Sâta a-o contegnûo

Dialétto cravaiéize

Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Cravaiéize
Diilêtu di Capragghia
Parlòu inItàlia Itàlia
Parlòu in Toscann-a
(Cravæa)
Perîodo?~ànni 1980[1]
Parlànti
Clasìficaestìnta
Clasificaçión
FilogénexiLéngoe indoeoropêe
 Itàliche
  Romànze
   Romànze de ponénte
    Toscàn medievâle
     Còrso
      Cravaiéize

O dialétto cravaiéize (diilêtu di Capragghia in cravaiéize[2]) o l'é stæto o parlâ da léngoa còrsa de l'îzoa de Cravæa che, aprêuvo a-i sò stréiti ligàmmi co-a Repùbrica de Zêna, o l'àiva pigiòu bén bén de infloénse da-a léngoa lìgure, spécce into sò léscico.

A fortéssa de Sàn Zòrzo, tiâ sciù da-i zenéixi into 1540

O ligàmme de Zêna con l'îzoa o l'é comensòu ciù tàrdi da batòsta pizànn-a inta batàggia da Melöia do 1284; Cravæa a no l'é defæti minsonâ into tratâto de pâxe, ségno che inte 'n prìmmo moménto a no gh'àiva de interèsse stratégico pi-â Repùbrica. A-o mànco formalménte, l'îzoa a l'é dónca restâ a-a Repùbrica de Pîza scìnn-a-a fìn da sò indipendénsa, co-a batòsta inta goæra cóntra Firénse inte l'ànno 1406. Profitàndo da scitoaçión, o capitàn zenéize Scimón De Mâi o l'àiva òcupòu Cravæa ma, into 1413, o l'à lasciòu l'îzoa a-i fiorentìn, dæto ch'a pertocâva a lô pò-u tratâto tra Pîza e Firénse do 1406 e pe 'n âtro tra Zêna e Firénse into 1413. A ògni mòddo, into 1430 o De Mâi o l'é tornòu in sce l'îzoa, dòppo avéila acatâ pe 2.000 frànchi zenéixi[3].

A scignorîa di De Mâi a l'é andæta avànti scìnn-a-o 1504, co-ina ribelión di abitànti ch'a l'à portòu, doî ànni dòppo, a-o pasàggio de l'îzoa inte moén do Bànco de Sàn Zòrzo, ch'o gh'à lasciòu ciù outonomîa. Co-o pasâ di ànni, sott'a-o domìnio zenéize gh'é stæto l'arîvo de 'n çèrto nùmero de sordàtti e aministratoî da-a tærafèrma pi-â goarnixón e o govèrno de l'îzoa, che vegnîvan in particolâ da-a Rivêa de Levànte. Spécce dòppo l'atàcco di tùrchi de Dragut do 1540, ch'àivan masòu a ciù pàrte di òmmi into blòcco do pàize, i lìguri àn de manimàn spozòu de dònne do pòsto, comensàndo a mescciâse co-e génte de l'îzoa[4]. A-o 1556 a remónta quélla che, fòscia, a l'é a prìmma testimoniànsa scrîta do parlâ cravaiéize d'alôa, sàiva a dî 'na létia spedîa a Zêna cómme lagnànsa cóntra o leugotenénte do governatô e-e sò superciàie[5].

O cravaiéize, infloensòu inte sto mòddo chi da-i parlæ lìguri, o l'é restòu in ûzo pe ciù de tréi sécoli, comensàndo a scentâ co-a fórte emigraçión tra a fìn do sécolo XVIII e o coménso do XIX, caxonâ da-a crîxi comerciâle dovûa a-a cesción da Còrsega a-a Frànsa e a chéita inti comèrci tra l'îzoa còrsa e a Ligùria[6]. A ògni mòddo o parlâ cravaiéize o l'à rexistîo pe tòsto 'n âtro sécolo, scìnn-a-a fondaçión da colònia penâle agrìcola, fæto ch'o l'à portòu a-a fûga di ùrtimi abitànti do pòsto e a-o desfâse da ræ sociâle de l'îzoa, co-in procèsso de pèrdia do parlâ ch'o l'é terminòu prìmma da fìn di ànni '80[1].

Into 2020, inte l'ànbito de 'n progètto de descovèrta e valorizaçión da stöia e de tradiçioìn do pòsto, l'é stæto inandiòu da-a Región Toscànn-a e da-o comùn de Cravæa de riçèrche in sce l'îzoa e o sò antîgo parlâ[7].

O parlâ de Cravæa, a diferénsa de quélli de âtre îzoe de l'arçipélago toscàn, o l'êa ligòu ciù a-a léngoa còrsa che a-i parlæ toschén. A prezénsa de infloénse lìguri, inte 'n mòddo scìmile a-o parlâ madænìn, a l'é testimoniâ sorviatùtto into sò léscico, e, a-a Cravæa in particolâ, són intræ inte l'ûzo locâle da-o contàtto e o mescciâse tra e dôe léngoe. Defæti, scibén che gh'é de infloénse de ciæa derivaçión lìgure in sciâ léngoa còrsa intrêga, into parlâ cravaiéize, coscì cómme pò-u madænìn, l'ajasìn e, fòscia, o calvéize, o sò nùmero o l'é bén bén ciù inportànte e, insémme a di eleménti sopravisciûi de scintàsci, morfologîa e fonética, quésto fæto o pòrta a 'n çèrto destàcco de sti parlæ chi da quélli di pàixi da-arénte[8].

