Utuê
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese |
| Utuê cumün | ||
|---|---|---|
| ||
 Vista du sentru de Utuê, a Stradda Nasiunàle 453
| ||
| Localizaçión | ||
| Stâto |  Itàlia
| |
| Región |  Liguria
| |
| Provìnsa |  Savuna
| |
| Aministraçión | ||
| Scìndico | Osvaldo Geddo (lìsta sìvica "L'altra Ortovero") da-o 10-6-2024 | |
| Dæta de instituçión | 1861 | |
| Teritöio | ||
| Coordinæ: | 44°03′11.94″N 8°05′15.1″E | |
| Altitùdine | 63 m s.l.m. | |
| Superfìcce | 9,66 km² | |
| Abitanti | 1 605[1] (30-6-2019) | |
| Denscitæ | 166,15 ab./km² | |
| Fraçioìn | Campi, Pûi | |
| Comùn confinanti | Arbenga, Arnascu, Casanöva, Unsu, Vendùn, Vilanöva d'Arbenga | |
| Âtre informaçioìn | ||
| CAP | 17037 | |
| Prefìsso | 0182 | |
| Fûzo oràrio | UTC+1 | |
| Còdice ISTAT | 009045 | |
| Cod. cadastrâ | G144 | |
| Targa | SV | |
| Cl. scìsmica | zöna 3 (sismicitæ bàssa)[2] | |
| Cl. climàtica | zöna C, 1 335 GG[3] | |
| Sànto patrón | san Silvestru | |
| Giórno festîvo | 31 dixembre | |
| Cartògrafîa | ||
  Utuê | ||
.svg) | ||
| Scîto instituçionâle | ||
Utuê[n. 1] (Ortovero in italiàn) u l'è in cumün de 1.605 abitanti da pruvinsa de Savuna (dàtti agiurnài au 2019).
Geugrafìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]U terito(r)iu d'Utuê u se tröva inta bàssa valâ de l'A(r)òscia, primma che inte stu chi u se ghe càccia u Lerùn. U paise dunca u l'è ai limiti da ciâna de Arbenga, e u se tröva sutta aa Còlla da Gêxa e a Còlla da Villa. I âtri paixi abitài ch'i furman Utuê i sun I Campi e Pûi, che assèmme au restu i cröven ina superficie de 9,66 km2 inte tüttu.[10]
Cunfin
[modìfica | modìfica wikitèsto]U cumün u cunfìna cun Vendun e Arnascu a setentriùn, cun Arbenga a levante, a meridiùn Vilanöva e a punente cun Casanöva e Ùnsu.[10]
Stò(r)ia
[modìfica | modìfica wikitèsto]E primme testimuniànse de in insediamèntu inta zona d'Utuê e sa(r)evan de l'epuca rumàna, quande a zona a l'éa ciamà in latìn Ortus Vetus. E nutissie pe(r)ò ciü segü(r)e in scia fundasiùn du paìse de ancöi e sun du mediuevu, quande u feudu du postu u l'é(r)a parte di dumini da famìa Clavesana doppu a fìn da Marca Ardüinica.[11]
St'eventu chi u và a scuntentà u libe(r)u cumün d'Arbenga, ch'u vuxeva tegnì daa distante i marchesi. Propiu pé scansâse dau cuntrollu Clavesana intu 1288 a vegne fundà dai arbenganesi l'insediamentu de Pùi, ciü a munte du burgu d'Utuê, inte 'na pulitica de espansciùn nu in scia ma(r)ìna, ma versu l'entrutèra. Pochi ànni primma, difatti, a l'éan stài fundài asci i burghi de Vilanöva e Cixàn (inta valâ du Néva), cun de mutivasiùi du tüttu scìmili.
