Federîgo Alizêro

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

O Federîgo Alizêro

O Federîgo Alizêro (dîto Alizêri ascì, Zêna, 27 dexénbre 1817 - Zêna, 28 seténbre 1882) o l'é stæto 'n stòrico, insegnànte e leteròu zenéize.

Vìtta

O Federîgo Alizêro o l'à nasciûo a Zêna a-i 27 de dexénbre do 1817 da Giöxèppe e Giànca Grondónn-a, segóndo de nêuve fræ, inte 'na famìggia de câsetæ asæ rìcca. O s'é dónca laoreòu in lézze, scibén ch'o l'é fîto pasòu a-a sò pasción, a letiatûa, matêia inta quæ o l'à avûo cómme méistro o Pòulo Rebùffo. O l'à in prinçìpio travagiòu inte 'n setimanâle leterâio, l'Espero, fondòu da lê e da âtri leteræ into 1840, co-o prìmmo nùmero ch'o l'é stæto publicòu a-i 5 de dexénbre da l'editô Zâne Batìsta Feràndo. Inte quélli ànni, l'Espero o l'êa 'na publicaçión abastànsa avoxâ, ch'a contâva in sciâ colaboraçión de inportànti studiôxi cómme o Pêo Bernabò Silorâta e o Michê Giöxèppe Canâ. A ògni mòddo quésta esperiénsa a no l'é duâ a lóngo, aprêuvo a-a sopresción do giornâle, decîza into 1845 pi-â tendénsa a tratâ i problêmi da mizêia do pòpolo, difondéndo nêuve in scî nêuvi azîli de l'òpera do Ferànte Apòrti, ch'a l'àiva alarmòu a poliçîa, ch'a l'acuzâva o giornâle de "virolénsa e agrûa".

Tra i sò prìmmi scrîti, into 1839 l'Alizêro o l'à publicòu 'n'arecugéita intitolâ I migliori monumenti sepolcrali in Liguria, colaboràndo inte l'òpera de grùppo, cuâ da-o Comùn pe l'eutén congrèsso di scensiæ ch'o s'êa riunîo a Zêna, intitolâ Descrizione di Genova e del Genovesato, spartîa inte tréi volùmmi e publicâ into 1846. Inte quéllo ànno o l'à publicòu a sò Guida artistica per la città di Genova ascì, grànde òpera inte tréi volùmmi che, a despêto da pezànte pröza tìpica de l'outô, a fornîva de informaçioìn menuçiôze in scê òpere conservæ a Zêna inte quéllo perîodo. S'é dedicòu ascì a de traduçioìn, cómme quélla, into 1852, do Della guerra di Spagna. A quéllo moménto remónta ascì 'na comédia inédita in vèrsci martelién, ciamâ Il matrimonio di Goldoni. Sénpre inte quélli ànni, o l'à mostròu 'n grànde interèsse a-e rifórme inandiæ da pàppa Pîo IX: l'Alizêro o l'àiva defæti di fórti ideâli liberâli, ma 'na sàlda fêde catòlica ascì. Tra poêxie e d'òcaxón scrîte da lê, into 1847 l'é stæto stanpòu a Zêna i Fasti di Pio IX raccontati al popolo italiano..., con l'outô che into méntre o scrivéiva de löde a-o Càrlo Albèrto, o quæ, pigiàndo cómme ezénpio e rifórme do pàppa, o l'àiva inandiòu 'na polìtica riformatrîxe. Into 1848 o l'à colaboròu con Il Pensiero Italiano, sott'a-a direçión de F. Bettini e M. Accame, con doî artìcoli inti nùmeri 71 e 72, publichæ rispetivaménte a-i 22 e a-i 24 d'arvî. Into córso da grànde rivòlta de Zêna do 1849 o l'à avûo 'n ròllo de mediatô, scrivéndo pöi, in sce comisción do Comùn, 'n Commentario delle cose accadute in Genova in marzo e in aprile 1849 inte tréi volùmmi, ch'o no l'é stæto però publicòu aprêuvo a-o refûo de l'outô de cangiâ çèrti pasàggi.

