Nicolin Baçigalô
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ |
Nicolìn[n. 1] Baçigalô (Zêna, 1837 - Zêna, 7 de zùgno do 1904), dîto o Sciô Nicolìn, o l'é stæto 'n poêta e dramatùrgo zenéize, outô de bén bén de òpere in léngoa lìgure.
Vìtta
O Baçigalô o l'é nasciûo a Zêna into 1837 e o l'à studiòu a-o colêgio de Schêue Pîe de Sànn-a, dond'o l'à avûo cómme méistro l'Anton Giulio Barrili. Terminòu i stùddi, a dixeut'ànni o l'à trovòu 'n travàggio into Comùn de Zêna cómme inpiegòu, fàndo cariêra scìnn-a òtegnî, da-o 1878, a poxiçión de tezoê. Sta chi a l'é stæta a seu càrega pò-u rèsto da vìtta, scibén che in sciâ fìn o l'à traversòu de grénde dificoltæ pe 'n fæto de apropiaçión e de sfròuxo conpîo da un di seu sotopòsti[1].
Òmmo de coltûa, o conoscéiva o grêgo e o latìn co-i seu càppi d'òpera da letiatûa clàscica, ma ascì ciù léngoe modèrne, tànto ch'o scrivéiva e o discorîva in tedésco, ingléize, françéize e spagnòllo[2]. O l'é stæto un di animatoî di salòtti e de conversaçioìn zenéixi da fìn de l'Eutoçénto, dedicàndose a-a pitûa e a-a scultûa e a-a reçitaçión ascì. Inte st'ativitæ chi o l'à pigiòu pàrte a di radùn de màscheri, ànche fêua de Ligùria, co-in personàggio da lê creòu e ciamòu o "Marchéize Tiritofolo Gattilusio". Into 1864, o l'é stæto tra i fondatoî de quélla che ancheu a l'é vegnûa a Socjêtæ Ginàstica Lìgure Cristòffa Cónbo[3].
A seu ativitæ e demôa ciù inportànte a l'é però de lóngo stæta a scritûa, màscime de poêxîe e de comédie, conpòste do tùtto in zenéize fêua de quàrche tèsto in italiàn. O ciù da seu produçión poêtica o l'é stæto publicòu, tra o 1884 e o 1898, inte ediçioìn pe quéllo perîodo de l'avoxòu Lunâio do Sciô Regìnn-a che, fæto famôzo da-o Martìn Piàggio, o l'é stæto cuòu pe tànti ànni pròpio da-o Baçigalô[1]. Gh'é pöi i conponiménti pò-u giornâle de sàtira Il Saraceno e quélli pe Il Successo, da lê fondòu insémme a di âtri outoî into 1899, ch'o l'é andæto avànti a publicâ scrîti in zenéize de outoî sucescîvi cómme o Marino Merello, l'Augusto Tessada e o Luigi Tramaloni scìnn-a-o 1935[4]. Pi-â pröza gh'é stæto a publicaçión de 'n çèrto nùmero de poêmétti e de lìriche, ciù avànti raprezentæ da-o Gövi e da-a Rina Gaioni, che gh'àn dæto 'na gràn vôxe, e 'na traduçión lìbera in zenéize de l'Enéide, publicâ co-a prìmma ediçión inte l'ànno 1895[3].
In sciâ fìn, o Sciô Nicolìn o l'é mòrto a Zêna a-i 7 de zùgno do 1904[3]. A seu çitæ a gh'à dedicòu 'na stràdda into quartê de Sàn Vinçénso e 'n monuménto con fontànn-a inta Ciàssa do Prìnçipe, inouguròu into 1920 e ciù avànti mesciòu a l'Acasêua[2].
Crìtica
L'òpera do Baçigalô a l'é formâ sorviatùtto de poêxîe e poêmétti umorìstichi, che lîgan o bosétto d'anbiénte co-a sciortîa còmica, de spésso pigiâ da-e òservaçioìn de l'outô in sciâ socjêtæ di sò ténpi e réize con di tàggi vivâci e macetìstichi[1], e che de vòtte a l'é bén bén sponciâ vèrso l'òrdenâio, spécce inte O pappagallo de moneghe, inte l'Enéide ò inte verscioìn de l'Oràçio[3]. O gùsto pò-u bosetîximo còmico o tórna pægio inte comédie ascì, a sogètto popolâre e borghéize[3], scibén ch'én conosciûe sôviatùtto pe mèzzo do Gövi ch'o-e l'à arangiæ prìmma de raprezentâle, cangiàndo a tràmma e levàndo o gròsso de batûe in zenéize, za bén bén toscanizòu, che gh'êa ancón[5].
