Emilio Azaretti

Questa pagina a l'è scrita in ventemigliusu
Da Wikipedia
VE
Questa pagina a l'è scrita in ventemigliusu
particulâ du munimentu a Emilliu Azaretti a Vintimiglia

Emiliu Azaretti (Ventemiglia, 3 d’avrì 1902 - Ventemiglia, 28 de frevà 1991) u l'è staitu ün scritù e pueta in lenga ligüre, tra i fundatui d’a Cumpagnia d’i Ventemigliusi.

Biugrafia[modìfica | modìfica wikitèsto]

U l’è nasciüu a Ventemiglia u 3 d’avrì d’u 1902, da Angelu e Emilia Rondelli. Purtai â fin i stüdi, intu 1925 u pigliava a leurea in chimica e farmaçia a l’Üniversità de Zena e u praticava a prufesciun de spassià, eredità dau paire, in via Cavour, insciu cantun de via d’a Stassiun. Inti primi ani d’u XX Seculu, a a çità de Ventemiglia a vantava a presensa d’in ritrövu cultürale püblicu, u Cafè Ligüre, in viale Principe Amedeu, ancöi cursu d’a Repüblica, duve "u sciù Emiliu" u parteçipava cun custansa ai debà cürai da l’emeritu prufesù Vieri Bongi. Apasciunau de dialetu e tradissiui d’u postu, intu 1927, u l’è staitu ün d’i fundatui d’a Cumpagnia d’i Ventemigliusi, üna d’ê prime "famiglie" ligüri, cun A Campanassa de Savuna e A Compagna de Zena. ‘St’assuciassiun a s’è pruposta a difesa d’u patrimoniu d’a lenga, d’a störia, d’i munümenti e d’u fulclure de Ventemiglia e d’a Zona Intemelia e elu u n’è staitu u Consule Rapresentante, cume di’ u presidente, fina au 1945.

Intu 1928, inseme a Filipu Giliu Rostan, u fundava a Cumpagnia d’u Teatru Ventemigliusu, fiřudramatica dialetaře che tanta impurtansa a l’avereva avüu inte l’opera de recüperu e sarvagardia d’u patrimoniu lucale. Candu u regime, u s’è messu a amaregnà düramente e tradissiui, elu u s’è intestau de mantegne a sou indipendensa de pensceiru e a cuntügnà l’opera incumensà. Au cuménsu d’i Ani Trenta, cu’ in abundante grüpu de amighi, apasciunai cume elu d’i dialeti intemelî, u l’à caciau e base pe’ a fundassiun de l’Academia Ventemigliusa ch’a l’à daitu vita au muvimentu d’A Barma Grande, ina mira ch’a l’à avüu u sou puntu de forsa inta pübřicassiun d’ina revista - sutatituřà l'Antulugia Intemelia – duv’i gh’àn culaburau scritui inti dialeti d’a zona cumpresa intra a Valata de l’Argentina e u Prinçipatu de Munegu, aiscì se ‘stu teritoriu u l’éira staitu devisu dau cunfin puliticu italu-françese. Infra u 1932 e u 1939, de ‘st’antulugia i sun staiti pübřicai séte vulümi, ch’i cuntegne ina vasta prudüssiun dialetale: puesie, prose, testi teatrali, mise a lögu de riçerche lenghistighe e etnugrafiche. In fegunda culaburassiun cun Filipu Giliu Rostan, sute u pseudonimu de Yvan Dakhordiu, i fan paresce nümeruse pièçes dialetaři, in testi uriginali o redüti, duve gh’è da remarcà: L’AMÙ U L’È CIÜ FORTE CHE U BRUSSU, "U dottor PEPIN SCURLUSSURA, PAULIN U S’INCALA, A VERITA’ A L’UFENDE, A ÇENA D’A LEVA (trasmessa d’â RAI inti Ani Setanta). Ancu’: A SCÖRA D’I MARÎ, U SE CREDEVA D’ESSIRU, U RÜVEGU DE BON CÖ, FRANÇE’ MERA, U SPIRITU DE CUNTRADIÇIUN, BERNA’ U BÜLU U SE MARIA. Intu 1946, in Svissera, u se mariava cun Matilde Pfister, ch’a gh’à daitu due figlie: Emilia e Gisella. Da paire cusciensiusu, candu l’è staitu u mumentu de destetà ‘ste due garsune, u l’à dedicau ben ciü tempu â famiglia, metendu in po’ da parte i tantiscimi interessi cultürali. Però, intu 1961, sprunau da Rostan, u reciamava a ina ciü atenta atività u sciàiru grüpu d’i Soci d’a Cumpagnia, invitanduři a arrepiglià e tradissiui, trasmetendu l’interessu ae generassiui giuvanili. Intantu u sbrilunava i autui dialetali de tüta a Zona Intemelia a repiglià l’atività, fandu pübřicà da Ninu Lamboglia, l’ötavu nümeru d’A Barma Grande.

