Diciaraçión de Paxia Vorpe

Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A Diciaraçión de Paxia Vorpe

A Diciaraçión de Paxia Vorpe a l'é 'n papê do sécolo XII conservòu inte l'Archìvio de Stâto de Sànn-a, da-a màscima inportànsa stòrico-lengoìstica in qualitæ de ciù antîgo tèsto scrîto in lìgure sccétto[1][2][3].

Conpliòu tra o novénbre do 1181 e o 1182, o l'é conscideròu cómme tâ in quànte ségge o mesàggio da trasmétte chi-â sò réixa gràfica són do tùtto de stànpo lìgure, con l'âtro papê ch'o ne conténde o primâto, o Testaménto de Raimondo Pictenado do 5 de màrso do 1156, che, a despêto de 'n contegnûo sorviatùtto in vorgâ, o gh'à 'na câa bén bén ciù latìnn-a[4].

Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Diciaraçión de Paxia Vorpe a l'é 'na cartìnn-a volànte, scrîta da 'n outô sconosciûo e contegnûa into cartolâio di scrivén savonéixi Arnâdo Cumàn e Zâne de Donòu, o ciù antîgo ancón existénte tra quélli lìguri dòppo o cartolâio do zenéize Zâne Scrîba. Inta sò diciaraçión a sciâ Paxia, fìggia de l'Ansâdo Vórpe e vìdoa do Zâne, a se prezénta depoî a-i Cónsoi de Sànn-a pe denonçiâ a conscisténsa di bêni mòbili ch'a l'àiva portòu in déutta e de quélli lasciæ a lê da-o màio, e spéize ch'a s'êa sobarcâ co-a sò mòrte e i póffi ch'a l'àiva contræto[1][5].

Pe de ciù, sta chi a no l'é a prìmma conpàrsa da sciâ Paxia inte di papê: into mæximo cartolâio a l'é defæti minsonâ inte 'n àtto do novénbre do 1181 dond'o poæ, l'Ansâdo Vórpe, o l'àiva lasciòu pe déutta 'na vìgna e 'n terén a Zâne, sò zénne e màio de Paxia. Pe de ciù, gh'é 'na mençión inte 'n àtto do 9 de màzzo do 1182, co-o quæ l'Ansâdo o l'à vendûo a-o Belón Vórpe di terén, ch'o contêgne a precizaçión chi-â véndia a s'êa fæta con l'acòrdio de sò fìggie Trechìnn-a e Paxia, ch'àn renonçiòu a-i pròppi dirìtti in sce quélli scîti[6].

Gràçie a quésti àtti, publicæ sôlo into 1978, s'é posciûo astrénze o perîodo da Diciaraçión, publicâ pe cóntra za into 1915[7], da-a dæta de publicaçión di prìmmi àtti do cartolâio, sàiva a dî o 1178, a dòppo o novénbre do 1181, conscideràndo chò-u màio o l'êa ancón vîvo inte quéllo moménto[4].

Tèsto[modìfica | modìfica wikitèsto]

(LIJ)

«In nomine Domini. Ei Paxia, uxor Iohannes, manifesto ante consules per sancti Dei evangelii in bona fide. Quando ego aduxi viro meo da Ianua, costà sol. .iiii. dr. .i. In sepellir viro meo dispexi sol. .v. minus dr. .i. In septime dispexi d. .xx.viiii. Et ei Paxia habeo de viro meo colcera una et unum oreger et carpite due et unum mantello d'Araça cum une pellis d'agnello et une altre pelle d'agnello et gonnelle .iiii., una de bruneta et una vergada et due albaxie, et unum copertor vetulo et capa una et sachon .i. et paria .ii. de brague et unum camixoto et unum sacho et paria duo de calce et lence .ii. et una agnina et barril due et una da far buada et mastra .J. et una archa et lectulo unum et une tesoire et una vidola et bolentin .jj., unum blancho et unum negro, et una boda rota et unum crivel et pairol .j. et laveço .j. et scudelle .ij. et una seia et una galleda de dolii .jj. et una tola da seder et enapo .j. et pectini .ii. da oral et altro peiten da binde et unum tridor et una cesta et unum mantello de vermeion, que ei porto, et canne .ii. da pescar et una scala et barril una calavrese et gabie .vi. et in stamegna d. .xvi. et anello .j. d'ariento et d. .v., que ei trovai inter barril, et .j. trespei. Et ei Paxia dedit ad viro meo Iohannes libr. .v. et copertor .j. novo, qui fo encantado sol. .xx., et unum sachon et unum lençol da sol. .iii. et oral .ii. da .xxviii. dr. et una toaia. Et ei debeo dare pixon de casa l'anno sol. .viii %, et sunt stada mensis .iiii., et ei debeo dare pixon ad Anricus de Detesalve sol. .vii., et sunt debita s. .iii. dr. .v.»