L'indirìsso inta lìrica do poêta, decîzo ciù da-o pùblico ch'o n'à decretòu o sucèsso che pe seu voentæ, o l'é o ségno ciæo do triónfo, in sciâ fìn, do gùsto dialetâle inta letiatûa lìgure, ronpìndo a scitoaçión de confrónto lengoìstico e pasàndo a quélla de sotomisción tìpica de l'espresción zenéize do Nêuveçénto, resolvéndo in pàrte l'anomalîa de fonçioìn secolâ do zenéize. L'é ligòu a sta decixón chi a çèrnia do génere, tipicaménte dialetâle, da destruturaçión schersôza di clàscichi da letiatûa e o procèsso de toscanizaçión da léngoa[1]. Sto procèsso chi o l'à fîto portòu a bén bén de crìtiche, tànto chò-u Baçigalô o l'à scrîto 'na "diciaraçión poêtica", intitolâ A poexia dialettale[6], pe giustificâ e sò decixoìn de marcâ a necescitæ di diminoî l'âgro dialetâle anche pe vegnî incóntra a-e neuve ezigénse lengoìstiche do pùblico. Chi a vêgne riportâ:
“E fra i moderni lirici, pe no çittâ de quelli
Che han i rognoin ciû solidi, ö Meli, ö Porta, ö Belli,
Han forse meno merito che çerti cappilista
De nostre Mûse e apostoli da Scheua Naturalista?
E forse ö so vernacolo ö nö l’è vea poexia
Perchè ö l’è pronto e façile e sensa astrûseria?
Ma dunque nu caccemolo zu troppo, sto dialetto,
Co-a scusa che ö l’è ignobile e d’abito negletto,
Invece ammiae de rendilo ciû nobile, e pulito,
De scorie troppo rûvide, çerchae d’ingentililo,
Scegliendove i vocaboli, a forma, e l’andamento,
Secondo porta l’indole do singolo argomento,
E no fae sfoggio inûtile de termini volgari,
Cedendo a-o lenocinio de fâve popolari,
De frasi a senso doppio, scurrili accanaggiae,
Sensa raxion plauxibile, senza necessitae!
[…]
Ammiae se l’è poscibile d’ûsa di man in man,
De frasi e di vocaboli che saccian d’italian;
O nö sâ ö veo vernacolo do Cian de Sant’Andria,
Ma quello che ö se solita parla dä borghexia,
A quae, pë consuetûdini da vitta e l’istrûzion,
A l’ha, sens’ëse nobile, ûn pö d’educazion.”
L'é vêa però che, za da O canto da rûmenta ma sôviatùtto inti scrîti ciù reçénti, l'é de lóngo ciù marcòu a seu vénn-a malincònica[3], de sòlito inte l'aregòrdo di ténpi pasæ e de 'na Ligùria che de manimàn a scentâva[7]. Inte di câxi quésta vénn-a a l'é aconpagnâ da têmi e contegnûi ancón ciù profóndi, cómme, prezénpio, se peu védde da-o paragón tra e verscioìn de l'Enéide e de Odi ed Epodi, co-a prìmma ch'a l'é in sce di toìn a rêo còmico-farséschi in scàngio da traduçión de l'Oràçio, ciù fedêle, ch'a l'à dónca pigiòu 'n tàggio ciù filozòfico[8]. E çìmme ciù èrte s'atrêuvan, defæti, inti urtimìscimi scrîti do Baçigalô, sàiva a dî i Inni civili e i Paesaggi liguri, dónde, fòscia pe di fæti personæ de l'outô, s'ascìste a 'n càngio de âia, con gùsto de l'ironîa bonelànn-a inti Inni ma ch'a scénta lê ascì inti Paesaggi[9]. A tùtte e mainêe, pe-â seu ereditæ, o cheu da lìrica do poêta o l'arèsta a lìnia de tîpo "dialetâle"[7], repigiâ da bén bén de outoî vegnûi dòppo[10].
Òpere
-
Ö mego pe forza, 1874 -
Prose rimæ..., 1891 -
Sfroxi a-o Parnaso..., 1893 -
Eneide..., 1895 -
Odi ed Epodi..., 1899
Letiatûa
- Loritto o ô pappagallo de monaghe, Zêna, Gaitàn Schenón, 1883: poêmétto adatòu da-o Vert-Vert do Jean-Baptiste-Louis Gresset[6].
- Môntecatini, Zêna, 1890: poêmétto[1]; l'ediçión do 1902, publicâ da-a stanpàia do Successo, a gh'à de ilustraçioìn do Giuseppe Garuti[11].
- Prose rimae, scrite per ûso domestico, Zêna, Stanpàia Sórdo-Mùtti, 1891: arecugéita de nêuvi e vêgi scrîti do Baçigalô publicæ scìnn-a quéllo moménto[3].
- O canto da rûmenta, Zêna, Stanpàia di Fræ Pagàn, 1893: poêmétto da-i contegnûi ciù profóndi do rèsto da sò produçión de quélli ànni, tra e sò mêgio òpere[12].