Da chel’anu, fina au 1974, suta a sou ghida, i l’éira stampai autri sei vulümi d’a revista, ch’i cuntegne a prudüssiun dialetaře d’au dopugherra e i sun servii da sprùn pe’ l’arrepiglià d’a literatüra dialetaře, che da chelu mumentu a l’à atrövau nümerusu seghitu. Aiscì dopu a scumparsa de Rostan u cuntügnava a pratica d’autù de testi teatrali, uriginali o redüti, ch’i nu’ mancava de esse rapresentai d’â Cumpagnia d’u Teatru Ventemigliusu direta da Pierin Sismondini. ‘Sti chi i tituři: CHI U L’È U MARIU DE CESIRA, INA PIGA DERRE’ A L’AUREGLIA, U GRUNGU, I DUI CUSTANTIN, A PIGNATA, A RIVINCITA DE PASCÀ, PESCAVUI DE CANA, U CUTELU DE PE’ U MANEGU, CHELE NÖTE DE SETEMBRE.

Intu 1977, pe’ a celebrassiun d’u çencantenariu de fondassiun d’â Cumpagnia d’i Ventemigliusi, intu mezu ae autre mire, u creava i Centri di Cultura Dialettale ch’i l’àn u scopu de tramandà ai figliöi d’ê scöre u patrimoniu cultürale d’u dialetu. Diresüi da Rensu Villa, inta Scöra elementare e dau prof. Massimo Cavalli inte Medie, i Centri i l’àn derulàu in’intensa atività surva tütu intu campu d’a cansun e d’a reçita dialetaře, utegnendu faitüranti afermassiui, aumancu fina a tüti i Ani Ötanta, aiscì suta a diressiun d’a duturessa Rita Zanolla. L’è staitu ancu’ Azaretti a preparà i testi dialetaři pe’ st’atività, adatandu pe’ e scene, antighe e çelebri foure, cume: A FOURA D’U RATU E D’U GALETU, GIANCANEVE, ÇENERUSELA, MARMELIN, U GATU INGIARMAU. De ciü, pe’ i figliöi, u l’à messu inseme ina gramaticheta ilüstrà IMPARAMU U VENTEMIGLIUSU, nasciüa d’â culaburassiun cun Villa, e cumpendià da ina serie de audiucascete, lezüe in dialetu da amighi d’a Cumpagnia.

Fin dai Ani Trenta u l’è staitu autù de pareglie cansun in dialetu, caicüna cumposta inte ocaixun d’ê edissiui d’a Bataglia d’ê Sciure, müxicae e cögliüe intu cadernetu CANSUN VENTEMIGLIUSE püblicau d’â Cumpagnia intu 1970, primu d’ina serie de edissiui, aiscì prestigiuse. Â fin d’i Ani Setanta, i l’à cumesau a paresce i früti d’i longhi ani de stüdi e de riçerche, purtae avanti intu campu d’u dialetu e, d’urdinariu, presentae ai Colloques des langues dialectales urganisai a Munegu. Inte ‘ste püblicassiui: NOMENCLATURA DELLA FAUNA MARINA IN DIALETTO VENTIMIGLIESE, paresciüa insciu Bollettino dell’Atlante Linguistico Mediterraneo e a culaburasciun au vulüme I DIALETTI LIGURI ch’u tegne i ati d’u Cunvegnu de Zena, faitu intu 1973. U nu’ fava mancà a sou culaburassiun â Rivista Ingauna e Intemelia de l’Istituto Internazionale di Studi Liguri, d’u cale u l’eira staitu Sociu fundatù e, fina au 1977, Presidente d’a Seziun Intemelia. Ma l’opera ch’a duveva daghe fama naziunale e internaziunale a l’è staita de següru L’EVOLUZIONE DEI DIALETTI LIGURI ESAMINATA ATTRAVERSO LA GRAMMATICA STORICA DEL VENTIMIGLIESE, paresciüa in due edissiui, üna derré l’autra, intu 1977 e intu 1982. Intu meiximu anu, dopu ina longa opera de preparassiun, furnia dai za’ nuinai Colloques, intu Prinçipatu de Munegu, paresceva l’Académie des langues dialectales d’a cale u l’eira staitu patruçinatù, membru fundatù e vicepresidente. Intu 1989 vieva a lüixe l’ürtima deficurtùsa fatiga: STUDI LINGUISTICI SULL’ANFIZONA LIGURIA-PROVENZA, preparà in culaburassiun cu’a prof. Giulia Petracco Sicardi, e cuntegnente in aprufundiu e magistrale sagiu insciu dialetu de l’Auriveta (Olivetta San Michele).

