Marca ardüinica
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn |
| Marca ardüinica | |
|---|---|
| Dèti aministratìvi | |
| Lengue ufisiâli | Latìn |
| Lengue parlèi | Piemuntese e Ligü(r)e de l'Etè de Mezzu |
| Capitâle | Tü(r)ìn |
| Âtre capitâle | Süsa |
| Dipendènte da | Regnu d'Italia (Sacru Rumàn Impe(r)u) |
| Pulitica | |
| Furma de Stâtu | Fèudu, munarchìa asulüa |
| Furma de guèrnu | Marchesàu |
| Marchesi de Tü(r)ìn | Lista |
| Nasciùn | 964[n. 1] cun l'Ardüìn u Glabbru |
| Causa | Numinàu marchese da l'Utùn I de Sasònia |
| Fìn | 1091 cun l'Adelaide de Süsa |
| Causa | Fìn da dinastìa ardüinica |
| Te(r)ito(r)iu e pupulasiùn | |
| Area geugrafica | Piemunte e Ligü(r)ia de punènte |
| Ecunumìa | |
| Munéa | Sôdu |
| Traffeghi cun | Sacru Rumàn Impe(r)u, Fransa |
| Religiùn e sucietè | |
| Religiùi prinsipâli | Catòlichi |
| Âtre religiùi | Ebrèi |
| Classe suciâli | Nubiltè, religiusi, artigièi, mercanti, cuntadìn |
 | |
| Evulusiùn stò(r)ica | |
| Presedüu da | .svg){kind=small} Regnu d'Italia
|
| Seguìu da | .svg){kind=small} Cumitàu de Savòia.svg){kind=small} Marchesàu de Salüssu
|
| Au(r)a parte de |  Italia Fransa
|
A marca ardüinica (cunusciüa ascì cumme marca de Tü(r)ìn o marca de Süsa) a l'è stèta ina sudivixùn teritu(r)iâle du Regnu d'Italia, intu Sacru Rumàn Impe(r)u, istituìa du seculu X pe' gestì u vöiu de pute(r)e ch'u s'é(r)a creàu in Piemunte e Ligü(r)ia cu'a fin da duminasiùn anscarica.
Geugrafìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]A marca ardüinica a s'estendeva in sce vàri cumitèi fra u Piemunte e a Ligü(r)ia, cumpresi quelli de Tü(r)ìn, d'Auriate, d'Arbenga e, fòscia, ascì quelli de Vintimìa, de Bredulu e d'Arba; rivandu cuscì a cröve u terito(r)iu fra u scciümme Pò, e Arpe de Punènte e u Mâ Ligü(r)e[1][2].
Stu terito(r)iu lì u l'è cunusciüu ascì cu'u numme de "marca" o "marchesàu de Süsa" pe' l'impurtansa de quella valâ e, de dòppu, da famìa di Savòia, che fra i âtri a se vantava du titulu de marchese de Süsa. A ògni moddu, fra i seculi X e XI, a sitè e a valâ de Süsa e nu l'é(r)an u(r)amai a parte ciü impurtante ni da marca ni da cuntea de Tü(r)ìn. Defèti, passèi i primmi tèmpi du sò guèrnu, i ciü tanti mèmbri da dinastìa ardüinica i sun bèn ducümentèi a Tü(r)ìn ciütòstu che inte de âtre sitè e, de ciü, fìna ai ànni vinti du seculu X u guèrnu de Süsa u l'é(r)a in man a ina ramma cadetta da famìa e nu ai marchesi[3].
Sto(r)ia
[modìfica | modìfica wikitèsto]A marca ardüinica a l'è furmalmènte nasciüa in gì(r)u au 951, quande u Be(r)enga(r)iu d'Ivrea u l'è vegnüu u ré d'Italia, pe' terminà dunca a riurganisasiùn di distrêti milita(r)i a meridiùn du scciümme Pò, inandiâ dau sò predecesû, l'Ügu de Pruvènsa, pe' segü(r)âse ina meju difesa dai atacchi di saracen dau mâ. U Be(r)enga(r)iu u l'ha dunca creàu trê növe divixiùi aministratìve, dète in gestiùn a di scignu(r)i ch'i gh'é(r)an fedêli[4] e, intu detaju, a parte ciü de punènte a l'è quella ch'a l'è finìa inta marca ardüinica, ch'a l'ha piàu u numme dau sò primmu marchese, l'Ardüìn u Glabbru. Vellu, zà numinàu cunte de Tü(r)ìn du 941 da l'Ügu de Pruvènsa, u l'axeva intu fratèmpu cunquistàu Tü(r)ìn e a valâ de Süsa, ucupèi dai saracen[5].
Du 961, l'impe(r)atû Utùn I de Sasònia u l'è chinàu intu Regnu d'Italia, levandu u Be(r)enga(r)iu dau sò rollu, ma a ògni moddu u l'ha cunfermàu a spartisiùn de l'area inte trê marche e, du 964, u l'ha dicia(r)àu l'Ardüìn cumme marchese de Tü(r)ìn[6].
U duminiu in scia marca u l'è passàu in e(r)editè ai discendènti de l'Ardüìn: u primmu u l'è stètu sò fìu Ulde(r)ìcu Manfredi I, che a sò votta u n'ha lasciàu u guèrnu au fìu Ulde(r)icu Manfredi II, ch'u l'è stètu in càrega intu periudu de mascima putènsa e estensciùn du marchesàu, piandu du 1015-16 u cuntrollu da marca d'Ivrea[2]. Scicumme che l'Ulde(r)ìcu Manfredi II u n'axeva d'e(r)edi mascci u pute(r)e u l'è dunca finìu inte man de l'Adelaide de Süsa, fìa soa, scibèn che de jure u fusse du ma(r)ìu de vella[7].