L'è de doppu a fundasiùn du növu insediamèntu, intu 1341, che i marchesi i l'axévan vendüu sti pusedimènti chi aa famìa di Cazzulini. U burgu u cunfluìsce doppu quarche tempu inta giü(r)isdissiùn d'Arbenga.[12] U cumün u segue poi e vicende arbenganesi, fin a quande a sitài a vegne sutta aa Repübbrica de Zena. Intu 1763 a pupulasiùn a se regi(r)a aa duminasiùn di zenesi, scicumme ch'a gh'é(r)a ina presciùn ecunòmica troppu elevâ.[13]
A situasiùn a cangia pòi quande u 'rìva l'esercitu fransése, guidàu da Napuleùn Bunaparte, a partì dau 1797. U terito(r)iu cumünâle u entra dunca a fa pàrte da Repübbrica Ligü(r)e, sutta au cantun arbenganése, ina 'òtta desfà sta chi intu 1802, quande i teritò(r)i cunquistài i vàn a fà parte de l'Impe(r)u Fransese, sutta u Dipartimentu de Munenötte. Cun a restaurasiùn du 1815 u passa sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, cumpresu inta pruvinsa d'Arbenga, vegnüu poi Regnu d'Italia dau 1861, dund'u l'è inse(r)ìu intu sircundà(r)iu d'Arbenga, poi cunfluìu inta pruvinsa de Savuna, intu 1946 trasfurmàu inta növa Repübbrica Italiana.
I ürtimi cangiamènti de cufìn i remuntan aa duminasiùn fransese, quande difatti u vegne smembràu u cumün de Pûi, che avanti de stu mumèntu u l'é(r)a pe' sò cuntu, aù vegnüu frasiùn. Fra u 1973 e fìn au 31 dixembre 2008 u l'ha fàu pàrte da Cumünitài muntana Ingauna, poi vegnüa "du Punente Savunese" fin au 2011, ànnu da sòa supresciùn.
Abitànti
[modìfica | modìfica wikitèsto]Evulusiùn demugrafica
[modìfica | modìfica wikitèsto]Abitanti censìi[14]
Minuànse Fu(r)èste
[modìfica | modìfica wikitèsto]Dandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixembre du 2017, i sitadìn furèsti a Utuê i sun 181.
Persune ligàe cun Utuê
[modìfica | modìfica wikitèsto]• Fràtte Ave Ma(r)ìa (1900-1964), nasciüu Cesare Pisano, u l'è stàu in fràtte da cungregasiùn de don Orione, a sòa vucasiùn a l'è rivâ quande, da zuenu, u vegne rézu òrbu pé via de 'na s-ciuppetâ partìa pé sbàiu dü(r)ante in zögu cu'i cumpagni.[15]
Cugnòmmi ciü difüsi
[modìfica | modìfica wikitèsto]I cugnommi ciü difüsi a Utuê i sùn: Bonifazio, Barbàira, Ferrari e Geddo.[16]
Pòsti de interesse
[modìfica | modìfica wikitèsto]-
A ca' ch'u gh'è nasciüu Fràtte Ave Ma(r)ì, a Pùi -
A géxa de San Silvestru -
L'u(r)atò(r)iu de San Giuvanni Batìsta, in lucalitài Fasceu
Architetü(r)e religiuse
[modìfica | modìfica wikitèsto]U cumün de Utuê u fa parte da diocexi de Arbenga-Impe(r)ia, chi dunca u gh'è due dife(r)enti parocchie: de San Silvestru (sentru de Utuê) e quella de San Steva e San Matteu (pé a frasiùn de Pûi).
Géxe de Utuê
[modìfica | modìfica wikitèsto]• Géxa da parocchia dedicà a San Silvestru, a se tröva fö(r)a dau burgu de Utuê, de stile inissialmente rumanicu (a cunserva difatti de decurasiùi tipiche de stu stìle chi), ma cun ina se(r)ie de travaji fài fra i seculi XVII e il XVIII, l'ürtima restaurasiùn a sa(r)éva du XIX seculu.
