Sâta a-o contegnûo

Èrli

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
44°08′14.18″N 8°06′14.75″E
Da Wikipedia
(Rindirisòu da Erli)
AR
Sta pagina lì a l'è scrìccia in arbenganese, inta varietài lucâle
Erli
cumüna
Erli – Stemma
Erli – Veduta
Erli – Veduta
E burgàe de Èrli viste dai Ma(r)enghi
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
Región Liguria
Provìnsa Savuna
Aministraçión
ScìndicoSergio Bruno (lista sivica "Per Erli") da-o 27-5-2019 (2º mandòu da-o 10-6-2024)
Dæta de instituçión1861
Teritöio
Coordinæ:44°08′14.18″N 8°06′14.75″E
Altitùdine287 m s.l.m.
Superfìcce16,73 km²
Abitanti226[2] (31-5-2020)
Denscitæ13,51 ab./km²
FraçioìnBàsci[1], Berriöi, Gàzzu (prinsipàli)
Comùn confinantiCastregiancu, Castreveiju, Garesce (CN), Naxin, Sücca(r)è
Âtre informaçioìn
CAP17030
Prefìsso0182
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT009028
Cod. cadastrâD424
TargaSV
Cl. scìsmicazöna 3 (sismicitæ bàssa)[3]
Cl. climàticazöna D, 1 983 GG[4]
Nomme abitantid'Èrli
erlexi(neul.)
Sànto patrónSanta Cateìna de Lisciandria
Giórno festîvo25 nuvèmbre
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Liguria
Erli
Erli
Erli – Mappa
Erli – Mappa
Pusisiùn d'Èrli inta màppa da Pruvinsa de Savùna
Scîto instituçionâle

Èrli a l'è 'na cumüna de 242 abitanti inta Pruvinsa de Savuna, inte l'entrutèra d'Arbenga, inta regiun Ligü(r)ia.

Erli u se tröva intu punénte savunese, inte l'ata vâ du Neva e ducca u fa parte du basìn idrugraficu du scciümme Sénta. U l'è furmàu da 'na se(r)ie de frasiùi e burgàe:

• A Carpenêa: a l'è a burgâ ch'a se tröva au de sutta da Stradda Nasiunàle, dòppu a Panissài(r)a, nasciüa de prubabile cumme pòstu de rexidénsa aa stài di Marchexi de Clavesana e de âtri nobili de Arbenga e duve(r)â ascì dü(r)ante a Guèra de Süca(r)ê sutta i Du Carettu, scicumme ch'e gh'e(r)an de Rexidénse Castelàe.

• A Còsta, burgâ ch'a se tröva in pusisiùn ciü âta rispettu au sentru du paìse, pé a stradda fra U Pözzu e U Praettu.

• A Tûre, burgâ de mézzu fra I Bàsci e A Ciàssa, custruìa a partì dau doppu guèra, de doppu l'abandùn de ca' du burgu di Bàsci.[5]

• Berriöi, a l'è a penürtima frasiùn ch'a se incuntra rivandu d'in Arbenga, a pìa u numme daa parentèlla di Berriö.

• Busü(r)àscu, se tröva lungu a Vìa da Sâ, dunde a se tröva l'antìga gêxa de San Zanne.

• I Bàsci antigu burgu medievàle, rangiàu di ürtimi témpi, u l'è traversàu daa Vìa da Sâ, chi u l'è famuzu u punte in sciu Neva, u pîa u numme daa pa(r)entèlla di Basci, a l'è a frasiùn ciü in bàssu du paìse.[5]

• Gàzzu, divìxu fra Gazzu de Sutta, vixin au stradùn, e Gàzzu Sant'Ànna o de Surva, cu'u burgu stò(r)icu custruìu d'in gì(r)u aa capeletta de Sant'Anna e Santa Ritta.

• I Sêri, üna de frasiùi ciü âte de Èrli, se ghe rìva da Gazzu Survàn, da chi i parten poi di senté versu u Praettu e Urtié (zà frasiun de Garesce), pé chélla ch'a l'è l'Âta Via di Munti Ligü(r)i, u numme u pö vegnine o da l'èrbuu dìcciu sêru (plü(r)âle sêri), ch'i sun ben presenti da ste parte. Âtra idea pö ésse pòstu seràu, vistu che antigamente i senté lì i nu g'axéan ina vìa de sbuccu.