Cu'a morte de l'Adelaide, du 1091, a marca a l'ha finìu pe' pèrde a sò ünitè: l'autu(r)itè cumitâle in sce Tü(r)ìn a l'è stèta investìa au sò vescu du 1092, in ànnu dòppu de quande a sitè a l'é(r)a vegnüa libe(r)u cumün. De lungu du 1092 l'impe(r)atû Ricu IV de Franconia u l'ha numinàu sò fìu, u Cu(r)adu de Lu(r)ena, cumme marchese de Tü(r)ìn in qualitè di sò ligammi de pa(r)entèlla cun l'Adelaide, scicumme che sò ma(r)e a l'é(r)a a Bèrta de Savòia, fìa de l'Adelaide[8]. A despêtu di sò sforsi, u Cu(r)adu u nu l'è pe(r)ò sciurtìu a pià u cuntrollu da marca, cu'u sò pute(r)e ch'u l'è stètu ciü de numme che de fètu[9]. De ciü, a parte de setentriùn da marca a l'è stèta de manimàn sciurbìa inta Savòia, alantu(r)a guernâ da in âtru fìu de l'Adelaide, u Bèrtu II, mèntre e tère ciü a meridiùn e sun passèi a in nevu da marchesa, u Bunifassiu du Vastu[9].
Marchesi
[modìfica | modìfica wikitèsto]- 964 - 977 Ardüìn u Glabbru[n. 2]
- 977 - 1000 Ulde(r)ìcu Manfredi I[n. 3]
- 1000 - 1034 Ulde(r)ìcu Manfredi II[n. 4]
- 1034 - 1091 Adelaide de Süsa[n. 5]
- 1037 - 1038 Ermànnu IV de Svevia, primmu ma(r)ìu de l'Adelaide
- 1041 - 1045 Enrìcu du Munferàu, segundu ma(r)ìu de l'Adelaide
- 1046 - 1057 Udùn de Savòia, tèrsu ma(r)ìu de l'Adelaide
- 1057 - 1078 Pe(r)u I de Savòia, fìu de l'Adelaide
- 1078 - 1080 Amedeu II de Savòia, fìu de l'Adelaide
- 1080 - 1091 Fede(r)igu de Montbéliard, nevu de l'Adelaide pe' êsse u ma(r)ìu d'Agnese, fìa de Pe(r)u.
De ciü, du 1870, in sciu terito(r)iu da marca u gh'è stètu arembàu u titulu de cunte de Tü(r)ìn, dètu au prinsipe Vito(r)iu Emanuele de Savòia-Aosta.
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Nòtte au tèstu
- ↑ Dèta de cunfèrma da càrega da parte de l'impe(r)atû Utùn I de Sasònia, indabùn u mèximu titulu u l'é(r)a zà stètu ricunusciüu a l'Ardüìn dau ré d'Italia Be(r)enga(r)iu d'Ivrea.
- ↑ Dìtu Ardüìn III o Ardüìn Glabriùn ascì.
- ↑ Dìtu Manfredu I o Magnifredu ascì.
- ↑ Dìtu numma Ulde(r)ìcu Manfredi ascì.
- ↑ De jure u guèrnu da marca u l'è stètu, inte l'urdine, di sò ma(r)ìi, di sò fìi e di sò nevi.
- Nòtte bibliugrafiche
- ↑ Sergi, 1995
- ↑ 2,0 2,1 (IT) Silvio Pivano, ARDUINICI, in Enciclopedia Italiana, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1929.
- ↑ (IT) Giuseppe Sergi, I poli del potere pubblico e dell'orientamento signorile degli Arduinici: Torino e Susa inte La contessa Adelaide e la società del secolo XI, in Segusium, n. 32, 1992, pp. 61-76.
- ↑ (IT) Aldo Angelo Settia, 'Nuove marche' nell'Italia occidentale. Necessità difensive e distrettuazione pubblica fra IX e X secolo: una rilettura, inte La contessa Adelaide e la società del secolo XI, in Segusium, n. 32, 1992, pp. 43-60.
- ↑ (IT) Margherita Giuliana Bertolini, ARDUINO, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 4, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1962.
- ↑ (EN) Charles William Previté-Orton, The Early History of the House of Savoy (1000-1233), Cambridge, Cambridge University Press, 1912, pp. 137 ss.
- ↑ Sergi, 1995, p. 81
- ↑ (DE) Alfred Gawlik, Konrad, König, Vul. 12, Berlìn, Neue Deutsche Biographie, 1980 (archiviòu da l'url òriginâle o 4 màrso 2016).
- ↑ 9,0 9,1 (EN) I.S. Robinson, Henry IV of Germany, 1056-1106, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, p. 287, ISBN 0-521-54590-0.
Bibliugrafìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (IT) Giuseppe Sergi, I confini del potere: marche e signorie fra due regni medievali, Tü(r)ìn, Einaudi, 1995, ISBN 88-06-13058-7.
Âtri prugètti
[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce marca ardüinica
Ligammi de fö(r)a
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (IT) Arduinica, marca - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 28 dexénbre 2024.
- (IT) Arduinici - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 28 dexénbre 2024.
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 1657153289929132770000 · GND (DE) 1163228877 · WorldCat Identities (EN) 1657153289929132770000 |
|---|