• U(r)atò(r)iu de Santa Cata(r)ìna de Lisciandria, vixìn aa paruchiàle. A l'è sede dau 1417 da lucàle cungrega. De stìle baoccu, a cuntegne e càsse pé a prucesciùn de Santa Cataìna e de San Leunàrdu, ciü in pregiàu atà e a rapresentasiùn da Madonna cun u bambìn du 1636.
• U(r)atò(r)iu de San Bernardìn a Strà, lucalitài ch'a se tröva ai cunfin cun Rànsu e u presenta ina ciànta de furma reùnda, datàu du XV seculu, u cunserva ascì in dipintu du santu, cun de deré ina vìsta da sitài de Arbenga.
• U(r)atò(r)iude San Giuvanni Batìsta, inta lucalitài de Fasceu, de stìle baoccu, a l'è frequentà pé a sò culucasiùn surva a in pözzu vixìn au paìse, pocu distante u se truvàva ascì u castéllu di Clavesana.[17]
Géxe de Frasiùi
[modìfica | modìfica wikitèsto]• Géxa da parocchia de San Steva, a se tröva a Pûi, vixin aa stràdda pruvinsàle. A ciànta uriginàia a saieva de l'Etài de Mézzu, poi rimanezà cun 'na cunfurmasiùn a elisse düante u XIX seculu. A cuntegne ascì ina pàa d'atà dipinta da Péu Guìdu de Ransu, rizalènte au 1537.
• U(r)atò(r)iude Sant'Antòniu, u se tröva inru burgu de Pûi, sede da lucàle cunfraternita, cun a carateristica meridiàna in sce u müau lateràle. U l'è stàu edificàu du XVI seculu.
• Capeletta de l'Imaculà, a se tröva a Pûi, inta lucalitài de Marta. De cianta reùnda a l'è stà custruìa intu XVIII seculu in stìle baoccu.
• U(r)atò(r)iude San Benàrdu, se tröva inta frasiùn di Campi, a custrusiùn a l'è presendente au 1612, u l'è sede da cunfraternita lucàle.
Tùre e castélli
[modìfica | modìfica wikitèsto]• Tipiche de tüttu u terito(r)iu cumünàle e sun e tùre merlàe, inglubàe aù inte rexidense intu burgu de Utuê, ma prinpalmente ascì a Pûi, e sun nasciüe pé difende i dùi paìsi dae incursciùi dau de fö(r)a.[17]
• Resti du castéllu di Clavesana: pàssandu pé i senté, inta lucalitài de Pözzu i se pònan vegghe ancù i mü(r)ai de prìa chi i custituìvan u primmu nucleu de Utuê, cun ascì sta furtificasiùn chi. U castéllu u l'éa stàu custruìu dai marchesi de Clavesana pé difendise dae sempre ciü periculùse incursciùi du cumün de Arbenga inte l'entrutèra. Cun u càngiu de prupietài u finisce a esse duveàu sempre de ménu, fin a l'abandun. Ancöi inta zona a resta a gexétta de San Giuvanni.[18]
Architetüe sivìli
[modìfica | modìfica wikitèsto]• Ca' dund'u l'è nasciüu u Fratte Ave Ma(r)ìa, a se tröva a Pûi, chi a l'è stà inse(r)ìa 'na lapide pé ricurdà u munegu òrbu da cungregasiùn de Uriun. A véllu l'è dedicàu ascì in pilùn vutìvu inta ciasetta da frasiùn.
Ecunumìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'ativitài ecunomica prinsipale du paìse de Utuê a l'è a cultivasiùn da vigna, chi difatti u l'è prudòttu de lungu u vin pigàu, assèmme au vermentìn, ma u nu mancan e ciànte da frütu, cumme i pèrseghi. Particulàre ascì l'ativitài turistica, prinsipalmente da i àtri stàtti.
Cultü(r)a
[modìfica | modìfica wikitèsto]Dialettu d'Utuê
[modìfica | modìfica wikitèsto]
U dialettu parlàu a Utuê u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligü(r)e de sentru-punente, u presenta carateristiche pe(r)ò ciü particulàri, riscuntrabili inte tütta a valâ de l'A(r)oscia, ligà tantu cun Arbenga, quantu cun Ineja e U Portu.
