Repùbrica Lìgure
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
Repùbrica Lìgure | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
A Repùbrica Lìgure inte l'Itàlia do Nòrd into 1803 | |||||
Dæti aministratîvi | |||||
Léngoe parlæ | Lìgure, Italiàn | ||||
Capitâle | Zêna | ||||
Dipendénte da | Frànsa | ||||
Polìtica | |||||
Fórma de govèrno | Repùbrica diretoriâle (I) Repùbrica prescidençiâle (II) | ||||
Govèrno | Diretöio (I) Dûxe (II) | ||||
Òrgani deliberatîvi | Conséggio di Giuniori e Conséggio di Senatoî (I) Senâto e Consùlta (II) | ||||
Nàscita | 14 zùgno 1797 con Giàcomo Màia Brìgnoe | ||||
Caxón | Canpàgna d'Itàlia de Napolión Bonapàrte | ||||
Fìn | 4 zùgno 1805 con Gêumo Loîgi Duràsso | ||||
Caxón | Canpàgna d'Itàlia de Napolión Bonapàrte | ||||
Teritöio e popolaçión | |||||
Baçî giögràfico | Ligùria, Otrazôvo, Cravæa | ||||
Teritöio òriginâle | Repùbrica de Zêna, Féodi inperiâli | ||||
Màscima estensción | 5500 km² into 1797 | ||||
Popolaçión | 600.000 into 1797 | ||||
Economîa | |||||
Monæa | Lîa zenéize | ||||
Vivàgne | Comèrcio, pésca, sâ, vìgne | ||||
Produçioìn | véddro, prodûti da fràvego, àrme, cantê navâle | ||||
Comèrci con | Egitto, Scìria, Inpêro òtomàn, Frànsa, Spàgna, Inghiltæra, Ìndia | ||||
Esportaçioìn | Spéçie, sâ, véddro | ||||
Inportaçioìn | Spéçie | ||||
Religión e socjêtæ | |||||
Religioìn prinçipæ | Catolicêximo | ||||
Religioìn minoritâie | Ortodoscîa, Ebraîsmo | ||||
Clàsse sociâli | borghexîa, contadìn | ||||
Evoluçión stòrica | |||||
Precedûo da | Repùbrica de Zêna | ||||
Sucedûo da | Prìmmo Inpêro | ||||
A Repùbrica Lìgure, ciamâ Repùbrica Democràtica Lìgure ascì, a l'êa 'n Stâto lìgure creòu da-o Napolión Bonapàrte into 1797 a-o pòsto de l'òligàrchica Repùbrica de Zêna, da quæ a l'avéiva o mæximo teritöio: sàiva a dî a Ligùria, Cravæa e a región de l'Otrazôvo.
Sotopòsta a-o contròllo françéize, vegnìndo a-a fìn anéssa a-o Prìmmo Inpêro françéize into 1805, a conprendéiva i coscì dîti féodi inperiâli ascì, cedûi da l'inperatô Françésco II d'Òustria co-o tratâto de Campoformio. A sò capitâle e a sò bandêa són restæ pægi a quélli da secolâ repùbrica aristocràtica: ö sæ Zêna e a Crôxe de Sàn Zòrzo.
Giögrafîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]A-o moménto da sò costituçión, a Repùbrica Lìgure a conprendéiva tùtti i teritöi da precedénte Repùbrica con l'escluxón da Còrsega, a quæ a l'êa za stæta cedûa co-o Tratâto de Versailles do 1768 a-o Régno de Frànsa. A-a Repùbrica a saiâ integrâ, into seténbre 1797, a ciù pàrte di féodi inperiâli, teritöi che prìmma êan sótt'a-o contròllo sôlo formâle de Zêna.
A Repùbrica Democràtica Lìgure a confinâva vèrso nòrd co-o Régno de Sardègna (a-o mêno scìnn-a-o 1802, ànno da sò anesción dirètta a-o l'Inpêro françéize), a levànte co-o ducâto de Pàrma e Piaxénsa, a sùd-èst co-a Repùbrica Cisalpìnn-a e vèrso sùd a l'êa afaciâ in sciô Mâ Lìgure, into quæ a l'avéiva ancón o contròllo de l'Îzoa da Cravæa.
Into 1797 a contâva de 600.000 abitànti, di quæ 89.000 stâvan inta capitâle, a quæ a l'êa restâ a Zêna.
Stöia
[modìfica | modìfica wikitèsto]Òrigini
[modìfica | modìfica wikitèsto]E idêe democràtiche nasciûe da-a Rivoluçión Françéize ariviàn fîto inta vixìnn-a Ligùria, ànche atravèrso l'òpera de propagànda fæta da-o Féipo Buonarroti e âtri ézuli che inti ànni 1794-1795 avéivan a pròpia bâze inta çitæ de Inêia. I nêuvi idêali liberâli avéivan defæti suscitòu 'n fórte interèsse into teritöio da repùbrica òligàrchica e aristocràtica, no sôlo tra i cêti popolâri ma ànche tra i coscì dîti "nòbili pövei". Quésti êan i fìggi cadétti da picìnn-a nobiltæ, clàsse inta quæ l'êa comùn a pràtica de fâ ereditâ tùtte e richésse a-o primogénito zachè, pe poéi aspirâ a di incàreghi de govèrno, o l'êa domandòu 'n çèrto rédito. Into méntre o l'êa progresivaménte dechéito o ròllo do Magiô Conséggio, asenblêa inta quæ ànche i patrìççi ciù pövei poéivan fâ pàrte (in nùmero de 400), co-o potêre ch'o l'êa finîo do tùtto a-i 200 ménbri do Minô Conséggio, formòu sôlo da-i ciù rìcchi erêdi de grénde cazàdde. A sò gestión a l'avegnîva con di critêi de pûo vantàggio personâ, faxêndo atençión a no pèrde l'arénbo do pòpolo.
Into 1794 a l'é stæta scovèrta 'na prìmma congiûra anti-òligàrchica promòssa da 'n moviménto de òpoxiçión ancón conpréizo inte l'ànbito parlamentâre. Prinçipâ òbietîvo de quésto grùppo, formòu sorviatùtto da di nòbili pövei, o l'êa quéllo de ritornâ a 'na distriboçión di potêri tra i vàrri òrgani de govèrno pægia a quànte diciaròu inta Costituçión do 1576. Quésto conplòtto o l'é stæto fîto soprèsso da-e outoritæ, co-i sò esponénti che saiàn stæti arestæ ò costréiti a l'exìlio, sénsa portâ a 'na quàrche rifórma ch'a l'aviéiva posciûo sarvâ a Repùbrica inti ànni a vegnî.
