |  Itàlia
| |
| Región |  Liguria
| |
| Provìnsa |  Savuna
| |
| Aministraçión | ||
| Scìndico | Andrea Delfino (Lega Nord) da-o 26-5-2014 (2º mandòu da-o 27-5-2019) | |
| Dæta de instituçión | 1861 | |
| Teritöio | ||
| Coordinæ: | 44°03′11.94″N 8°05′15.1″E / 44.053317°N 8.087528°E | |
| Altitùdine | 63 m s.l.m. | |
| Superfìcce | 9,66 km² | |
| Abitanti | 1 605[1] (30-6-2019) | |
| Denscitæ | 166,15 ab./km² | |
| Fraçioìn | Campi, Pûi | |
| Comùn confinanti | Arbenga, Arnascu, Casanöva, Unsu, Vendùn, Vilanöva d'Arbenga | |
| Âtre informaçioìn | ||
| CAP | 17037 | |
| Prefìsso | 0182 | |
| Fûzo oràrio | UTC+1 | |
| Còdice ISTAT | 009045 | |
| Cod. cadastrâ | G144 | |
| Targa | SV | |
| Cl. scìsmica | zöna 3 (sismicitæ bàssa)[2] | |
| Cl. climàtica | zöna C, 1 335 GG[3] | |
| Sànto patrón | san Silvestru | |
| Giórno festîvo | 31 dixembre | |
| Cartògrafîa | ||
  Utuê | ||
.svg) | ||
| Scîto instituçionâle | ||
Utuê (ascì dìtu Utuvé, in zenese Ortoê, Utuvéu in urmeàscu[4], in italiàn Ortovero) u l'è in cumün de 1605 abitanti da Pruvinsa de Savuna (dàtti agiurnài au 2019).
Geugrafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]
U teritòiu cumünàle de Utuê u se tröva inta bàssa valà de l'Aròscia, primma che in te stu s-ciümme u se ghe càccia u Lerùn. L'abitàu dunca u se tröva ai cunfìn cun a ciàna de Arbenga, e u se tröva sutta aa còlla Gêxa e a a còlla Villa. I àtri nuclei abitài chi i furmàn Utuê i sun Campi e Pûi, che assèmme au sentru de Utuê i cröven ina superficie de 9,66 km2 tutàli.[5]
Cunfin[modìfica | modìfica wikitèsto]
U cumün u cunfìna cun Vendun e Arnascu a nord, cun Arbenga a nord-est, a sud cun Vilanöva, a sud-ovest cun Casanöva e a ovest cun Ùnsu.[5]
Stòia[modìfica | modìfica wikitèsto]
E primme testimuniànse de in insediamèntu inta zona de Utuê e saievan da rintraccià in epuca rumàna, quande a zona a l'éa ciamà in latìn "Ortus Vetus". E nutissie peò ciü següe in sce a fundasiùn du paìse de ancöi sun du mediuevu, quande u feudu lucàle u l'éa parte di dumini da famìa Clavesana doppu a fìn da Marca Arduinica.[6]
Questu u và a scuntentà u libeu cumün de Arbenga, c'u vuxeva tegnì distante da a ciàna i marchesi. Propiu pé andà a evità e incursciùi di Clavesana intu 1288 a vegne fundà dai arbenganesi l'insediamentu de Pùi, a nord du burgu de Utuê, in te ina pulitica de espansciun nu cistiera, ma inte l'entrutèra. Pochi ànni primma, difatti, a l'éan stài fundài asci i burghi de Vilanöva e Cixàn (inta valà du Néva), cun de mutivasiùi du tüttu scìmili.