Tra e pòule cravaiéixi che vêgnan da-o lìgure gh'é, prezénpio, ànciua, barconu, brunzínu, camallà, invisgéndu, papé, purzemmulu, scurrì, zina, e tànte âtre, spésse vòtte in comùn co-o parlâ còrso da Madænn-a ciù, in mezûa ciù contegnûa, co-o rèsto di parlæ còrsci e, de ræo, sàrdo-còrsci ascì[9].

Pi-â fonética, un di éxiti ciù caraterìstichi, comùn a-i parlæ con ciù infloénse zenéixi, o l'é o pasàggio da -LI- a ['g], frûto de l'adataménto de l'éxito locâle a-o [ğ] do zenéize e do bonifaçìn. Sto træto chi o l'àiva portòu a 'n destàcco marcòu da-i éxiti ciù vixìn, sàiva a dî quélli de l'Èlba e da región do Còu Còrso e dónca, a-o pòsto de pòule cómme figliolu, megliu e paglia, into cravaiéize gh'êa e fórme figghiolu, mégghiu e pagghia[10]. In sciâ fìn, into cravaiéize a l'é atestâ a prezénsa, derivâ da-o "ghe", do pronómme e avèrbio ghi (e di sò conpòsti cómme gu, fuxón de ghi co-o pronómme u, ö sæ "ghò-u"), inportànte cangiaménto de scintàsci che gh'é ascì inte âtre variànte còrse ciù ligurizæ, dêuviòu a-o pòsto de ci[11].

Testimoniànse scrîte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • Comunitæ de Cravæa, Létia a Zêna, 1556[5]
  • Domenico Morgana, Traduçión da paràbola do fìggio larghê, 1830[2][12]
  1. 1,0 1,1 Toso, 2005, p. 271
  2. 2,0 2,1 (COLIJIT) Domenico Morgana e Giuseppe Genè, Versione nel dialetto dell'isola di Capraia (PDF), in Carlo Salvioni, Versioni sarde, corse e caprajese della Parabola del Figliol Prodigo, Càgiai, Società Tipografica Sarda, 1913, pp. 38-40.
  3. (IT) Roberto Moresco, L'isola di Capraia sotto il dominio di Pisa (secoli XI-XIV), in sce storiaisoladicapraia.com, 21 frevâ 2013. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  4. (IT) Roberto Moresco, L'isola di Capraia dal dominio dei De Mari a quello del Banco di San Giorgio, in sce storiaisoladicapraia.com, 3 dexénbre 2012. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  5. 5,0 5,1 (IT) Roberto Moresco, Una lettera da Capraia del 1566. Prima testimonianza del dialetto capraiese?, in sce storiaisoladicapraia.com, 16 màzzo 2019. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  6. (IT) Roberto Moresco, Per una storia dell’emigrazione capraiese: il grande esodo verso la Corsica, in sce storiaisoladicapraia.com, 7 zenâ 2020. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  7. (IT) Capraia: visioni e identità, in sce itinera.info, 2 novénbre 2020. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  8. Toso, 2005, p. 272
  9. (ITCOLIJ) Fiorenzo Toso, La parlata interferenziale della Maddalena: aspetti del lessico (PDF), in Bollettino di Studi Sardi, II, n. 2, Novénbre 2009, p. 129.
  10. Toso, 2005, p. 273
  11. Toso, 2005, p. 264
  12. (IT) Roberto Moresco, La parabola del "Figliol prodigo" in dialetto capraiese, in sce storiaisoladicapraia.com, 14 òtôbre 2015. URL consultòu o 27 lùggio 2023.
  • (IT) Tina Santini Lolli, Capraia d'altri tempi. Aspetti di vita, Parlata locale, Livórno, La Fortezza, 1982.
  • (IT) Annalisa Nesi, Il dialetto capraiese: qualche riflessione in margine ad un documento ottocentesco, in AA. VV., La Leçon des dialectes, Hommages à Jean-Philippe Dalbera, Lisciàndria, Edizioni dell’Orso, 2012, pp. 223-233.
  • (IT) Fiorenzo Toso, La componente ligure nel lessico capraiese (abstract), in Zeitschrift fiir romanische Philologie, vol. 115, n. 3, 1999, pp. 472-501.
  • (IT) Fiorenzo Toso, L'avverbio e pronome ghi in dialetti corsi e peri-corsi, in Linguistica, vol. 45, n. 2, Dexénbre 2005.

Colegaménti estèrni

[modìfica | modìfica wikitèsto]