A ògni mòddo a Ligùria a no poéiva rexìste ancón pe goæi ténpo a-i remésci in córso in Eoröpa, co-i ezèrciti in goæra che no l'aviéivan avûo nisciùn rigoàrdo pi-â secolâ repùbrica de vêgio stànpo, co-o piàn pe l'Armâ d'Itàlia de Napolión ch'o vedéiva inta Rivêa de Ponénte o tiâtro de 'na decizîva variànte stratégica pe superâ a scitoaçión de stàllo che da ciù ànni a s'êa creâ inta valàdda da Röia. Dónca, con l'arîvo di sordàtti françéixi inta tæra lìgure, a scitoaçión pe l'antîga Repùbrica a preçipitiâ do tùtto.
Rivoluçión
[modìfica | modìfica wikitèsto]O segnâle ch'o l'à dæto inìçio a-a coscì dîta Rivoluçión de Zêna o l'é stæto, a-o matìn do 22 màzzo do 1797, a fanfâra do regiménto di Cadétti. Méntre 'sto repàrto chi o s'aviâva a rilevâ a goàrdia da-o Pónte Reâ (ö sæ a-a staçión marìtima de l'época), a 'n cénno do comandànte Fàrco e trónbe e i tanbûi intonâvan e nòtte de Ah! ça ira, 'n ìnno rivoluçionâio proibîo a Zêna aprêuvo a-o sò tèsto, forteménte anti-aristrocràtico. In quéllo moménto, da-i caróggi d'in gîo arivâvan numerôze squàddre de giacobìn armæ che, insémme a-i cadétti, àn òcopòu o vàrco portoâle e se són dónca spantegæ into rèsto da çitæ. Méntre i nòbili se refugiâvan inti sò palàssi e e bitêghe serâvan i baténti, i insòrti goernîvan e pòrte de miâge, sachezàndo i depòxiti de àrme e liberàndo detegnûi da Mâpâga e galiöti. 'N comitâto rivoluçionâio, ch'o saiâ quéllo a goidâ l'insureçión, o l'é stæto dónca instalòu inta Lögia de Bànchi. Tra i ménbri do 'sto comitâto chi gh'êa Felîçe Moràndo, Féipo Döia, l'abòu Cùnio, Valentìn Lödi, Drîa Vitalién e o mónego Lisciàndro Ricolfi, dîto Benardón. Són stæti dónca aviæ di contàtti tra i ribèlli e o govèrno legìtimo, con quèsti ch'àn domandòu e sò demiscioìn.
O dûxe Giàcomo Màia Brìgnoe e i pöchi senatoî ch'êan riêscîi a arivâ scìn a Pâxo stâvan pe acetâ quànde, sponciæ da quàrche patrìçio, da-o quartê de Portöia, o mæximo da-o quæ o vegnîva o Balìlla, ariviâ 'n gràn nùmero de popolén che sbragiàndo «Vîva o nòstro Prìnçipe!» e «Vîva Màia!» a l'intrâva inta pùblica armerîa, aciapàndo ciù de 14.000 sccéuppi. Quésti òmmi incomensiàn a dâ a càccia a-i giacobìn e a-i françéixi, co-e stràdde da çitæ che diventiàn 'n cànpo de batàggia pe-i doî giórni consecutîvi. Inti scóntri de 'sti giórni chi o saiâ amasòu ànche o Féipo Döia, colpîo a mòrte in scî scæn do Pónte Reâ. E çélle do Pâxo into méntre se inpîvan di democràtichi arestæ da-i "Vîva Màia" e, no eséndo quéste bastànte, a l'é stæta adatâ cómme prexón a vixìnn-a gêxa de Sànt'Anbrêuxo ascì.
L'intervénto da popolaçión in diféiza do "vêgio prìnçipe", scibén ch'o l'avéiva dæto a-o govèrno 'na bónn-a raxón pe refuâ de demétise, co-e violénse ch'o l'avéiva caxonòu, spécce quélle vèrso i çitadìn françéixi, o l'avéiva però dæto a-o generâle Faipoult l'òcaxón de ricôre a-o Bonapàrte. Quésti o mandîa defæti o sò agiutànte de cànpo La Vallette a Zêna co-ina létia pe-o minìstro e unn-a pe-o dûxe, l'unn-a e l'âtra duìscime. Inta prìmma de létie o generâle o l'acuzâva o Faipoult de avéi inpedîo l'intrâ de nâve françéixi into pòrto de Zêna, avéndo agîo con 'n'ecescîva deboléssa. Pe de ciù, o l'invitâva a lasciâ a çitæ into câxo che o govèrno zenéize o no l'avésse ezegoîo quànte domandòu inta létia a-o dûxe. In quèst'ùrtima o Bonapàrte o domandâva che foîsan mìssi in libertæ tùtti i françéixi detegnûi, arestæ i nòbili ch'avéssan ezortòu a rivòlta di "Vîva Màia" e ch'o foîse dezarmòu o pòpolo, afermàndo: "se éntro 24 ôe dòppo a riçevûa da prezénte létia no aviéi ezegoîo quànte domandòu o minìstro da Repùbrica Françéize o sciortiâ da Zêna e l'aristocrazîa a l'aviâ existîo". I Magnìfichi, conpréizo che no gh'êa âtra çèrnia che quèlla d'acetâ o diktat do Napolión, àn agîo de spréscia. Partîo pe Milàn o Faipoult, a partîva ànche 'na delegaçión zenéize, formâ da l'ecs-dûxe Michelangiòu Cangiâxo, da-o giurìsta Loîgi Carbonæa e da Gêumo Særa, dirètta a vìlla Monbéllo, dónde o se trovâva o Napolión in quélli giórni, pe decretâ o càngio de govèrno.
O Bonapàrte, tra i 5 e i 6 de zùgno, o scriviâ con l'agiùtto do Faipoult o tèsto de 'na convençión, a quæ a l'à pigiòu o nómme de "Convençión de Monbèllo", co-a quæ a l'êa decîza a fìn da Repùbrica de Zêna, òligàrchica e aristocràtica, e a nascìta da democràtica Repùbrica Lìgure. A-o tèsto de l'acòrdio, aprovòu a Zêna a-i 9 de zùgno, o Bonapàrte o l'avéiva azónto 'na lìsta de 22 persónn-e da lê dezignæ pe creâ 'n nêuvo govèrno, ch'o conprendéiva ànche di nòbili cómme o marchéize Giàcomo Màia Brìgnoe. 'Sto govèrno chi, dîto provizöio, o s'é insediòu a-i 13 de zùgno do mæximo ànno e o l'avéiva a-o sò càppo pròpio o Brìgnoe, che dónca o cangiâva sôlo a sò càrega, diventàndo da dûxe o prescidénte.
- A distruçión de stàtoe di Döia
A ògni mòddo, i ànimi di giacobìn lìguri no s'êan ancón placæ e quésti, a-o dòppodisnâ do giórno sucesîvo, se són acalcæ into cortî intèrno do Pâxo, apénn-a rinominòu "Palàsso Naçionâle", domandàndo a gràn vôxe l'abatiménto de dôe inponénte stàtoe de l'Andrîa Döia, òpera de Zâne Àngiou Montorsoli (1540), e do sò nêvo Zan'Andrîa Döia, òpera de Tadê Carlón (1601). A despêto di tentatîvi de placâ i ànimi da pàrte de dötréi militâri, 'na vòtta lighæ e stàtoe di Döia con de còrde robùste, quéste són stæte caciæ zu, fæte a péssi e ògètto di àtti òsceni[1].