• I Caffa(r)i, cu'u numme ch'u ne ven daa famìa Caffa u dêve l'u(r)igine prubabilmente aa sitài de Cafà, antìga culonia da Repübbrica de Zena, poi cunquistâ da l'Impe(r)u Utumàn.

• I Négri, a l'è a burgâ che se tröva pòcu primma da Carpenéa e dòppu a Panissài(r)a, ciamâ cuscì perché fundâ, segundu serte teurìe, dai Saracen, riurdandu a vixinansa cun Garesce, dunde sun ducumentàe ciü incursciùn intu paìse.

• U Pözzu, (scrìcciu inta grafìa pruposta da Ernesto Ghione U Pozu) a l'è a lucalitài ciü antìga du paìse, edificâ in sce in pözzu natü(r)ale pòcu sutta aa véija paruchiâle de San Martin.[6]

• U Praéttu a l'è a frasiùn ciü àta in sciu livéllu du mâ, ai cunfìn cu'u cumün de Garesce, inta frasiùn de Urtiéu e de Castreveiju cu'a Cascìna d'Aiju.

• A Ciàssa, a curispunde aa lucalitài du sentru de Èrli, vixin a sta chi a gh'è ascì a Panissai(r)a, antigu burgu in pàrte cacciàu zü aa fìn du XX seculu pé a presensa de ca' periculanti, restan ancù i edifissi prinsipàli lungu u stradùn prinsipâle ch'i pòrtan ai Négri.

A meridiana vixinaaagéxa

E prime testimunianse d'in insediaméntu da ste parte sun da fà remuntà ai Rumai, cumme u ne testimònia a "Necropoli d'Erli" ch'a se tröva inta lucalitài da Cascina d'Aiju[7] (ancöi intu cumün de Castrevéiju).

Inti ürtimi tempi sun stài truvài di rèsti de insediamenti ancua ciü veiji, rizalènti au Paleuliticu, inta cuscì diccia gròtta Arma Veirana.[8] Doppu a fin de l'Impé(r)u Rumàn a zona a l'è stâ invasa da üna pupulasiun barbara, i Eruli, chi l'han dàu u nùmme au paìse.[7]

Dai dife(r)énti stüddi in sce prìmme denuminasiùi lucàli; presempiu e pa(r)enbtèlle ciü difüse intu paise (Négri, Càffa, Fàlcu, Berriö, e àtri), e resültàn tòstu du tüttu uriginà(r)ie de l'âta Etài de mézzu, quande u l'è stàu sùtta au cuntròllu du Cuntadu de Arbenga.

Insé(r)iu daa metài du X seculu inta Marca ardüinica, u l'è passàu ai marchexi de Clavesana fra i seculi XII e XIV.[9]

Pé vìa matrimuniale u pàssa a partì dau 1326 primma, e pòi ufisiàlmènte intu 1335 ai marchexi du Carretto, cun l'aquisisiùn du feudu cumprendénte a vâ du Neva fra Èrli e Castrevéiju. Dau 1397 u pàssa a fà parte du Marchezàu de Sücca(r)ê, sèmpre suttaaastéssa prupietài. Cu'a fìn du marchesàu, fra u 1623 e u 1624 u feudu du paìse u vegne cattàu dai Savoia che u pòrtan sutta au sò dücàu, fin au 1672 [10] quande, doppu in asédiu du(r)aü(r)u e truppe da Repübbrica de Zena e rivàn inta vâ du Neva, inglubandu cuscì quést'ürtima inti territori pusedüi.

Impurtànte ascì riurdà (tra i vàri evénti) che intu 1746 gh'è stàu in assediu di austru-piemuntexi, ligàuaaguèra de sucesciùn austriaca, chi i sercavan de fà gi(r)à a pupulasiun du burgu cuntru a duminasiùn zenese. Tòstu sinquant'anni doppu, intu nuvémbre de l'ànnu 1795[10], pé u teritò(r)iu de rli u vegne interessàu da i fàtti de guèra fra a Fransa e u Regnu de Sardegna (a l'epuca aléau cun l'Austria), dü(r)ante a Bataija de Löa.

Cun a duminasiùn fransese u teritò(r)iu de Èrli u éntra a fà pàrte dau 2 de dixémbre du 1797 intu "Dipartimentu du Letimbru", cun capitâle Savùna au de drentu da Repübbrica Ligü(r)e, méntre, da l'ànnu de dòppu, u và a fà parte du III Cantun (cun séde a Sücca(r)ê). Zà inglubàu dricciu intu Primmu Impé(r)u Fransese dau 1815 u pàssa sutta a pruvinsa d'Arbenga du Regnu de Sardegna, e dau 1861 và a fà parte de l'Italia ünìa.