Da-o 1850 a-o 1890 o l'à insegnòu, a Zêna, into licêo Cristòffa Cónbo; into 1846 o l'é stæto tra i sòcci fondatoî da socjêtæ de stöia, giögrafîa e archiologîa, faxéndo pàrte do colêgio di profesoî da facoltæ de létie de l'universcitæ. Into 1855 o l'é stæto nominòu diretô do Michelangelo, 'n giornâle leterâio de l'época, pe 'n totâle de sétte nùmeri. O l'é pöi stæto prescidénte da seçión de Bélle Àrte da Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pàtria, da quæ o l'é stæto un di sòcci scìnn-a da-a sò fondaçión a-i 21 de frevâ do 1858. Da-o 1866 o l'à colaboròu co-i setimanâli Alba, testâ scentìfico-leterâia, a Gazzetta di Genova e setimanâle Vittorio Alfieri. Into 1867, l'Alizêro o l'é stæto nominòu segretâio da comisción consultîva pi-â conservaçión di bêni stòrichi e de bèlle àrte e, tréi ànni dòppo, o l'é stæto incaregòu de redìgge 'na lìsta di cazaménti zenéixi meritévoli do tìtolo de "bêni naçionâli".

O l'à tegnûo numerôze letûe de sò riçèrche óltre che vàrie conferénse in sciâ Divìnn-a Comédia a-o cìrcolo filològico méntre o l'êa derê a preparâ 'n'ediçión do poêma con coménto, no goæi armònica e de vêgio stànpo, ch'a l'é sciortîa a despénse a partî da-o 1877. O coménto o l'êa formòu da tréi volùmmi e o l'êa precedûo da 'na lónga introduçión, inta quæ l'Alizêro o l'à rielaboròu, in sciâ bâze de quélle ciù antîghe, a biografîa do poêta, analizàndo e sò conceçioìn e a pàrte leterâia e filològica da comédia. Da-o pónto de vìsta da valutaçión estética o se ricolêga a-i purìsti, spécce a l'Antönio Cézari e a-i sàzzi de Gabriælo Rosétti, de Vinçénso Giobérti e de Niccolò Tomazêo, arivàndo scìnn-a-o Dante spiegato con Dante do Gianbatìsta Giuliàn.

In scî monuménti artìstichi zenéixi l'Alizêro o l'é tornòu con di âtri scrîti, publicàndo, into 1875, a famôza Guida illustrativa del cittadino e del forestiero per la città di Genova e sue adiacenze. A ògni mòddo, a ciù pàrte di sò stùddi a l'é dedicâ a-a riçèrca in sce l'àrte e i artìsti lìguri, publicâ inte dôe grénde òpere de Notizie dei professori del disegno in Liguria dalla fondazione dell'Accademia, spartîa inte tréi volùmmi publichæ tra o 1864 e o 1866, e de Notizie dei professori del disegno in Liguria dalle origini al secolo XVI, inte sêi volùmmi publichæ tra o 1870 e o 1880. A prìmma òpera, scrîta con l'idêa de continoâ quélle do Sorvàn e do Ràtto e caraterizâ da 'na grànde diligénsa docomentâia ma limitâ inte l'inpostaçión e inta pröza, a l'é a ògni mòddo l'arecugéita ciù rìcca de informaçioìn in sce l'àrte lìgure tra a fìn do sécolo XVIII e a prìmma meitæ de quéllo sucescîvo. O segóndo scrîto, co-i prìmmi tréi volùmmi che pàrlan da pitûa e i âtri tréi dedichæ a-a scultûa, o prevedéiva in prinçìpio tréi volùmmi in sce l'architetûa ascì, ma no són stæti ciù conpilæ. A ògni mòddo, co-i mæximi prêxi e i mæximi lìmiti do rèsto da sò produçión, sto tèsto chi o l'é 'n'arecugéita fondamentâle de docomentaçión ségge in scî artìsti lìguri scìnn-a-o sécolo XVI che in sce quélli forèsti ch'àn travagiòu in Ligùria. Tra i sò ùrtimi travàggi se regórda 'na colaboraçión, into 1882, co-o periòdico catòlico l'Elleboro. A-i 13 d'òtôbre do 1882, recoviòu da-a mógge Texô Bolón e da-i çìnque fìggi, aprêuvo a 'n córpo l'Alizêro o l'é mòrto inta sò câza de canpàgna a Sàn Giâxo, inta valàdda do Ponçéivia, vegnìndo in sciâ fìn interòu into canposànto de Stagén.