Pe informâlo do fæto, o minìstro Faipoult o l'à mandòu 'na létia a-o Napolión, inta quæ o l'òstentâva o gèsto di zenéixi cóntra quélli ch'o definîva i "fondateur de l'aristocratie". Però, contrariaménte a-e aspetatîve di giacobìn, da-o generâle a l'é arivâ 'na dûa rispòsta de condànna, contegnûa inte 'na létia do 9 de lùggio do 1797[1]:
(FR)
«Citoyens, |
(LIJ)
«Çitadìn, |
Dónca, o gh'é stæto quàrche progètto, ségge pe ricostroî e stàtoe che pe fâne de nêuve da métte a-o pòsto de quélle di Döia ma, aprêuvo a-a cùrta e tribolâ existénsa da Repùbrica Lìgure, quésto o no l'é stæto poscìbile e ancón a-a giornâ d'ancheu a l'intrâ do Pâxo a gh'é, a memöia de 'sti fæti chi, doî pêdestàlli vêui.
Costituçión e Controrivoluçión
[modìfica | modìfica wikitèsto]O Govèrno Provizöio ch'o dovéiva goidâ a nêuva Repùbrica, in atéiza da redaçión e de l'aprovaçión da nêuva Costituçión, cómme za çitòu o no l'êa stæto creòu in totâle rotûa co-o pasòu. Defæti çèrti sò ménbri, çernûi in pàrte da-i delegæ zenéixi e in pàrte da-o govèrno françéIze ascì (scibén che, a ògni mòddo, a l'êa necesâia pe tùtti i candidæ l'aprovaçión do Napolión) êan di raprezentànti do vêgio regìmme òligàrchico. A redaçión do tèsto costituçionâle a l'é stæta asæ problemàtica, suscitàndo di açéixi dibàtiti in sce çèrti têmi cómme l'espropriaçión di bêni feodâli inte l'entrotæra lìgure e i rapòrti da nêuva Repùbrica co-a Gêxa catòlica e e outoritæ eclesiàstiche, con l'incameraménto di bêni de sò propiêtæ. Ànche inte 'sta òcaxón chi, pe temànsa de védde cancelæ i pròppi privilêgi, i feodatâi e i eclesiàstichi ciù infloénti àn dêuviòu tùtto o potêre ch'avéivan in scîo pòpolo menûo de canpàgne d'in gîo a Zêna pe descadenâ de rivòlte.
A-i 3 de seténbre do 1797, instigòu da-o pàreco locâle, se rivoltâva Arbâ, a l'época picìn bórgo a-e pòrte da çitæ, dónde a popolaçión a dovéiva a pròpia suscisténsa a-o servìçio inte vìlle de canpàgna de rìcche famìggie zenéixi. I rivoltôxi són stæti però despèrsci a-a spedîa da-e trùppe françéixi goidæ da-o generâle Duphot. Però, o giórno sucesîvo, ànche e génti contadìnn-e da Valàdda do Ponçéivia se solevâvan e, aprofitàndo de l'atençión do govèrno vèrso i fæti de Arbâ, ariêscîvan a inpadronîse di fòrti Sperón e Tenàggia, atacàndo e fortificaçioìn de Sàn Benìgno ascì. A l'é stæta dónca mandâ 'na delegaçión, inta quæ o gh'êa l'Arçivéscovo de Zêna ascì, a parlamentâ co-i rivoltôxi, arivàndo a 'n acòrdio segóndo o quæ, in càngio da depoxiçión de àrme, a Repùbrica a no l'aviéiva conpromìsso a religión catòlica. Quésto acòrdio o no l'é stæto però rispetòu da-i insòrti che, repigiàndo a conbàtte, saiàn eliminæ da-e trùppe françéixi. Inta mæxima giornâ a l'é incomensâ ànche 'n'âtra solevaçión popolâre tra i contadìn da Vàl Fontann-a Bónn-a, i quæ ariviàn inti pàixi da còsta, dónde però àn suscitòu scàrso interèsse. Da chi àn marciòu vérso e pòrte òcidentâli da çitæ con l'idêa de dâ 'na màn a-i ribèlli da Valàdda do Ponçéivia ma, cómme a l'é stæta riçevûa a nêuva da sconfìtta de l'âtra solevaçión, saiàn de lengê batûi aprêuvo a-e vàrie defeçioìn.
O progètto de Costituçión, a-a lûxe de 'sti fæti chi, o l'é stæto dónca sotopòsto a de fòrti prescioìn da pàrte di françéixi, i quæ voéivan che a sò aprovaçión a l'arivésse o prìmma poscìbile. O rizultâto o l'é stæto però che, pe riêscî a acurtî i tènpi, i costitoénti àn dovûo refâse diretaménte a-o tèsto da Costituçión françéize do 1795, ch'a l'é stæta adatâ sôlo parçialménte a-a scitoaçión lìgure. Co-a nêuva càrta costituçionâle a-i 17 de zenâ o Brìgnoe o sciortîva do tùtto da-a scêna polìtica e o govèrno o pasâva inte moén de 'n Diretöio formòu da Loîgi Manoælo Corvétto, Nicolò Litardi, Pòulo Còsta, Agostìn Magión e Zòrzo Anbrêuxo Molfìn.
Pöco ténpo dòppo, a-i 17 d'òtôbre do 1797, cómme consegoénsa do Tratâto de Campoformio l'inperatô d'Òustria Françésco II o renonçiâva a-i coscì dîti féodi inperiâli, acetàndo che foîsan unîi a-a Repùbrica Lìgure. Quésti féodi formâvan 'na zöna ch'a l'òcupâva a pàrte de l'Otrazôvo ciù vixìnn-a a Zêna, circondàndo i pöchi pàssi tegnûi da-o govèrno zenéize da coscì dîta stràdda da Bochétta scìnn-a Nêuve: êan defæti di féodi inperiâli i pàixi a levànte e a ponénte de 'sta stràdda chi, ö sæ Buzàlla, Rónco, Arquâ e âtri.
Goæra lìgure-piemontéize
[modìfica | modìfica wikitèsto]Dòppo l'intrâ da Repùbrica Lìgure inta sfêra d'infloénsa françéize, o nêuvo òbietîvo do govèrno rivoluçionâio da Frànsa o l'êa diventòu quéllo de levâ da-o tröno do Régno de Sardégna o rè Càrlo Manoælo IV, creàndo 'n govèrno republicàn in Piemónte ascì. Se són dónca infiltræ numerôxi agénti françéixi pe amiâ de fâ partî de rivòlte da-i giacobìn locâli, ma quéste êan tùtte falîe.