U cunfina cun Castregiancu e Naxin a ovest, Castreveiju a est, Garesce (Pruvinsa de Cuni) a nord e cun Sücca(r)ê a sud-est.

Evulusiùn demugràfica

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Abitanti censìi[11]

Minu(r)ànse fu(r)èste

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dàndu améntu a l'ISTAT, ai 31 de dixembre du 2014, in Erli i ghe sun 31 rexidenti fu(r)èsti.

Posti de interesse

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetü(r)e religiùse

[modìfica | modìfica wikitèsto]

• Gêxa paruchiâle de Santa Cata(r)ìna inta Ciàssa da Panissài(r)a. Rizalénte au seculu XVI, a l'è de stîle ba(r)òccu. A l'internu a g'ha numma ina navâ, ricca de decurasiun du seculu sucescìvu, survatüttu afreschi de diferenti cu(r)ùi. Carateristicu u purtun de ingressu, caraterizàu da in "proti(r)u" surezüu da de pa(r)aste. U campanìn, de u(r)igine medievâle, l'è indissiu de 'na custrusiun presedénte aa gêxa d'ancöi. Se tröva frasiunàu in trei livélli.[12]

• U(r)atò(r)iu de San Zanne u Vangelìsta, de frunte aa paruchiâle, u cunserva au sò internu in maestusu âtâ, cu'a relatìva pà(r)a dedicâ au santu. Zà mensciunàu intu Sacru e Vâgu Giardinéllu, ven custruìu a partì dau 1648 sutta ae di(r)etîve du méstru d'àrte Oneglio, seguéndu i canuni du stîle ba(r)occu.[13]

Céve de San Martin de Tours au Pözzu. A se tröva inta zòna de l'antìgu semité(r)iu, afrescà da Segurano Cigna, pitù lucâle atìvu fra a Ligü(r)ija e u Piemùnte. Restruttü(r)â inti ürtimi témpi a l'è u(r)iginàia du XI seculu.[14] L'è frequentâ pé vìa di senté chi i portan versu U Praéttu e A Còsta.

• Antìga gêxa de San Zanne pé a vìa da sâ, in lucalitài Busü(r)àscu, inti seculi medievâli a l'é(r)a in uatò(r)iu culegàu cun in uspissiu, scituàu pòcu sutta, in scia spunda de lérca du Néva. Vén poi scunsacrâ e vendüa, duve(r)â cumme secaû pe e castàgne. Aa metài du seculu pasàu l'è stâ curpìa da 'n incendiu, ch'a l'ha fàu crulâ u téitu de legnu.[15]

• Capella da Madonna da Guardia (lucalménte dìccia da Vàrdia) au Praéttu, edificâ perché ina donna intu 1948 (segundu quantu ripurtàu dai abitànti da frasiùn) a l'axéa truvau lì vixin ina medaijétta da Madonna, e de cunseguènsa a génte du postu a s'è impegnà pe custruila. Pa pe(r)ò che ina strutüa presedénte zà a ghe fùsse, de prubabile zà a partì dau 1600.[16] Inti àgni '70, pòi, vén ascì fundâ a capélla növa, cun l'agiüttu da cumünitài paruchiâle.[17]

• Capélla de San Benardu (lucalmente ascì de San Bernâdu) ai Berriöi. Esempiu de architetüa religiusa de campagna, a l'ha ina faciâ cun prée a vista, caraterizâ da 'n arcu tampunàu, tüttu intunacàu. Internamente cuèrta cun 'na vôta a butte, tantu inte l'aula, quantu intu presbite(r)iu.[18]

• Capélla de Sant'Anna e Santa Rìtta a Gazzu, inta burgâ de Sant'Anna. Prubabilmente edificâ intu periudu seisentéscu, internaménte intunacàu e cuèrtu da 'na vôta a bùtte cu'e lünette, cunserva in âtâ in stüccu, surmuntàu da a stàttua da santa. Drentu se tröva ascì in gròtta da Madònna de Lourdes. Lateralmente au presbité(r)iu se dröve ina picìna sacrestìa.[19]