- Sfroxi a-o Parnaso perpetrae senza intenzion de delinque, Zêna, Stanpàia Sórdo-Mùtti, 1893: arecugéita de conponiménti, chi gh'é 'na diciaraçión poêtica de l'outô in scê sò decixoìn lengoìstiche[6].
- Eneide - Frammenti originali d'un antico poema genovese..., Zêna, Armanìn, 1895: travàggio ciù conosciûo do Baçigalô, o l'é 'na versción de l'Enéide bén bén revixitâ in ciâve còmico-satìrica[1].
- Odi ed Epodi tradûte in zeneize da Nicolla Baçigalô, Zêna, A. Donath, 1899: traduçión tòsto fedêle a-e verscioìn de l'Oràçio (védde, prezénpio, A Lidia), con prefaçión de l'Anton Giulio Barrili[6][8].
- Inni civili: Costumanze zeneixi ne-e grandi solennitae da Gexa, Zêna, Borzón, 1903: arecugéita da ciù pàrte de l'ùrtima produçión do poêta, caraterizâ da vèrsci in pitìn ciù apascionæ[13].
- Paesaggi liguri, Zêna, stanpàia do Successo, 1904: arecugéita de conponiménti scrîti pò-u Successo publicâ a-a mòrte do poêta, a l'é fòscia inte quésti vèrsci in sciâ Rivêa de Levànte (cómme in San Fruttuoso) ch'a gh'é a ciù èrta poêxîa do Baçigalô[7].
In sciâ fìn, gh'é ancón 'na série de vèrsci segondâi d'òcaxón, ségge in zenéize che in italiàn[3].
Tiâtro
- O mego pe forza, 1874
- I manezzi pe majâ na figgia, 1880
- Piggiâse o mâ do Rosso o Cartâ, 1893
- E donne Avvocate, 1901
- L'occaxion a fa l'ommo laddro, 1903
- A balla de fumme
- A filosofia do perrûcchê
- Ciû a puîa che o mâ
- Un bello caxo
- Esofago in Argo, in italiàn
Nòtte
- Nòtte a-o tèsto
- ↑ Spésse vòtte azeneizòu in Nicòlla ascì
- Nòtte bibliogràfiche
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Toso, 2009, p. 136
- ↑ 2,0 2,1 (IT) Tommaso Pastorino, Dizionario delle strade di Genova, vol. I, Zêna, Edizioni Tolozzi, 1968, p. 57.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Ponte, 1963
- ↑ Toso, 2009, pp. 143-145
- ↑ Toso, 2009, pp. 163-164
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 (IT) Paolo Alberti, Niccolò Bacigalupo, in sce liberliber.it. URL consultòu o 4 òtôbre 2023.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Toso, 2009, pp. 142-143
- ↑ 8,0 8,1 Toso, 2009, p. 140
- ↑ Toso, 2009, pp. 141-143
- ↑ Toso, 2009, pp. 143-144
- ↑ (IT) Alessandro Guasoni, Nicolò Bacigalupo, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 4 òtôbre 2023.
- ↑ Toso, 2009, p. 138
- ↑ Toso, 2009, p. 141
Bibliografîa
- (IT) Giovanni Ponte, BACIGALUPO, Niccolò, in sce Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 5, 1963.
- (IT) William Piastra, Nicolla Baçigalö, in A Compagna, Ànno VI, nêuva série, n. 4, Lùggio-Agósto 1974.
- (IT) Fiorenzo Toso, La letteratura ligure in genovese e nei dialetti locali, vol. 6, Récco, Le Mani, Novénbre 2009.
Âtri progètti
Wikivivàgna a contêgne una pàgina dedicâ a Nicolin Baçigalô
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Nicolin Baçigalô
Ligàmmi de fêua
- (LIJ, IT, EN) Alessandro Guasoni, Nicolò Baçigalô, in sce conseggio-ligure.org. URL consultòu o 10 màrso 2023.
- (IT) Paolo Alberti, Niccolò Bacigalupo, in sce liberliber.it. URL consultòu o 10 màrso 2023.
- (IT) Alessandro Guasoni, Nicolò Bacigalupo, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 10 màrso 2023.
- (LIJ, IT) Eneide di Nicolò Bacigalupo nella nuova versione di Giorgio Oddone redatta in grafîa ofiçiâ con audio e traduzione italiana - Parte 1 da strofa 1 a 25, Zena, ERGA Editore.
- L'Eneide òriginâle do Nicolìn Baçigalô lezûa da-o Pêo Campodonico e da-a Maria Terrile Vietz pe A Compagna de Zêna (Pàrte prìmma, segónda e tèrsa).
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 90325779 · SBN (IT) SBLV062505 · BAV (EN, IT) 495/312420 · WorldCat Identities (EN) 90325779 |
|---|