Dòppo a batàggia de Ornavasso 'n çèrto nùmero de ribèlli o s'êa rifugiòu a Carêuxo, teritöio do Régno de Sardégna ch'o l'êa però 'n'enclave inta Repùbrica Lìgure, da-a quæ òrganizâvan de incurscioìn cóntra i vixìn vilàggi inti domìnni sabòudi, avéndo riçevûo 'na scilençiôza aprovaçión da pàrte de outoritæ françéixi e lìguri. Dónca, a-i 5 de zùgno do 1798, e trùppe sardegnòlle a-o comàndo do cónte Policarpo Cacherano d'Osasco atacâvan Carêuxo, atraversàndo e tære lìguri e continoàndo l'insegoiménto di ribèlli scìnn-a Gâvi, dónde a goarnixón locâle a l'à préizo e pàrte di segóndi, sparàndo a-i piemontéixi.
A-i 7 de zùgno a Repùbrica Lìgure a l'à dónca diciaròu goæra a-o Piemónte e, con l'arénbo di françéixi, a prìmma fâze do conflìtto a l'é stæta favorévole a-i zenéixi dæta l'òcupaçión de Carêuxo a-i 12 de zùgno, de Lêua a-i 19 e do fòrte de Seravàlle a-i 27 do mæximo méize. Into méntre però da Inêia, a quæ e trùppe lìguri no êan ariêscîe a òcupâ, partîva 'n ezèrcito piemontéize ch'o prendéiva Diàn e o Pòrto, instalàndose in scê vixìnn-e artûe. Dæto che into Ponénte a scitoaçión a l'êa diventâ asæ conplicâ, o Diretöio de Frànsa a-a séia do 27 zùgno o l'à ordinòu a fìn de òstilitæ.
'Sta cùrta goæra chi a l'à dónca mìsso in ciæo e debolésse da nêuva repùbrica, sénsa che i sucesîvi procèssi creæ pe individoâ i responsàbili da desfæta militâre séggian riêscîi a risòlve i sò problêmi.
Atàcco oustrìaco
[modìfica | modìfica wikitèsto]A ripréiza da goæra tra a Frànsa e e âtre poténse eoropêe a l'é stæta 'na desgràçia pi-â zoêna Repùbrica. E contìnoe sconfìtte de l'ezèrcito françéize e o consegoénte abandón di teritöi òcupæ o l'avixinòu sénpre de ciù o conflìtto a-a Ligùria, avéndo quésta 'na fòrte rilevànsa stratégica dæto che o l'êa l'ùrtimo coridô de colegaménto co-a Frànsa. Into màzzo do 1799 a scitoaçión a l'êa asæ pezoâ, co-a Rivêa de Levànte ch'a l'êa òcupâ da-e trùppe oustro-rùscie, e quæ êan préize con l'asédio di vàrri fòrti, méntre in quélla de Ponénte, spécce a Inêia, êan scciupæ de rivòlte.
Dæto o quàddro da scitoaçión militâre, o scóntro tra i doî ezèrciti o l'é avegnûo pròpio a l'altéssa de Zêna: defæti, a-i 15 d'agòsto do 1799 a lìnia do frónte a se trovâva a Nêuve, ciù ò mêno sciusciànta chilòmetri a nòrd da çitæ. I françéixi, chi batûi, se són dónca rifugiæ drénto a Zêna. A quèsto pónto o govèrno lìgure o l'êa diventòu 'n popón inte moén di françéixi, ancón de ciù de quànte o l'êa za scìnn-a quéllo moménto. Aprêuvo a-o cólpo de Stâto do 18 brumâio, ch'o l'avéiva portòu o Napolión a-o potêre in Frànsa, a-i 7 de dexénbre do 1799 ànche l'esperiénsa democràtica lìgure a l'à avûo bruscaménte fìn dæta a presción di françéixi. O Diretöio o l'é stæto dónca privòu de sò fonçioìn e a-o sò pósto o vegnîva creòu 'n colêgio de Novemviri.
L'arîvo di ezèrciti oustrìachi e rùsci into nòrd Itàlia o l'à segnòu a fìn da rivoluçión in squæxi tùtta a penîzoa, con sôlo Zêna ch'a restâva in goæra. A çitæ, sótt'a-a goìdda do generâle Andrîa Masêna, a se trovâva coscì a sostegnî 'n rìgido blòcco da pàrte di oustrìachi e di ingléixi, i quæ, da-o màrso do 1800 àn estéizo o blòcco da çitæ da-o lâto do mâ ascì, inpedìndo do tùtto l'arîvo de vìveri. Circondâ a tæra da-e trùppe oustro-piemontéixi, co-i oustrìachi che avéivan o pròpio cànpo prinçipâ a-e Cabànne de Marcaieu, a çitæ a l'à resistîo pe tànto ténpo, scibén che a fàmme a faxéiva ciù mòrti di conbatiménti.
Preçiôza testimoniànsa di quélli moménti dramàtichi a l'é a crònaca filo-françéize de l'Istoria del blocco di Genova nell'anno 1800 scrîta da l'Àngiòu Petracchi, arivòu cómme tànti âtri a difénde çitæ. Lê, inta sò òpera, o scrîve de quànte o l'êa difìçile, co-e condiçioìn inte quæ a se trovâva a çitæ, garantî o rispètto de l'òrdine pùblico; in particolâ o gràn, "mancàndo sénpre de ciù tùtti i giórni, o l'incomensâva a prodûe quàrche agitaçión popolâre[2]". O Petracchi o scrivéiva ascì:
«Cotesta scarsezza era giunta a tal punto, che non distribuitasi al Popolo, che due oncie di pane per cadauno, ed andando a mancar anche quelle, fu preso dal Governo il saggio provvedimento di far distribuire a piccolo prezzo in varj luoghi della città delle buone, e nutritive ministre, che tenevano sicuramente luogo di pane, e saziavano, e consolavano i poveri Cittadini[3]».
O l'é stæto in 'sto contèsto chi che, forsàndo ciù vótte o blòcco navâle e atacàndo con sôlo 'na vêgia galêa e nâve ingléixi, o l'à mostròu e sò capaçitæ mainæ e tàtiche o lezendâio capitànio e corsâ Giöxèppe Bavàstro. Da tæra a se conbattéiva lóngo a lìnia di fòrti, scóntri inti quæ o l'à parteçipòu l'Ûgo Foscolo ascì, ch'o l'é stæto ferîo vixìn a-e redûte dîte di Doî Fræ.
Òrmâi a-o strêmo, a çitæ a l'é stæta a-a fìn costréita a rendîse ànche se, a ògni mòddo, i zenéixi, àn cedûo con önô, òtegnìndo a permisción, a chi o l'avésse dexidiòu, de lasciâ a çitæ. Però, con grànde vantàggio pe-o Bonapàrte, o blòcco o l'avéiva trategnûo i sò nemîxi abàsta a lóngo da fâ scì ch'o vinçésse sénsa problêmi a batàggia de Maréngo. Coscì o Napolión o l'êa tórna l'àrbitro de sòrte d'Itàlia e a Repùbrica Lìgure a s'aviâva a-a fìn da sò brêve e tribolâ existénsa.
