Zuvu de Tuiran

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna

Zùvu de Tuiràn
U zùvu miràu muntàndu d'inta Varatèlla
Stâto	Itàlia
Región	Liguria
Provìnsa	Sann-a
Comùn	Bardenèi Tuiràn
Altéssa	801 m s.l.m.
Cadénn-a	Preàrpi Lìgüri
Cordinæ	44°10′07.82″N 8°09′35.57″E
Âtri nómmi	U Zùvu, Zù de Töran
Màppa de localizaçión
Zùvu de Tuiràn
Dæti SOIUSA
Grànde Pàrte	Àrpi de punènte
Grànde setô	Àrpi de süd-òvest
Seçión	Àrpi Lìgüri
Sotoseçión	Preàrpi Lìgüri
Supergrùppo	Cadéna Settepài-Cârmu-Armétta
Grùppo	Grüppu du Mùnte Cârmu
Sotogrùppo	Còsta du Mùnte Cârmu

U zùvu de Tuiràn (Zù de Töran in bardenòllu, Zôvo de Toiàn in zenéze, Giogo o Giovo di Toirano in italiàn) u l'è in zùvu de Preàrpi Lìgüri ch'u lìa a vàlle du Varatèlla cu-a vàlle da Bùrmia e, in particulà, i dùi cumün da pruvìncia de Savùna de Tuiràn, ch'u gh'à dàitu u nùmme, e de Bardenèi.

Descrisiùn

• 
  U Zùvu miràu d'inta Bùrmia
• 
  Vìsta de d'âtu da-u senté pè u Cârmu

U zùvu de Tuiràn u l'è situàu a in'artéssa de 801 m in si cunfìn tra i cumün de Tuiràn e de Bardenèi e u fà pàrte du spartiâiva da cadéna arpìna principâle, marcàndu u pasàggiu da-i bacìn idrugràfici ch'i se càccia intu Mà Lìgüre a quélli lìgüri ch'i vàn intu Pò, pè a pàrte du sö aflüente da Bùrmia, du ràmmu de Miléximu. U zùvu u s'àrve tra i dùi masìcci du Mùnte Cârmu, ch'u l'è ciü a levànte, e da Ròcca Barbéna, ch'u-u sruàsta da punènte e, in particulà, d'atàccu a-a pàssu a gh'è l'antisìmma du Cârmu dìta Brìccu Pajarìna (1213 m) e, sciü l'âtra rìva, u Mùnte Bâncu (985 m). Nu vâri luntàn, in sa rìva da-a pàrte du Cârmu, a gh'è pöi a prufùnda avertüra du Buràncu da Crùxe, ch'a l'à dàitu urìgine a de bèlle fòre srua de lèi e u zùvu inta tradisiùn du pòstu.

U zùvu u l'è traversàu da-a stràdda pruvinciâle 60, ch'a và d'intu Burghéttu fìna Bardenèi muntàndu pè a vàlle da scciümàira Varatèlla, ch'a-u travèrsa ciü o ménu a-u chilòmetru 18,700.

Stòria

U zùvu miràu d'in Sàn Pêru e, in bâssu a-a senèstra, a sìmma du Bâsu du Giudéu, cunusciüu ascì cùmme a Ròcca de Barlörie, dund'a gh'éra ina tùre de vàrdia

Inti séculi u zùvu de Tuiràn u l'è sèmpre stàitu in'impurtànte vìa de cumünicasiùn tra a Rivéra e l'entrutèra, cu-i culegamènti ch'i l'andaxêva aprövu a-u schéma de valàe perpendiculâri a-a còsta e méscie in paralélu, bèn cumün inta Ligüria. In particulà a Vàlle du Varatèlla, lià a-a Bùrmia pròpriu da-u zùvu de Tuiràn, a l'è cumpréza tra a Vàlle du Néva, ciü a punènte e in cuntàttu cu-a Bùrmia pè a còlla du Scravajùn, e a Vàlle du Marémula, a levànte, ch'a mùnta fìna a-a còlla du Melògnu, de dùnde a se fenìsce tùrna inta Bùrmia.