A lê, a çitæ de Zêna a l'à dedicòu a stràdda co-o mæximo nómme into quartê de Sàn Teodöo. In prinçìpio ghe n'êa 'n'âtra scitoâ a Sàn Pê d'Ænn-a ma, aprêuvo a-a sopresción de quéllo comùn e pe evitâ di topònimi dóggi, into 1935 l'é stæto cangiòu o sò nómme inte stràdda de Loîgi Càrlo Faræn.

Òpere

• (IT) Guida artistica per la città di Genova, 3 vol., Zêna, Zâne Grondónn-a.
  • (IT) Ibid., vol. 1, 1846.
  • (IT) Ibid., 2, pàrte I, 1847.
  • (IT) Ibid., 2, pàrte II, 1847.
• (IT) Della guerra di Spagna, Libri V, Zêna, co' tipi del R. I. de' Sordo-Muti, 1856.
• (IT) Notizie dei professori del disegno in Liguria dalle origini al secolo XVI, 3 vol., Zêna, Loîgi Sanbolìn.
  • (IT) Ibid., vol. 1, 1864.
  • (IT) Ibid., vol. 2, 1865.
  • (IT) Ibid., vol. 1, 1866.
• (IT) Notizie dei professori del disegno in Liguria dalle origini al secolo XVI, 6 vol., 2ª ed., Zêna, Loîgi Sanbolìn.
  • (IT) Volume I - Pittura, vol. 1, 1870.
  • (IT) Volume II - Pittura, vol. 2, 1873.
  • (IT) Volume III - Pittura, vol. 3, 1874.
  • (IT) Volume IV - Scultura, vol. 4, 1876.
  • (IT) Volume V - Scultura, vol. 5, 1877.
  • (IT) Volume VI - Scultura, vol. 6, 1880.
• (IT) Guida illustrativa del cittadino e del forestiero per la città di Genova e sue adiacenze, Zêna, Loîgi Sanbolìn, 1875.

Bibliografîa

• (IT) Stefano Grosso, Lettere inedite di scrittori liguri del sec. XIX, Pîza, Mariotti, 1897, pp. 33-35.
• (IT) Federico Donaver, Via Alizeri Federigo, in Vie di Genova: notizie storiche e curiose ad uso del popolo e delle scuole, Zêna, Libreria Editrice Moderna, 1912 (archiviòu da l'url òriginâle o 14 zenâ 2011).
• (IT) S. Bellotti, Federico Alizeri, in Dante e la Liguria, Milàn, Treves, 1925, pp. 220-230.
• (IT) Marisa Dalai Emiliani, Massimo Bartoletti e Clario Di Fabio, Federigo Alizeri: un "conoscitore" in Liguria tra ricerca erudita, promozione artistica e istituzioni civiche, Zêna, Istituto di storia dell'arte dell'Università di Genova, 1992.
• (IT) William Piastra, Dizionario biografico dei liguri: Abate - Blancardi, vol. 1, Zêna, Consulta Ligure, 1992, p. 126.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Federîgo Alizêro

Colegaménti estèrni

• (IT) Anna Cirone, ALIZERI, Federico, in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 2, Rómma, Treccani, 1960.
• (IT) Federico Alizeri, in sce fosca.unige.it. URL consultòu o 30 agòsto 2022.
• (IT) Alizeri Federico, in sce sesgenova.it. URL consultòu o 30 agòsto 2022.