A fìn
[modìfica | modìfica wikitèsto]O sucesîvo Tratâto de Lunéville o l'à confermòu o triónfo do generâle françéize, che a quésto pónto o l'à decîzo de uniformâ e vàrie repùbriche giacobìnn-e a-o sò nêuvo progràmma polìtico de stànpo moderòu. In sciô modéllo da vixìnn-a Repùbrica Cisalpìnn-a, ànche quélla Lìgure a l'à riçevûo 'na nêuva Costituçión, de mòddo da evitâ ògni riferiménto a-e idêe rivoluçionâie[4]. A democraçîa a l'é stæta dónca abolîa in favô de 'n nêuvo regìmme òligàrchico, ciù scimìle a-o fûturo stâto liberâle, ch'o dâva o dirìtto de vôto sôlo a-i apartenénti a un di tréi "colêgi"; ö sæ i propiêtâi de tære, i studiôxi e i comerciànti. A l'é stæta ripristinâ a càrega de Dûxe ascì, mìssa a càppo de 'n senâto formòu da trénta ménbri, tra i quæ quàttro êan i minìstri de l'Intèrno, de Finànse, da Goæra e da Giustìçia. I ménbri de l'âtra càmia, ciamâ a Consùlta Legislatîva, êan sciusciànta, ma se limitâvan sôlo a votâ e lézze propòste da-i senatoî.
L'ùrtimo, e ùnico, Dûxe da Repùbrica Lìgure o l'é stæto Gêumo Loîgi Duràsso, nominòu da-o Bonapàrte a-i 10 de agòsto 1802 e depósto a-i 29 de màzzo do 1805, con l'anesción dirètta da Ligùria a l'inpêro françéize, avegnûa a-i 4 de zùgno, e a sò consegoénte nòmina a Prefètto do Dipartiménto de Zêna e pöi a senatô de l'inpêro a-i 31 d'òtôbre do mæximo ànno. Inportànte ròllo inta mediaçión de condiçioìn d'anesción o l'é stæto quéllo do Loîgi Manoælo Corvétto, futûro minìstro de finànse do Régno de Frànsa.
Co-a chéita do Napolión e o sucesîvo Congrèsso de Viénna a saiâ préiza a decixón unilaterâle, in contràsto co-i pónti polìtichi prinçipalménte segoîi inti âtri câxi, de anétte a Lìguria, che into méntre a s'êa òrganizâ cómme Repùbrica Zenéize, a-o stâto sabòudo.
Govèrno
[modìfica | modìfica wikitèsto]Ordinaménto giurìdico
[modìfica | modìfica wikitèsto]1797-1802
[modìfica | modìfica wikitèsto]Potêre legislatîvo: o còrpo legislatîvo o l'êa spartîo, segóndo a Costituçión do 1797 (Càppo VI - Potêre legislatîvo, Dispoxiçión generâli), inte doî conséggi formæ rispetivaménte da sciusciànta, dîto Conséggio de’ seniori ascì, e da trénta ménbri. Scibén che rapresentâvan tùtta a Naçión, o scistêma pi-â lô eleçión o l'êa bazòu in scê Giurisdiçioìn dæto che, quànde ògni ànno 'n tèrso di consegê o vegnîva rinovòu, ciaschedùnn-a Giurisdiçión a votâva pe 'n nêuvo ménbro se o l'êa finîo o mandâto de un ch'o foîse stæto elètto pròpio in quélla circoscriçión. Inte tùtti doî i Conséggi vegnîvan elètti, pe 'na duâta mascìma de 'n méize, 'n prescidénte e 'n segretâio[5].
- Conséggio di Sciusciànta: segóndo a Costituçión do 1797 (Càppo VI - Potêre legislatîvo, Conséggio di Sciusciànta), quésto òrgano, formòu pròpio da sciusciànta ménbri, o l'êa quéllo responsàbile da propoxiçión de lézze. Into câxo 'na propoxiçión a foîse aprovâ da quésto Conséggio, poscìbile sôlo se a-a prezénsa de ciù da meitæ di sò ménbri, alôa a l'êa ciamâ deliberaçión e a pasâva a l'âtra càmia. Gödîvan, pe quésto conséggio, do dirìtto a l'eletorâto atîvo tùtti quélli ch'avéssan conpîo l'etæ de ànni 30 e che da a-o mêno 5 ànni foîsan rescidénti into teritöio da Repùbrica[6].
- Conséggio di Scignôri: segóndo a Costituçión do 1797 (Càppo VI - Potêre legislatîvo, Conséggio di Scignôri), quésto òrgano, ch'o l'êa formòu da trénta ménbri, o l'êa quéllo responsàbile de l'aprovaçión in vîa definitîva de deliberaçioìn. Into câxo 'na deliberaçión a foîse aprovâ da quésto Conséggio, poscìbile sôlo se a-a prezénsa de ciù da meitæ di sò ménbri, alôa a l'êa ciamâ "lézze" e a pasâva a-o diretöio, o quæ o ghe mettéiva i scigìlli, faxéndo intrâ in vigô l'àtto. Gödîvan, pe quésto conséggio, do dirìtto a l'eletorâto atîvo tùtti quélli ch'avéssan conpîo l'etæ de ànni 40, che foîsan spozæ ò vìdoi e che da a-o mêno 7 ànni foîsan rescidénti into teritöio da Repùbrica[7].
Potêre esecutîvo: segóndo a Costituçión do 1797 (Càppo VII - Potêre esecutîvo) o potêre esecutîvo o l'êa afidòu a 'n Diretöio formòu da çìnque ménbri, i quæ êan elètti a scrutìnio segrétto da-o còrpo legislatîvo segóndo o scistêma segoénte. O Conséggio di Sciusciànta o l'avéiva o cónpito de propónn-e i candidæ a-a càrega, aprêuvo a-a fìn de quélla de un di ménbri do Diretöio, inti prìmmi çìnque giórni da quéllo moménto, e, inti 5 giórni sucesîvi, o Conséggio di Scignôri o dovéiva terminâ con l'eleçión. Poéivan êse elètti into Diretöio tùtti quélli ch'avéssan conpîo l'etæ de ànni 40, che foîsan spozæ ò vìdoi e che da a-o mêno 10 ànni foîsan rescidénti into teritöio da Repùbrica; pe de ciù no dovéivan êse di parénti pròscimi de 'n ménbro do Diretöio. A càrega a l'avéiva 'na duâta de çìnque ànni, co-a sostituçión anoâle de 'n ménbro, e, into câxo de mòrte de 'n di ménbri do Diretöio, o sò sostitûto o duâva in càrega sôlo pe-o ténpo restòu prìmma da sò decadénsa naturâle. O Diretöio o nominâva tra i sò ménbri 'n prescidénte, o quæ o l'êa sostitoîo ògni doî méixi, e fêua da quésti 'n segretâio, i minìstri (che no l'êan pàrte de 'n conséggio) e in generâli de tæra e de mâ[8].