L'è sucescìva a a fundasiùn du növu insediamèntu, intu 1341, che i marchesi i l'axévan vendüu sti pusedimènti chi aa famìa di Cazzulini. U burgu u cunfluìsce doppu quarche tempu inta giurisdissiùn de Arbenga.[7] U cumün u segue poi e vicende arbenganesi, fin a quande a sitài a vegne inglubà inta Repübbrica de Zena. Intu 1763 a pupulasiùn a se rivolta aa duminasiùn di zenesi, scicumme che a gh'éa ina presciùn ecunòmica troppu elevà.[8]
A situasiùn a cangia pòi quande u 'rìva l'esercitu fransése, guidàu da Napuleùn Bunaparte, a partì dau 1797. U teritòiu cumünàle u entra dunca a fa pàrte da Repübbrica Ligüe, sutta au cantun arbenganése, ina 'òtta desfà sta chi intu 1802, quande i teritòi cunquistài i vàn a fà parte de l'Impeu Fransese, sutta u Dipartimentu Munenötte. Cun a restaurasiùn du 1815 u passa sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, divegnüu poi Regnu d'Italia dau 1861, inseìu intu sircundàiu de Arbenga, poi cunfluìu inta pruvinsa de Savuna, intu 1946 trasfurmàu inta növa Repübbrica Italiana.
I ürtimi cangiamènti terituiàli subìi i sun rizalènti aa duminasiùn fransese, quande difatti u vegne smembràu u cumün de Pûi, presedentemente indipendente, che da quellu mumentu u l'è diventàu frasiùn. Fra u 1973 e fìn au 31 dixembre 2008 u l'ha fàu pàrte da Cumunitài muntana Ingauna, poi divegnüa "du Punente Savunese" fin au 2011, ànnu da sòa supresciùn.
Abitànti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Evulusiùn demugrafica[modìfica | modìfica wikitèsto]
Abitanti censìi[9]
Minuànse Furèste[modìfica | modìfica wikitèsto]
Dandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixembre du 2017, i sitadìn furèsti a Vesargu i sun 181.
Cugnòmmi ciü difüzi[modìfica | modìfica wikitèsto]
I cugnommi ciü difuzi a Utuê i sùn: Bonifazio, Barbàira, Ferrari e Geddo.[10]
Pòsti de interesse[modìfica | modìfica wikitèsto]
A ca' de nascita de Fràtte Ave Ma(r)ìa a Pùi
A géxa de San Silvestru
L'uatòiu de San Giuvanni Batìsta, in lucalitài Fasceu
Architetüe religuse[modìfica | modìfica wikitèsto]
U cumün de Utuê u fa eclesiasticamènte da diocexi de Arbenga-Impeia, chi dunca e ghe sùn dui diferenti parocchie: de San Silvestru (sentru de Utuê) e quella de San Steva e San Matteu (pé a frasiùn de Pûi).
Géxe de Utuê[modìfica | modìfica wikitèsto]
• Géxa da parocchia dedicà a San Silvestru, a se tröva föa dau burgu de Utuê, de stile inissialmente rumanicu (a cunserva difatti de decurasiùi tipiche de stu stìle chi), ma cun in forte rimanezaméntu avegnüu fra u u XVII e il XVIII seculu, l'ürtima restaurasiùn a saiéva rizalente au XIX seculu.
• Uatòiu de Santa Cataìna de Lisciandria, vixìn aa paruchiàle. A l'è sede dau 1417 da lucàle cunfraternita (o cazàssa, in zenese). De stìle baoccu, a cuntegne e càsse pé a prucesciùn de Santa Cataìna e de San Leunàrdu, ciü in pregiàu atà e a rapresentasiùn da Madonna cun u bambìn du 1636.
• Uatòiu de San Bernardìn a Strà, lucalitài c'a se tröva ai cunfin cun Rànsu e u presenta ina ciànta de furma reùnda, datàu du XV seculu, u cunserva ascì in dipintu du santu, cun de deré ina vìsta da sitài de Arbenga.
• Uatòiu de San Giuvanni Batìsta, inta lucalitài de Fasceu, de stìle baoccu, a l'è frequentà pé a sò culucasiùn surva a in pözzu vixìn au paìse, pocu distante u se truvàva ascì u castéllu di Clavesana.[11]
Géxe de Frasiùi[modìfica | modìfica wikitèsto]
• Géxa da parocchia de San Steva, a se tröva a Pûi, vixin aa stràdda pruvinsàle. A ciànta uriginàia a saieva de l'Etài de Mézzu, poi rimanezà cun 'na cunfurmasiùn a elisse düante u XIX seculu. A cuntegne ascì ina pàa d'atà dipinta da Péu Guìdu de Ransu, rizalènte au 1537.