•Capélla de Santa Còsma e de San Damiàn, ai Bàsci, de prubabile custrusiùn sinquententesca, l'è culucâ au fundu de l'abitàu, lungu a Via da Sâ. A l'internu cuèrta a bùtte, l'è ascì decu(r)â da lezéne de stîle dò(r)icu. De làttu a se tröva ina capeletta vutîva afrescâ, cun l'imàgine (aù tòstu scancelâ) da Madònna in sciu trònu.[20]

• Capélla da Madònna da Néve , intu sentru da burgâ di Négri, se pénsa ch'a sécce stâ custruìa fra Seiséntu e Seteséntu. Particulâre a faciâ, decu(r)â cun fìnti pìnnaculi e vâxi de früta surva ai dui barcùi laterâli, cunturnài cumme u ruzùn sentrâle. Au làttu de l'edifissiu gh'è in edicula vutîva rafigü(r)ante a Madònna cu'u Bambin.[21]

Scìti archeulogichi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
U pònte rumàn in sce u riàn Culla(r)éa, vixinaagròtta

Impurtante u scìtu archeulogicu de Arma Veirana (intu dialettu lucale a pa(r)òlla Arma a và a indicà in spe(r)ùn de ròccia, cu'i relativi anfràtti de de sutta) ch'u se tröva vixin aa lucalitài de Busü(r)ascu, inta vìa da sà, ai cunfin cun Ci(r)ìxöa de Garesce, chi i sun stài truvài rèsti de òmmi de Neanderthal.[22]

Dü(r)ante u 2021, cu'a cuntinuasiùn di scâvi a vén ascì truvâ ina növa tumba risalénte a 10 mìlla àgni fa, sta vôta de 'na fiöa de 40-50 giurni, batezâ cu'u numme de Neve, cunscide(r)â a ciü antìga sepultüa de 'na matetta mai truvâ in Euròpa.[23]

L'ecunumìa du paìse se bàsa in sce a cultivasiun agricula (prinsipalmente de u(r)ìve) e furestale. inti ürtimi anni u l'è cresciüu ascì u turismu.

Dialettu d'Èrli

[modìfica | modìfica wikitèsto]
U mèximu argumentu in detaju: Dialettu arbenganese.

In Erli u se pàrla in dialettu ligure de stànpu arbenganese, ch'u u fà parte du grùppu Lìgü(r)e du sentru-punénte. Fra i primmi tentatìvi de cudificasiùn se pò regurdà chellu de Ernesto Ghione, adutàu pé a trascrisiun da fòa dialetâle "U Luvu e a Urpe"[24], atrimenti se pònan adatà ascì e àtre grafie arbenganexi.

Létere Sòi

IPA/AFI

Nòtte
A a
B b
C k/ʧ
D d
E e/ɛ e serâ/ e duèrta[25]
F f
G g/dʒ
H mütta, cumme in italiàn
I i
J ʒ són du fransese jardin
L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o/ɔ/ø A o inti particìppi pasài a pìa u son dau
P p
Q k
R r/ɹ A grafìa Ghione a nu fà distinsiun fra i dui moddi de prununsià a r
S s Ascì z intu mezzu da pa(r)olla
T t
U u Ascì cu'u son y, cumme in fransese, prinsipalmente inti participi pasài, seguìa daa o
V v
Z z són da "s" de l'italiàn "rosa"

Tipicu de stu paìse lì u l'è u zögu du cürlettu, passatémpu facciu da in spagu grüppàu in gì(r)u ai gàrbi d'in puméllu, faxèndulu gi(r)à; tì(r)andu e strinzèndu cun e bràssa u fì, stu lì u vén ciü 'lasticu. Scòppu du zögu u l'è fà vibrà e scigü(r)à u fì, sénsa s-ciancâlu.

E prinsipàli specialitài enugastrunomiche e sùn ligàe aa cuxina giànca, cumme a pulénta cu'u sciügu de pòrri, assemme aa trìppa e au cunijuaaligü(r)e[26], pé i dusci se pòn truvà ascì i baxin d'Èrli, scimili a quelli arbenganexi.

Feste e fé(r)e

[modìfica | modìfica wikitèsto]

• Festa de Santa Cata(r)ìna, in utùbre, a l'è a festa patrunâle du paìse.

• Fé(r)a da Santiscima trinitài, a l'è generalménte l'ürtima duménega de mazzu ò a primma de zügnu.

• Sagra du cuniju e da pulènta gianca, urganisâ da a pro loco lucàle, a se tegne intu campu spurtìvu.

• Sagra da trippa, urganisâ intu campu spurtìvu lucàle.