Potêre giudiçiâio: co-a Costituçión do 1797 (Càppo IX - Potêre giudiçiâio, Dispoxiçión generâli) a l'êa stabilîa 'na fórte separaçión di potêri, a quæ a l'êa particolarménte prezénte inte relaçioìn co-o potêre giudiçiâio, óltre che, a l'época inovatîvo, prinçìpio de l'unicitæ de giurisdiçión. O l'êa stabilîo ànche l'inportànte prinçìpio do patrocìnio a grâti e se decidéiva a futûra adoçión de 'n còdice civîle, ch'o saiâ svilupòu in sciâ bâze de l'inportantìscimo Code civil des français[9].
- Giustìçia civîle: segóndo a Costituçión do 1797 (Càppo IX - Potêre giudiçiâio, Giustìçia civîle), a l'êa aministrâ atravèrso a prezénsa de a-o mêno un Giùdiçe de pâxe pe ògni cantón, a quæ decixón a no l'avéiva 'n gràddo de apéllo dæto che, into câxo o no foîse riêscîo a riconciliâ e pàrte, o procèsso o pasâva into Tribunâ civîle. Quésto, ch'o l'êa prezénte in nùmero a-o mêno de un pe ògni Giurisdiçión e che avéiva de seçioìn dedicæ a-a giustìçia criminâle ascì, o l'êa formòu da tréi giùdiçi (aomentàbili da-o còrpo legislatîvo, se a giurisdiçión a l'avéiva ciù de 50.000 abitànti, pe mùltipli de tréi). Êan prevìsti ànche di Tribunæ speciâli, da-o fonçionaménto scìmile a quéllo di civîli, con conpeténse de tîpo comerciâle, ségge pe-i tràfeghi pe mâ, che pe quélli vîa tæra[10].
- Giustìçia criminâle: segóndo a Costituçión do 1797 (Càppo IX - Potêre giudiçiâio, Giustìçia coretîva, e criminâle), a l'êa aministrâ a livéllo de Giurisdiçioìn da-e apòxite seçioìn di tribunæ. Inta Costituçión són ascì elencæ i vàrri dirìtti e e tutêle garantîe a-i inputæ[11].
- Tribunâ de Casaçión: co-a Costituçión do 1797 (Càppo X - Tribunâ de Casaçión) a l'êa prevìsta a creaçión de 'n Tribunâ de Casaçión, ùnico pe tùtto o teritöio da Repùbrica, formòu da nêuve ménbri, rinovæ pe 'n tèrso ògni ànno. Coscì cómme ancón a-a giornâ d'ancheu, e conpeténse de l'ùrtimo gràddo da giustìçia són limitæ a giudicâ in mérito a-a regolaritæ di debæ e o rispètto da lézze, sénsa intrâ in mérito a-e còuze de 'na çèrta senténsa. A-o Tribunâ de Casaçión o l'êa ligòu 'n apòxito comisâio, nominòu da-o Diretöio, atravèrso o quæ l'esecutîvo o denonçiâva a-i giùdiçi i câxi inti quæ l'avéssan oltrepasòu i pròppi potêri[12].
- Âta Córte de Giustìçia: co-a Costituçión do 1797 (Càppo XI - Âta Córte de Giustìçia) a l'êa prevìsta ànche a creaçión de 'na segónda âta córte, con conpeténsa a giudicâ e acûze amìsse vèrso o còrpo legislatîvo, o Diretöio e i vàrri giùdiçi. A l'êa formâ da çìnque giùdiçi, doî "acuzatoî naçionâli" e di âti giurâti nominæ da-i comìççi eletorâli de Giurisdiçioìn. A sò formaçión a l'êa domandâ a-o Tribunâ de Casaçión, o quæ o nominâva i chìnze candidæ tra i quæ vegnîvan elètti a scrutìnio segrétto i çìnque giùdiçi (i quæ pöi votâvan pe 'n pròpio prescidénte) e, inta mæxima sesción, o Tribunâ de Casaçión o votâva ànche i doî acuzatoî naçionâli tra i sò ménbri. I àtti de l'acûza êan preparæ da-o Conséggio di Sciusciànta méntre i âti giurâti êan nominæ ògni ànno, in nùmero de doî, inte ciaschedùnn-a Giurisdiçión[13].
1802-1805
[modìfica | modìfica wikitèsto]Co-a Costituçión do 1802 a l'é cangiâ notevolménte a disciplìnn-a giurìdica do còrpo legislatîvo, òua domandâ pi-â ciù pàrte a-e lézze òrdenâie ciufîto che a-o tèsto costituçionâle. Òrgano fondamentâle, titolâre do potêre legislatîvo, o l'êa diventòu o Senâto, 'na spécce de parlaménto a 'na sôla càmia e da-e dimenscioìn ridûte. O Senâto o l'êa defæti formòu da 30 ménbri, con a-o mêno trént'ànni ciaschedùn, e o l'êa prescjedûo da-o Dûxe, o quæ (con a-o mêno 40 ànni) o l'avéiva 'na càrega da-a duâta de sêi ànni. Pe de ciù, o Senâto o l'êa spartîo tra çìnque Magistrâti (i quæ ménbri êan da lê elètti), ö sæ o Magistrâto suprêmo, quéllo de giustìçia e legislaçión, quéllo de l'intèrno, quéllo de goæra e marìnn-a e quéllo de finànse, co-i quàttro "specialìstichi" che a-o sò càppo avéivan un di minìstri. O Magistrâto suprêmo o l'êa pe cóntra conpòsto da nêuve ménbri, di quæ un o l'êa o Dûxe, quàttro i Minìstri e quàttro âtri senatoî, doî di quæ vegnîvan nominæ da-o Colêgio di Poscidénti[14].
I Colêgi eletorâli êan tréi, un pe ògni categorîa de çitadìn co-o dirìtto de vôto, ö sæ quéllo di Poscidénti (formòu da 200 ménbri), o Colêgio di Biteghæ (200) e quéllo de’ Dotti (100), a quæ càrega, co-o dirìtto a l'eletorâto atîvo dòppo i 30 ànni, a l'êa a vìtta. I dechéiti da-a càrega, pe mòrte ò pe censûa, poéivan êse sostitoîi ògni sêi ànni con di nêuvi candidæ nòminæ da-i Colêgi. Quésti ùrtimi prezentâvan ascì i tréi candidæ tra i quæ votâ pi-â càrega de Dûxe[15].