Dutau de sciamante spiritu puliticu, intu 1945, â fin d’a desastrusa gherra ch’a l’àva redütu Ventemiglia a in bigu de macerie, u lançava l’idea d’â Zona franca intemelia ch’a l’averva dovüu recustrüì, aumancu dau puntu de vista ecunomicu-duganale, l’entità de l’antiga Cuntea. Pe’ arrivà a ‘stu scopu u l’à fundau L’Unione Democratica Federalista della Liguria Intemelia assuciassiun ch’a l’aveva u sou organu de infurmassiun intu giurnale lucale La Voce Intemelia, ch’u n’è staitu u fundatù e diretù fina â morte. U prugetu d’a Zona Franca u nu’ l’à avüu incumensu, ma u giurnale u l’à purtau avani e püblicassiun cume mensile d’infurmassiun e difesa d’i interessi lucali suta l’egida de l’Unione Intemelia. Fundatù, intu 1948, d’a Commissione italo-francese per lo studio dei problemi di frontiera e del bacino del Roia, u l’è staitu aiscì fundatù e presidente d’u Comitato per l’ammodernamento della S.S. 20 di Val Roia, cume aiscì d’ê assuciassiui Difesa della spiaggia e Pescatori Marini. Ispeitù unurariu d’a Suprintendensa ai Munümenti fina au 1971, u l’è staitu aiscì, d’â fundassiun, membru d’a Commissione di arte sacra della diocesi di Ventimiglia. Inti Ani Sciüscianta, elezüu cume indipendente, u l’à faitu parte de trei aministrassiui, üna derré l’autra: Cunseglié cumünale e Assesù ae Finanse e au Patrimoniu, ucüpanduse, tra l’autru, pe’ l’istitüssione in Ventemiglia d’i Licei Classicu e Scientifigu e de l’Istitutu Tecnicu Cumerciale.

Aiscì sou a pratica de prugetassiun e finansiamentu d’i travagli, pöi ciantai lì, d’u portu de Ventemiglia. U l’à travagliau cun custansa fina a candu e condissiui de salüte i ghe l’àn permessu, sareva a di’ fina a pocu tempu avanti de möire, che l’è stau u 26 de frevà d’u 1991, inta sou ca’ d’a Marina San Giüsepe, lasciandu a mezu caiche interessante travagliu de cultüra d’u postu, cume u breviau d’a messa pe’ u giurnu de San Segundu, messa zü in ventemigliusu; travagliu ch’u l’è staitu publicau postümu d’â scignura Matilde.

Opere[modìfica | modìfica wikitèsto]