• Rinfrescu sutta e castagne, u se tegne ai 29 d'aùstu, inta frasiun du Praettu, pé a Madonna da Guardia.

• Festa de San Martin, a se tegne in nuvembre au Pözzu, cu'a méssa inta céve de San Martìn, duèrta pé l'ucaxùn.

A cumüna d'Èrli daa stràdda
Perîodo Prìmmo çitadìn Partîo Càrega Nòtte
16 setèmbre 1986 9 zügnu 1990 Andrea Repetto Demucrassìa Cristiana scìndicu
9 zügnu 1990 15 setèmbre 1992 Candido Carretto lista sivica scìndicu
29 utubre 1992 24 abrì 1995 Angelo Salvatico lista sivica scìndicu
24 arvì 1995 14 zugnu 1999 Luciano Berriolo lista sivica scìndicu
14 zugnu 1999 14 zugnu 2004 Angelo Salvatico Indipendènte scìndicu
14 zugnu 2004 8 zugnu 2009 Candido Carretto lista sivica scìndicu
8 zugnu 2009 26 mazzu 2014 Candido Carretto lista sivica scìndicu
26 mazzu 2014 27 mazzu 2019 Candido Carretto Per Erli
(lista sivica)
scìndicu
27 mazzu 2019 10 zügnu 2024 Sergio Bruno Per Erli
(lista sivica)
scìndicu
10 zügnu 2024 in càrega Sergio Bruno Per Erli
(lista sivica)
scìndicu

Vie de Cumünicasiun

[modìfica | modìfica wikitèsto]

U paìse u l'è culegàu cun Garesce e Arbenga pé a Stràdda Nasiunale 582 da Còlla de San Benardu. E varie frasiùi e sun culegàe pé de stradde minù(r)i.

  1. Provincia di Savona, tra il verde e il blu. Insieme facile, in sce insiemefacile.provincia.savona.it. URL consultòu l'11 agosto 2015.
  2. Dato Istat - Pupulasiùn rexidente au 31 mazzu 2020.
  3. Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
  4. Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
  5. 5,0 5,1 (IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 17-19.
  6. (IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 26-30.
  7. 7,0 7,1 (IT) U cumun d'Erli, scheda pruvinsa de Savuna, in sce provincia.savona.it. URL consultòu l'11 zùgno 2021.
  8. (IT) Arma Veirana, in scitu archeulogicu de impurtansa internassiunale a Erli, in sce armaveirana.it. URL consultòu l'11 zùgno 2021.
  9. (IT) Fùnte da u scistémma informatìvu unificàu pé e survaintendénse artistiche, in sce siusa.archivi.beniculturali.it. URL consultòu o 30 arvî 2021.
  10. 10,0 10,1 Enzo Bernardini, Borghi nel verde. Viaggio nell'entroterra della Riviera Ligure delle Palme, San Mauro (TO), Tipografia Stige, 2003.
  11. Statìstiche I.Stat - ISTAT;  URL consultàu u 30-12-2023.
  12. (IT) Schêda da gêxa de Sànta Cata(r)ìna, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  13. (IT) Schêda de l'uatò(r)iu de San Zanne, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  14. (IT) Schêda da cêve de San Martìn, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  15. (IT) Èrli, percursu da Via da Sâ, cartellu da Pro Loco in sce San Zanne, in sce wikiloc.com. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  16. (IT) Schêda da Madònna da Vardia (capélla véija), in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  17. (IT) Schêda da Madònna da Vàrdia (capélla növa), in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  18. (IT) Schêda de San Bernâdu, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  19. (IT) Schêda de Sant'Ànna, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  20. (IT) Schêda de Santa Cosma e San Damiàn, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  21. (IT) Schêda da Madònna da Néve, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 20 lùggio 2022.
  22. Arma Veirana, Pigmenti di Cultura, in sce academia.edu. URL consultòu o 10 màzzo 2021.
  23. (IT) Descuèrta in Èrli a ciü antìga sepultüa de 'na matetta in Europa, in sce lastampa.it. URL consultòu o 15 dexénbre 2021.
  24. (LIJIT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, p. 74.
  25. Ascì ê, cun in són ciü lungu
  26. (IT) Erli, a pulénta giànca ch'a nu a l'è pulénta, in sce ivg.it. URL consultòu o 30 arvî 2021.

Âtri prugètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæVIAF (EN247900269 · WorldCat Identities (EN247900269