• Uatòiu de Sant'Antòniu, u se tröva inru burgu de Pûi, sede da lucàle cunfraternita, cun a carateristica meridiàna in sce u müau lateràle. U l'è stàu edificàu du XVI seculu.
• Capeletta de l'Imaculà, a se tröva a Pûi, inta lucalitài de Marta. De cianta reùnda a l'è stà custruìa intu XVIII seculu in stìle baoccu.
• Uatòiu de San Benàrdu, se tröva inta frasiùn de Campi, a custrusiùn a l'è presendente au 1612, u l'è sede da cunfraternita lucàle.
Tùri e castélli[modìfica | modìfica wikitèsto]
• Tipiche de tüttu u teritòiu cumünàle e sun e tùri merlàe, inglubàe aù inte rexidense intu burgu de Utuê, ma prinpalmente ascì a Pûi, e sun nasciüe pé difende i dùi paìsi dae incursciùi esterne.[11]
• Resti du castéllu di Clavesana: pàssandu pé i senté, inta lucalitài de Pözzu i se pònan vegghe ancù i müai de prìa chi i custituìvan u primmu nucleu de Utuê, cun ascì sta furtificasiùn chi. U castéllu u l'éa stàu custruìu dai marchesi de Clavesana pé difendise dae sempre ciü periculùse incursciùi du cumün de Arbenga inte l'entrutèra. Cun u càngiu de prupietài u finisce a esse duveàu sempre de ménu, fin a l'abandun. Ancöi inta zona a resta a gexétta de San Giuvanni.[12]
Architetüe sivìli[modìfica | modìfica wikitèsto]
• Ca' natàle du Fratte Ave Maìa, a se tröva a Pûi, chi a l'è stà inseìa 'na lapide pé ricurdà u munegu òrbu da cungregasiùn de Uriun. A véllu l'è dedicàu ascì in pilùn vutìvu inta ciasetta da frasiùn.
Ecunumìa[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ativitài ecunomica prinsipale du paìse de Utuê a l'è a cultivasiùn da vigna, chi difatti u l'è prudòttu de lungu u vin pigàu, assèmme au vermentìn, ma u nu mancan e ciànte da frütu, cumme i pèrseghi. Particulàre ascì l'ativitài turistica, prinsipalmente da i àtri stàtti.
Cultüa[modìfica | modìfica wikitèsto]
Dialettu de Utuê[modìfica | modìfica wikitèsto]
U dialettu parlàu a Utuê u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligüe sentru-ucidentàle, u presenta carateristiche peò ciü particulàri, riscuntrabili inte tütta a valà de l'Aroscia, ligà stuticamènte a Arbenga, ma ascì a a sitài de Impeia.
U vìn pigàu[modìfica | modìfica wikitèsto]
U vìn pigàu u l'è in genere de vìn giàncu, rivàu in Ligüria in tempi antìghi, aturnu au 1600. Se caraterizza pé u culùre giàllu intensu di sòi axinélli, cun a tìpica puntinaüa de culùre ciü scüu düante a maüasiùn, da dunde u deivéea u numme in léngua ligüre. U vin u g'ha dunca in güstu delicàu, ben abinàu cun i piàtti da tradisiùn ligüe. E aziènde lucali de lungu e sun divegnüe famùse pé a cultivasiùn de sta varietài d'üga (cun ascì prugetti diferenti, cumme u Pigàu Basu(r)a, vin fàu inveggià inta grotta da Basura a Tuiàn), tantu che aù u vin u vegne espurtàu ascì a l'esteru. Dau 2014 u l'è cumensàu u prucessu pé l'inserimentu intu teritòiu cumünàle da séde de l'enuteca da Regiùn Ligüia, ancöi ativà e vixitàbile, tantu che chi i vegnan urganisài diferenti eventi ligài au vìn lucàle.[13][14]
Istrusiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]
Utuê u g'ha in sò scistémma de scöe cumpletu (da a matèrna fin ae méddie), grassie ae quàli u recàmpa ascì i studenti dai àtri paìsi vixìn, ascì zà in pruvinsa de Impeia; ste chi e sun racòlte inte l'istitüu cumprenscivu de A(r)àsce.[15]
Persune ligàe a Utuê[modìfica | modìfica wikitèsto]
• Fràtte Ave Ma(r)ìa (1900-1964), nasciüu Cesare Pisano, u l'è stàu in fràtte da cungregasiùn de don Orione, a sòa vucasiùn a l'è rivà quande, da zuenu, u vegne rézu òrbu pé via de 'na s-ciuppetà partìa pé sbàiu düante in zögu cun i cumpagni.[16]
Feste e fée[modìfica | modìfica wikitèsto]
• Festa di perseghi cun u pigàu, a l'è ina festa estiva c'a se tegne in aùstu, chi i se pònan tastà i piàtti da tradisiùn ligüe, cumme e lasàgne cun u tùccu, u cunìu aa ligüre e ascì u zemìn de céxi,acumpagnài dau famùsu vìn lucale.[17]
• Sàgra de e röse a Pûi, a se tegne generalmente aa fin de lüiu, inta frasiun, cun roba da mangià tipica lucale e müxica dau vìvu.[18]
• Festa patrunàle de San Silvestru, aa fìn de l'ànnu, a se tegne a Utuê, cun a prucesciùn de cunfraternite lucàli e a celebrasiùn religiùsa.
Aministrasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]
| Perîodo | Prìmmo çitadìn | Partîo | Càrega | Nòtte | |
|---|---|---|---|---|---|
| 6 zügnu 1985 | 18 mazzu 1990 | Giacomo Gaggino | Partìu Sucialista Italiàn | Scindicu | |
| 18 mazzu 1990 | 24 avrì 1995 | Sergio Bonifazio | lista sivica | Scindegu | |
| 24 avrì 1995 | 14 zügnu 1999 | Daniele Capello | lista sivica de entru | Scindicu | |
| 14 zügnu 1999 | 14 zügnu 2004 | Osvaldo Geddo | lista sivica de sentru-scinistra | Scindicu | |
| 14 zügnu 2004 | 8 zügnu 2009 | Osvaldo Geddo | lista sivica | Scindicu | |
| 8 zügnu 2009 | 26 mazzu 2014 | Mariagrazia Timo | Progetto Ortovero (lista sivica) |
Scindicu | |
| 26 mazzu 2014 | 27 mazzu 2019 | Andrea Delfino | Lega Nord | Scindicu | |
| 27 mazzu 2019 | in càrega | Andrea Delfino | Lega Nord | Scindicu | |
Vie de Cumünicasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]
U sentru de Utuê u l'è traversàu da a Stràdda Nasiunàle 453, che culega u cumün cun Vilanöva a levànte e Pûi, Ransu e Unsu (Ponteruttu) versu punente. U teritòiu cumünàle u l'è culegàu ascì cun a Stradda Pruvinsàle 21, a Vendun e a a frasiùn de Campi.
Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ Dàttu Istat - Pupulasiùn rexidente ai 30 de zügnu du 2019.
- ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
- ↑ Legge 26 agosto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
- ↑ Grafia du disiunàiu Italian-ulmioscu Ulmioscu-Italian
- ↑ 5,0 5,1 (IT) Statütu cumünàle de Utuê, in sce dait.interno.gov.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) Utuê, a stòia e u teritòiu, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A stòia de Utuê, in sce italiapedia.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) Scheda du cumün de Utuê, in sce provincia.savona.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT; URL consultàu u 28-12-2012
- ↑ (IT) I cugnòmmi ciü difuzi cumüne pé cumüne, Utuê, in sce cognomix.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ 11,0 11,1 (IT) Cose vegghe a Utuê, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A e urigini da nostra siviltài, u castéllu de Utuê, in sce 24orenews.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) U vìn pigàu, descrisiùn, in sce quattrocalici.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ (IT) U pigàu bàsu(r)a, in sce durin.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ (IT) E scöe de Utuê, in sce istitutocomprensivoalassio.edu.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A stòia de fratte Ave Maìa, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu o 13 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A sàgra di perseghi cun u pigàu a Utuê, in sce borghidiriviera.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A sagra de röse, Pûi, in sce rivieraeventi.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
Àtri prugètti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Utuê
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 240134591 · WorldCat Identities (EN) 240134591 |
|---|