A frequentasiùn du zùvu de Tuiràn, che a ògni mòddu a dev'ése bèn ciü antìga, a l'è testimunià zà intu II séculu prìmma de Crìstu da-a prezènsa du castelà picenìn di Lìgüri Antìghi srua a-u Bâsu du Giudéu, mésciu srua ina sèlla d'atàccu a-u percùrsu da prìmma Stràdda da vàlle. Sta stràdda, infàtti, a muntâva vèrsu a Bùrmia pasàndu a mèzza còsta du valùn da Vàlle, artéssa dund'a l'è restà fìna a l'Etàe de Mèzzu. A müratéra, aduerà ascì cùmme stràdda da sà, a l'éra vegnüa bèn impurtànte cu-u desvilüppu de l'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla, situà da vixìn a-u sö traciàu. P'avardà sécce u zùvu che l'abasìa, du XII-XIII séculu a l'è stàita tirà sciü ina tùre in sa vètta du Bâsu du Giudéu, inte in scìtu panuramìcu ch'u dòmina l'intréu valùn da Vàlle. Ciü avànti, sruatüttu aprövu a-a ruìna de Sàn Pêru cun l'avertüra da növa certùssa ciü a vàlle du 1495, a müratéra ciü âta a l'è fenìa de manimàn abandunà, rimpiasà da-a variànte bâssa a-u fùndu da Vàlle.

Cùmme inte tüttu u circundâriu, a-u zùvu i ghe sùn stàiti di cumbatimènti intu cùrsu da cuscì dìta batàja de Löa, dâtu ch'u l'éra difézu da-e puzisiùi di austrìaci a-u Mùnte Bâncu e a-i Alsabècchi. In particulà, l'atàccu franséze a-u zùvu u l'è stàitu cumensàu da-a divixùn Charlet, partìa d'intu Ciàn de Prài e pasà pè i Lavagìn, pöi rinfursà da-e trüppe du Massena.

A véggia stràdda du zùvu a l'è stàita aduerà fìna a-u XX séculu, sarêa a dì quându, pasàe de bèlle discüsciùi, u l'è stàitu avèrtu u stradùn d'ancöi, che pè cùntru u mùnta d'intu valùn de Cârpe, a l'inprensìpiu fàitu de tèra batüa e asfartàu numà intu dòppu guèra.

Frequentasiùn spurtìva

• 
  I cartélli da fìn de tàppa de l'Âta Vîa
• 
  Rìga di cartélli de escursciùi da-u Zuvu
• 
  Cartéllu da vìa pè Sàn Pêru
• 
  Cartéllu da Vìa da Vàlle

U stradùn du zùvu u l'è in pasàggiu bèn apresàu e frequentàu da-i ciclìsti, perché u sö muntà u l'è lüngu ma dùse e u l'atravèrsa di paizàggi sarvàiri, cun di bèlli panuràmmi in sa Rivéra. Tra i pàssi da zòna u l'è ascì ün di ciü apresài da-i mutuciclìsti.

U zùvu de Tuiràn u l'è situàu a l'incrùxu de in sèrtu nümeru de senté e, in particulà, u ségna a fìn de üna de tàppe de l'Âta Vìa di Mùnti Lìgüri, a 12, ch'a rìva d'inta còlla du Scravajùn, e l'inprensìpiu da 13, ch'a riverà fìna a-u zùvu de Giüsténexi pasàndu pè u Mùnte Cârmu. Chi, a ghe rìva ancùa a Stràdda da Vàlle che, muntàndu sciü pè stu valùn, da séculi a và d'inta Rivêa fìna a-a Bùrmia e, vèrsu mùnte, de vìe ch'i chìna a Bardenèi.

Cultüra

«Pappaluva, pappaluva, mòstreme a via de Zuvo, se dunca a t'amazzu? A me l'ha mostrà!»

(Antìgu zögu tuiranìn, inta grafìa aduerà da-u Baccio Maineri)

Dàndu amèntu a quéllu ch'u scrìve u Baccio Maineri tra e pàgine du sö La leggenda del Buranco, ancùa a-a fìn de l'Öttusèntu u l'éra praticàu da-i matétti tuiranìn in zögu, adueràu da l'autù pè cuntà üna de sö stòrie. O zögu u prevedéva de pijà ina grilöra o in'âtra bèstia du gènere e de mettéra intu pàrmu drìtu e, tegnìndura fra e dìe, se ghe dixêva a filastròcca srua mensunà. A quéllu pùntu a grilöra a duverêa mescià e sànpe de davànti, girànduse pròpriu inta diresiùn du zùvu, e alùa u fànciu u ghe dixêva "a me l'à mustrà".

Âtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Zuvu de Tuiran

Liàmmi de föra

• (IT) Torre medievale ed insediamento della seconda età del Ferro (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 5 arvî 2023.