A giustìçia a l'êa ancón gestîa da 'n Tribunâ suprêmo, ùnico pe tùtta a Repùbrica e ch'o giudicâva in ùrtimo gràddo e decixoìn di tribunæ de revixón e d'apéllo. Pe quànte o rigoarda i âtri livélli de giùdiçio són stæti institoîi tréi tribunæ de revixón, sêi de Giurisdiçión, un pe ciaschedùnn-a de 'ste circoscriçioìn chi, e a-a fìn i giùdiçi de cantón, òrgano de prìmma istànsa. O gh'êa ascì, inti sôli câxi indicæ da-a Costituçión, quàrche tribunâ speciâle: óltre a quèlli de comèrcio, za existénti, saiàn creæ quélli militâri e 'n tribunâ speciâle ch'o giudicâva sôlo e còuze inte quæ a Naçión a l'avésse 'n interèsse òriginâio e dirètto[16].
Costituçión
[modìfica | modìfica wikitèsto]1797
[modìfica | modìfica wikitèsto](IT)
«La Sovranità è l’esercizio della volontà generale; risiede essenzialmente nel Popolo. È indivisibile, inalienabile, imprescrittibile.» |
(LIJ)
«A Sovranitæ a l'é l'ezercìçio da voentæ generâle; a stâ fondamentalménte into Pòpolo. A l'é indivixìbile, inalienàbile, inprescrittìbile.» |
(Costituçión do Pòpolo Lìgure, art. 1) |
A l'é stæta a prìmma Costituçión da Repùbrica Lìgure, aprovâ co-a magiorànsa di vôti di comìççi popolâri (ciù ò mêno çentomîa in sce 'n totâle de çentovintimîa) a-i 2 de dexénbre do 1797. A l'avéiva 'n contegnûo estremaménte inovatîvo rispètto a-o precedénte scistêma de govèrno, diretaménte derivòu da quéllo da Costituçión françéize do 1795, da-a quæ, pe-e raxoìn za minsonæ, a l'é stæta repigiâ a ciù pàrte di artìcoli de mòddo da rénde ciù spedîo o procèsso da sò redaçión.
A Costituçión do 1797, ofiçialménte Costituçión do Pòpolo Lìgure, a l'é coscì struturâ[17]:
- Prinçìppi fondamentâli
- Sovranitæ do Pòpolo
- Dirìtti de l'òmmo in socjêtæ
- Dovéi de l'òmmo in socjêtæ
- Dovéi do còrpo sociâle
- Costituçión (Càppi): I - Repùbrica Lìgure, II - Divixón do teritöio, III - Stâto polìtico di çitadìn, IV - Comìççi primâi, V - Comìççi eletorâli, VI - Potêre legislatîvo, VII - Potêre esecutîvo, VIII - Monicipâlitæ, asenblêe de cantón e comisâi do govèrno, IX - Potêre giudiçiâio, X - Tribunâ de Casaçión, XI - Âta Córte de Giustìçia, XII - Da Fòrsa Armâ, XIII - Contriboçioìn, XIV - Instruçión pùblica, XV - Relaçioìn èstere, XVI - Rifórma da Costituçión, XVII - Dispoxiçioìn generâli
1802
[modìfica | modìfica wikitèsto](IT)
«La Libertà, l’Eguaglianza e la Rappresentanza nazionale sono le tre grandi basi della Costituzione della Repubblica Ligure» |
(LIJ)
«A Libertæ, l'Egoaliànsa e a Raprezentànsa naçionâle són e træ grénde bâze da Costituçión da Repùbrica Lìgure.» |
(Costituçión da Repùbrica Lìgure, art. 1) |
A segónda Costituçión da Repùbrica Lìgure, aprovâ inte l'ànno 1802, a l'é o testimònio do nêuvo indirìsso polìtico de stànpo moderòu dæto da-o Napolión a-o govèrno françéize dòppo a proclamaçión do Prìmmo Inpêro. Dónca, scimilménte a quànte o l'é stæto fæto inte âtre repùbriche giacobìnn-e, a l'é stæta scrîta quésta nêuva costituçión de stànpo bén bén ciù moderòu e co-o ritórno a-o regìmme òligàrchico precedénte.
A Costituçión do 1802, ofiçialménte Costituçión da Repùbrica Lìgure de l'ànno 1802, a l'é coscì struturâ[18]:
- Tìtolo I - Prinçìppi fondamentâli
- Tìtolo II - Di còrpi che concoran a-a formaçión e a l'ezecuçión de lézze
- Tìtolo III - Dispoxiçioìn generâli
Òrganizaçión teritoriâle
[modìfica | modìfica wikitèsto]Stöia e fonçionaménto
[modìfica | modìfica wikitèsto]A Convençión de Monbèllo, fisàndo i prìmmi pónti do futûro govèrno, a l'à decîzo tra e âtre cöse a fìn do regìmme privilegiòu che, da-o XII sécolo, o l'avéiva regolòu i rapòrti tra a capitâle e o sò domìnio. Dónca un di prìmmi provediménti do govèrno provizöio o l'é stæto quéllo de abolî tùtte e convençioìn in scê comunitæ de l'ecs-domìnio zenéize e, contenporaniaménte, l'emanaçión de çèrte dispoxiçioìn pe riorganizâ provizoriaménte e aministraçioìn locâli, ségge giudiçiâie che civîli, in atéiza de concordâ 'na nêuva divixón aministratîva do teritöio ch'a l'aviéiva dovûo trasformâ in mòddo radicâle l'asèsto do Stâto. Co-i decrétti do 3 e 4 lùggio 1797 in ciaschedùnn-a de precedénti circoscriçioìn (za sêde de "giusdicenti con piena giurisdizione criminale") són stæte creæ de aministraçioìn centrâli co-in giùdiçe civîle e criminâle e 'na "Centralitæ" formâ da çìnque ménbri responsàbili de l'òrganizaçión da goàrdia naçionâle, da direçión di afâri pùblichi, de l'inpiêgo de fòrse armæ e de l'arecugéita de tàsce, tùtte fonçioìn che into govèrno òligàrchico êan di "patrizi giusdicenti". Inti pàixi che êan a sêde de 'na giudicatûa de livéllo ciù bàsso, con conpeténsa sôlo in matêia civîle, ò de 'n còrpo comunitâio, són stæte creæ de monicipâlitæ con cónpiti de mantegniménto de l'òrdine pùblico, de gestión de intræ e di bêni comunâli, de l'anòna, de l'ægoa, de stràdde, de òpere pîe e de l'istruçión pùblica. E nòmine di prìmmi aministratoî, tànto de monicipâlitæ che de aministraçioìn centrâli, êan fæte da "comisâi ordinatoî" mandæ inte Rivêe ò l'Otrazôvo e che spésso, spécce pi-â càrega de giùdiçe, se limitâvan a confermâ i precedénti poistæ e capitàgni.