Puesie intu parlà intemeliu[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • SONETTI GIOVANILI
    • DEXIDERIU ventemigliusu
    • APARISSIUN ventemigliusu
  • STAVA A MAIRE Stabat Mater ventemigliusu
  • VIVA U SCÖGLIU ventemigliusu
  • CUME L’E’ BELU TANGHEZA’ ventemigliusu
  • CIANCEGURA BARLEGURA ventemigliusu
  • VIVA CARLEVA’ ventemigliusu
  • ADIU CAVU ventemigliusu
  • PIGLIARU, PIGLIARU U RATU INTU TOURU ventemigliusu
  • FATENE CARA’ PAULIN ventemigliusu
  • L’E’ A TÜ CHE VÖGLIU BEN ventemigliusu
  • L’E’ MEGLIU CIÜGA’ IN ÖGLIU ventemigliusu
  • U CAN E A SOU SCIUMBRIA ventemigliusu
  • U TRAN-LÜMASSA ventemigliusu
  • A BEGARIÇIA ventemigliusu
  • SCIURE E GARSUNE ventemigliusu
  • MA GHE N’AVE’ TESTA ventemigliusu
  • A CANSUN D’A ZONA FRANCA ventemigliusu
  • A L’EIRA A REGINETA D’E VALAE ventemigliusu
  • CANDU L’ARRIVA U MAZU ventemigliusu
  • A SCAŘA ventemigliusu
  • Rime pupulari arrecampae
  • ANA SÜSANA ventemigliusu
  • GIAN BRAGHETA ventemigliusu
  • SABU SANTU ventemigliusu
  • SÜCA PERA’ ventemigliusu
  • PASCA PIFANIA ventemigliusu
  • STROFETTA di canto popolare disperso ventemigliusu
  • IN SCIU’ VALUN DE PIGNA ventemigliusu

Cumedie[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • L’AMU’ U L’E’ CIÜ FORTE CHE U BRUSSU - con Rostan : Ivan Dakordiu
  • U "DOTTOR" PEPIN SCURLUSSURA - con Rostan : Ivan Dakordiu
  • PAULIN U S’INCALA - con Rostan : Ivan Dakordiu
  • U MEIGU PE’ FORZA - con Rostan : Ivan Dakordiu
  • A SCÖRA D’I MARÎ - con Rostan : Ivan Dakordiu
  • U RÜVEGU DE BON CÖ - con Rostan : Ivan Dakordiu
  • A VERITÀ A L’UFENDE - con Rostan : Ivan Dakordiu
  • A ÇENA D’A LEVA - con Rostan : Ivan Dakordiu
  • BERNÀ U BÜLU U SE MARIA
  • I DUI CUSTANTIN
  • A PIGNATA
  • A RIVINCITA DE PASCÀ
  • PESCAVUI DE CANA
  • U CUTELU DE PE’ U MANEGU
  • CHELE NÖTE DE SETEMBRE ...
  • TÜTU PE’ INA CAMIXÖRA GRIXIA
  • U SE CREDEVA D’ESSIRU
  • FRANÇE’ MERA
  • U SPIRITU DE CUNTRADIÇIUN
  • DUI MARÎ IN GALERA
  • INA PIGA DARRÈ A L’AUREGLIA
  • CHI U L’È U MARIU DE CESIRA

Teatru pe’ i figliöi[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • A FOURA D’U RATU E D’U GALETU
  • GIANCANEVE E I SÉTE NANI
  • ÇENERUSELA
  • A BELA CH’A DORME INTU BOSCU
  • MARMELIN
  • U GATU INGIARMAU
  • E BUXIE
  • STÖRIE DE PESCAVUI
  • I OSPITI D’UNÙ

Editoriali[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • A BARMA GRANDE - Antulugia intemelia - C.d.V. - I.I.S.L.
  • IMPARAMU U VENTEMIGLIUSU con Renzo Villa - C.d.V.
  • I DIALETTI LIGURI negli atti del Convegno di Genova del 1973
  • NOMENCLATURA DELLA FAUNA MARINA IN DIALETTO VENTIMIGLIESE Bollettino dell’Atlante Linguistico Mediterraneo.
  • ETIMOLOGIA DEI DIALETTI LIGURI attraverso l’evoluzione storica del ventimigliese - Casabianca. Sanremo 1982.
  • STUDI LINGUISTICI SULL’ANFIZONA LIGURIA-PROVENZA - con Giulia Petracco Sicardi - Olivetta San Michele.
  • LA FAUNA MARINA NEL DIALETTO VENTIMIGLIESE
  • LA VOCE INTEMELIA Organo d’informazione locale - Fondatore e direttore fino al 1991.
Contròllo de outoritæVIAF (EN246407029 · ISNI (EN0000 0003 8588 2382 · LCCN (ENn88261407 · WorldCat Identities (ENn88-261407