(LIJ)

«Into nómme do Segnô. Mi Paxia, mogê do Zâne, deciàro depoî a-i cónsoi in bónn-a fè, pe-i sànti evangêi do Segnô. O traspòrto da sàrma do mæ màio da Zêna o l'é costòu quàttro södi e 'n dinâ. Pe interâlo ò spéizo çìnque södi mêno 'n dinâ. Pi-â seténn-a ò spéizo vintinêuve dinæ. E mi, Paxia, àiva da-o mæ màio 'na strapónta, 'n oêgê, dôe covèrte de péi e 'n mantéllo (de stöfa) d'Arras[n. 1] co-ina pélle de bæ, e 'n'âtra pélle de bæ e quàttro röbìn, unn-a de stöfa brunétta, unn-a a rîghe e dôe de pànno sgréuzzo de lànn-a; 'na covèrta vêgia, 'na càppa, 'n sacón da létto, doî pâ de brâghe, 'n camixéutto, 'n sàcco, doî pâ de séucai, doî pâ de câsétte, dôe fàsce de lìn, 'na röba de lànn-a de bæ; doî barî e 'n mastéllo pi-â bugâ, 'na méizoa, 'n'àrca, 'n letùsso, 'n pâ de tezoîe, 'n bàilo, doî bogitoî, un giànco e un néigro, 'na stêua rótta, 'n crivéllo, 'n poieu, 'n vâzo de tærachéutta, dôe xàtte, 'n bolàcco, 'na giâra e âtre dôe, 'na bànca, 'na copétta, doî pêteni pe fisâ o véllo, 'n âtro pêtene da bìnde, 'n cotéllo pe tritolâ, 'na còrba e 'n mantéllo de stöfa róssa incarnàtta che pòrto òua, dôe cànne da pescâ, 'na scâ, 'n barî calabréize, sêi nàsse e sézze dinæ de stamìgna, 'n anéllo d'argénto e çìnque dinæ ch'ò atrovòu inte 'n barî e 'n treipê. Mi Paxia pe cóntra ò dæto a-o mæ màio Zâne çìnque frànchi e 'na covèrta nêuva, ch'a l'é stæta vendûa a-a caæga pe vìnti södi, 'n sacón, 'n lenseu da tréi södi, doî vélli pi-â fàccia da vintéutto dinæ e 'na tovàggia. Gh'ò da pagâ pi-â pixón de câza éutto södi e mêzo a l'ànno, e són in ritàrdio de quàttro méixi; gh'ò da dâ a-o Rîco Detesàrve sètte södi pi-â pixón e gh'ò póffi pe tréi södi e çìnque dinæ.»

(Diciaraçión de Paxia Vorpe, 1182 ca.[9])

Anàlixi[modìfica | modìfica wikitèsto]

O papê o gh'à 'n contegnûo ch'o l'é pi-â ciù pàrte in vorgâ, cómme inte l'ûzo e inta strutûa de prepoxiçioìn e inta morfologîa di vèrbi, fêua che pe l'intestaçión e quàrche latinîximo, tànto ch'o peu êse conscideròu cómme a prìmma òcaxón dónde o lìgure o l'àgge afermòu a sò dignitæ de còdice outònomo rispètto a-o latìn, tànto da êse dêuviòu inte 'na scitoaçión ofiçiâ[2].

Da-o pónto de vìsta lengoìstico l'outonomîa do vorgâ a l'é mìssa in ciæo da di træti inportànti, cómme a chéita de vocâle a-a fìn de pòule se precedûe da -l-, -n- ò -r-, caràtere pròpio do lìgure, e de dexinénse latìnn-e di nómmi e agetîvi, co-o feminìn scingolâre in -a (una agnina) e plurâle in -e (brague) e i rispetîvi mascolìn in -o (lectulo) e -i (dolii). Gh'é pöi l'ûzo da prepoxiçión de ségge pò-u conpleménto de matêia (mantello de vermeion) che pò-u partitîvo (paria duo de çoculi) e de da pi-â destinaçión (una tola da seder). Pe cóntra no gh'é ancón çèrti tra i caràteri ciù tìpichi do tîpo lìgure, mancàndo prezénpio e alteraçioìn de pl, bl e fl e a rotacizaçión da l (blancho pe "giànco", tola pe "töa", derivâ da-a fórma antîga tòra)[2][10].

Pe de ciù, inta réiza gràfica do tèsto s'ascìste a l'ûzo bén bén interesànte di grafêmi -x- pi-â fricatîva palatâle sonöra (pixon), -ç- in alternatîva con -ce- e -ci- pe l'africâ apicâle sórda (lençol, calce) e de -i- pe l'africâ palatâle sonöra (seia), che ciù tàrdi torniàn pe marcâ vàrri soìn inti conponiménti scrîti in lìgure[2][8]. Pe cóntra no gh'é ancón l'ûzo de -z- pe l'africâ palatâle sonöra, ch'a vên scrîta -ç- (laveço), mæximo grafêma dêuviòu pi-â fricatîva palatâle sórda de Araça ascì, co-ina çèrta anbigoitæ do tèsto[8].

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

Nòtte a-o tèsto
  1. Tradûto in Aràsce da-a Giulia Petracco Sicardi[8].
Nòtte bibliogràfiche
  1. 1,0 1,1 Aprosio, 1991, p. 169
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Toso, 2009, p. 107
  3. Sicardi, 1980, p. 3
  4. 4,0 4,1 Aprosio, 1991, p. 170
  5. (IT) Il cartulario di Arnaldo Cumano e Giovanni di Donato, in sce archiviodistatosavona.beniculturali.it. URL consultòu o 22 màrso 2023.
  6. Aprosio, 1991, pp. 169-170
  7. Noberasco, 1928, p. 53
  8. 8,0 8,1 8,2 Sicardi, 1980, p. 4
  9. Trascriçión da (IT) Arrigo Castellani, I piu antichi testi italiani, 2ª ed., Bològna, Patron, 1976., pe mêzo de Toso, 2009, pp. 107-108
  10. Sicardi, 1980, pp. 3-4

Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Conligaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]