U vìn pigàu
[modìfica | modìfica wikitèsto]U vìn pigàu u l'è in genere de vìn giàncu, rivàu in Ligü(r)ia in tempi antìghi, aturnu au 1600. Se caraterizza pé u cu(r)ù gianu ben marcàu di sòi axinélli, pichetài a macce ciü scü(r)eintu mentre ch'e maü(r)an, da dunde u de(r)ive(r)ea u numme in léngua ligüre. U vin u g'ha dunca in güstu delicàu, ben abinàu cun i piàtti da tradisiùn du postu. E aziènde lucali de lungu e sun divegnüe famùse pé a cultivasiùn de sta varietài d'üga (cun ascì prugetti dife(r)enti, cumme u Pigàu Basu(r)a, vin fàu vegnì veju inta grotta da Basura a Tui(r)àn), tantu che aù u vin u vegne espurtàu ascì a l'esteru. Dau 2014 u l'è cumensàu u prucessu pé l'inse(r)imentu intu terito(r)iu cumünâle da sêde de l'enuteca da Regiùn Ligü(r)ia, ancöi ativà e vixitàbile, tantu che chi i vegnen urganisài diferenti eventi ligài au vìn lucàle.[19][20]
Istrusiùn
[modìfica | modìfica wikitèsto]Utuê u g'ha in sò scistémma de scö(r)e cumpletu (da a matèrna fin ae meddie), ch'u se ghe recampa a stu moddu ascì i stüdenti dai âtri paìsi vixìn, ascì zà in pruvinsa de Impe(r)ia; ste chi e sun inte l'istitüu cumprenscivu d'A(r)àsce.[21]
Feste e fé(r)e
[modìfica | modìfica wikitèsto]• Festa di perseghi cu'u pigàu, a l'è ina festa estiva ch'a se tegne in aùstu, chi i se pònen tastà i piàtti da tradisiùn ligü(r)e, cumme e lasàgne cun u tùccu, u cunìu aa ligü(r)e e ascì u zemìn de céxi, acumpagnài dau famùsu vìn du postu.[22]
• Sàgra de röse a Pûi, a se tegne generalmente aa fin de lüiu, inta frasiun, cun roba da mangià tipica lucâle e müxica dau vìvu.[23]
• Festa patrunàle de San Silvestru, aa fìn de l'ànnu, a se tegne a Utuê, cun a prucesciùn de cungreghe e a celebrasiùn religiùsa.
Aministrasiùn
[modìfica | modìfica wikitèsto]| Periudu | Primmu sitadìn | Partìu | Càrega | Nòtte | |
|---|---|---|---|---|---|
| 6 zügnu 1985 | 18 mazzu 1990 | Giacomo Gaggino | Partìu Sucialista Italiàn | Scindicu | |
| 18 mazzu 1990 | 24 avrì 1995 | Sergio Bonifazio | lista sivica | Scindicu | |
| 24 avrì 1995 | 14 zügnu 1999 | Daniele Capello | lista sivica de sentru | Scindicu | |
| 14 zügnu 1999 | 14 zügnu 2004 | Osvaldo Geddo | lista sivica de sentru-scinistra | Scindicu | |
| 14 zügnu 2004 | 8 zügnu 2009 | Osvaldo Geddo | lista sivica | Scindicu | |
| 8 zügnu 2009 | 26 mazzu 2014 | Mariagrazia Timo | Progetto Ortovero (lista sivica) |
Scindicu | |
| 26 mazzu 2014 | 27 mazzu 2019 | Andrea Delfino | Lega Nord | Scindicu | |
| 27 mazzu 2019 | 10 zügnu 2024 | Andrea Delfino | Lega Nord | Scindicu | |
| 10 zügnu 2024 | in càrega | Osvaldo Geddo | lista sivica "L'altra Ortovero" | Scindicu | |
Vie de Cumünicasiùn
[modìfica | modìfica wikitèsto]U sentru d'Utuê u l'è traversàu da a Stràdda Nasiunàle 453, che culega u cumün cun Vilanöva a levànte e Pûi, Ransu e Unsu (Ponteruttu) versu punente. U terito(r)iu cumünâle u l'è culegàu ascì cu'a Stradda Pruvinsâle 21, a Vendun e aa frasiùn di Campi.
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Nòtte au testu
- ↑ ascì scrìtu Utué[4] o U Tué[5][6], dìtu püe Utuvé[7] o U Tuvé[8], Tuvé in arascìn, Utuvéu in urmeàscu[9], Ortoê in zenese
- Nòtte bibliugrafiche
- ↑ Dàttu Istat - Pupulasiùn rexidente ai 30 de zügnu du 2019.
- ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
- ↑ (IT) Tabella dei gradi/giorno dei Comuni italiani raggruppati per Regione e Provincia (PDF), Lézze 26 agósto 1993, n. 412, Al. A, Agenzia nazionale per le nuove tecnologie, l'energia e lo sviluppo economico sostenibile, 01-03-2011, p. 151. URL consultòu o 3 màzzo 2025 (archiviòu da l'url òriginâle o 1º zenâ 2017).
- ↑ (LIJ, IT) Giorgio Barbaria, Toponomastica di Ortovero, in Ortovero. Una comunità ligure nella storia, Arbenga, Tipolitografia Bacchetta, 1995, p. 99.
- ↑ (LIJ, IT) Carlo Bartolomeo Usanna, Visione d'altri tempi. Glossario di termini dialettali, modi di dire, proverbi, tradizioni di Villanova d'Albenga, Imperia, Amedeo, 2000, p. 288.
- ↑ (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, Nummi de sittè, paisi e lucalitè, in De tüttu in po', Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1996, p. 117.
- ↑ (LIJ, IT) Marina Manieristi, Simonetta Maccioni e Giuseppe Marchini, La Val Lerrone, in In saccu de parolle. La tradizione orale nelle valli di Albenga, Arbenga, Edizioni Delfino Moro, p. 44.
- ↑ (LIJ, IT) Marina Manieristi, Simonetta Maccioni e Giuseppe Marchini, La Valle Arroscia, in In saccu de parolle. La tradizione orale nelle valli di Albenga, Arbenga, Edizioni Delfino Moro, p. 109.
- ↑ (LIJ, IT) Giuseppe Colombo, Vocabolario Italiano-Ormeasco Ulmioscu-Italian, Cengio, Litografia Fracchia, 1986.
- ↑ 10,0 10,1 (IT) Statütu cumünàle de Utuê, in sce dait.interno.gov.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) Utuê, a stòia e u teritòiu, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A stòia de Utuê, in sce italiapedia.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) Scheda du cumün de Utuê, in sce provincia.savona.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT; URL consultàu u 30-12-2023
- ↑ (IT) A stòia de fratte Ave Maìa, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu o 13 lùggio 2021.
- ↑ (IT) I cugnòmmi ciü difuzi cumüne pé cumüne, Utuê, in sce cognomix.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ 17,0 17,1 (IT) Cose vegghe a Utuê, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A e urigini da nostra siviltài, u castéllu de Utuê, in sce 24orenews.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
- ↑ (IT) U vìn pigàu, descrisiùn, in sce quattrocalici.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ (IT) U pigàu bàsu(r)a, in sce durin.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ (IT) E scöe de Utuê, in sce istitutocomprensivoalassio.edu.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A sàgra di perseghi cun u pigàu a Utuê, in sce borghidiriviera.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
- ↑ (IT) A sagra de röse, Pûi, in sce rivieraeventi.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
Àtri prugètti
[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Utuê
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 240134591 · WorldCat Identities (EN) 240134591 |
|---|