'Sto ordinaménto chi o l'é restòu in vigô scìnn-a-i prìmmi de lùggio do 1789, quànde, dòppo méixi de discuscioìn, a l'é stæta promulgâ a rifórma prevìsta in costituçión. A lézze n° 111 do 27 màzzo 1798 a l'à dónca creòu i comùn, un pe ògni paròcchia, rètti da de "monicipâlitæ" formæ da tréi a nêuve ménbri, rinovàbili pe 'n tèrso ògni ànno[19]. Ciù comùn formâvan 'n cantón, co-în'asenblêa a quésto livéllo, prescjedûa da-o prescidénte da monicipâlitæ capolêugo, ch'a l'êa incaregâ de ripartî e tàsce e vigilâ in scî ògètti de interèsse generâle. I cantoìn, 156 in tùtto, êan dónca ragrupæ in vìnti Giurisdiçioìn, da-e quæ són stæti nominæ di Comisâi de Govèrno incareghæ de controlâ o fonçionaménto de aministraçioìn sotopòste, a regolaritæ de òperaçioìn eletorâli e l'atoaçión di decrétti governatîvi (lézze n° 63 do 16 agósto 1798). Pe de ciù, a-i 17 e 21 lùggio són stæte institoîe e asenblêe de Giurisdiçión con fonçioìn sorviatùtto finançiâie, cómme o ripàrto de tàsce tra i cantoìn e a conpilaçión di bilànci preventîvi. Co-a za minsonâ lézze n° 111 o l'é stæto riformòu o scistêma giudiçiâio ascì, formòu da 'n Tribunâ de Casaçión a Zêna, 'n Tribunâ civîle e criminâle pe ògni Giurisdiçión e 'n Giùdiçe de pâxe, de 1ª ò 2ª clàsse in ògni cantón[19].
E nêuve càreghe êan tùtte eletîve, co-e asenblêe che se riunîvan tùtti i ànni in ògni comùn (comìççi primâi) e Giurisdiçión (comìççi eletorâli). 'Sto scistêma chi o s'é rivelòu asæ conplèsso, tànto che dòppo quàrche méize o Diretöio o se lamentâva da sò "incoerénsa e confuxón". I nêuvi comùn êan pìn de cónpiti che no l'êan in gràddo de fâ, co-in personâ inadegoòu e de spéize ezageræ. A-e dificoltæ e aministraçioìn locâli àn rispòsto con l'inèrçia ò l'anarchîa, no rispetàndo e diretîve do govèrno centrâle e refuàndo de pagâ e tàsce, portàndo adreitûa a di sponcioìn outonomìsti. Into màzzo-zùgno 1800 l'òcupaçión da Ligùria da pàrte de trùppe oustrìache a l'à portòu a-a creaçión de 'na "Regénsa Inperiâle Reâ e Provizöia" che, reciamàndo in vigô statûti e òrdini monicipâli pre-1797, a l'à nominòu de "Inperiâli e Reæ Deputaçioîn" inti capolêughi de Giurisdiçión con l'incàrego de ricostitoî e aministraçioìn de comunitæ za sogètte a-o domìnio zenéize con "quéllo nùmero de agénti ò scìndichi existénti avànti l'época fatâle da Rivoluçión". A riconquìsta françéize a l'à mìsso fìn a quésto brêve intermêzo, zaché a nêuva "Comisción straordenâia de govèrno" nominâ da-o Napolión a l'à fîto incomensòu a ricostroî e monicipâlitæ segóndo i ordinaménti do 1798, sótt'a-a direçión di comisâi straordenâi insediæ inte Giurisdiçioìn. O tùtto o l'êa però fæto co-in clìmma de inçertéssa pî-a sòrte polìtica da Ligùria, dæti i progètti de anesción a-a Repùbrica Cisalpìnn-a.
Quésta scitoaçión a finiâ into 1802 co-a rifondaçión da Repùbrica segóndo a ciù moderâ costituçión françéize de l'ànno VIII e a costituçión da Repùbrica Italiànn-a derivâ da-i Comìççi de Lión. A lézze òrgànica n° 24 do 17 zenâ 1803 a l'é stabilîo e nêuve sudivixoìn aministratîve, conprendéndo ànche i teritöi sabòudi de Lêua, Inêia e di féodi inperiâli do Tortonéize, con l'òbietîvo de ricarcâ i confìn di govèrni e di capitanæghi de l'antîgo regìmme; són stæte coscì mantegnûe e denominaçioìn stòrico-naturâli za dêuviæ into 1798 scibén che o nùmero de Giurisdiçioìn o l'êa stæto ridûto da 20 a sôlo 6. Ògni Giurisdiçión a l'êa controlâ da 'n Proveditô, con potêri scìmili a quélli de 'n prefètto. O l'é stæto abasòu ànche o nùmero di cantoìn, da 156 a 47, tegnìndo a càppo de ciaschedùn de quésti 'na monicipâlitæ co-in nùmero variàbile de conponénti e responsàbile de finànse, di travàggi pùblichi e de òpere pîe e ascistensiâli. Inti 705 comùn, un pe ògni paròcchia, són stæti institoîi i nêuvi Conséggi comunâli sótt'a-a prescidénsa de 'n Agénte çernûo da-o Proveditô tra i consegê, che êan tra 10 e 25. Pe quànte o rigoàrda l'aministraçión da giustìçia, saiàn creæ tréi Tribunæ de Revixón ò d'Apéllo a Zêna, Aràsce e Lévanto méntre o gh'êa 'n Tribunâ òrdenâio civîle e criminâle pe ògni Giurisdiçión, da-o quæ dipendéivan i Giùdiçi de prìmma istànsa, rescidénti inte ògni cantón. 'Sta rifórma chi, ch'a prevedéiva ànche a creaçión de consùlte inti capolêughi de Giurisdiçión, mâi intræ in fonçión, scibén ch'a l'êa inspirâ a-i prinçìppi de centralizaçión, a no l'é ariêscîa a creâ 'n scistêma eficénte, aprêuvo sorviatùtto a-a gréive carénsa de personâ qualificòu pe fâ fonçionâ 'na strutûa aministratîva coscì conplèssa. Pe de ciù a scitoaçión a l'êa conplicâ da-a decixón de creâ inte ògni Giurisdiçión un ò ciù distréiti afidæ a di vîce-proveditorâti, segóndo o modéllo difûzo de la da-e Àrpi. Pe provâ a snelî 'na strutûa aministratîva che, raportâ a-e dimenscioìn teritoriâli da Ligùria a l'êa do tùtto ezagerâ, inta primavéia do 1804 o Senâto o l'à efetoòu 'na dràstica riduçión de circoscriçioìn comunâli, pasæ da 705 a 324, co-in generâle acorpaménto de vàrri comunélli "inte 'n sôlo comùn coscì cómme êan into pasòu".
L'unión da Repùbrica Lìgure a-o Primmo Inpêro françéize, avegnûa a-i 25 de màzzo do 1805, a no l'à segnòu 'n'inmediâta cesaçión de l'ordinaménto lìgure. Defæti, un di prìmmi provediménti de l'arçitezoê Charles-François Lebrun, nominòu da-o Napolión governatô da Ligùria, o l'é stæto quéllo de confermâ a càrega di aministratoî existénti, cangiàndo (se poscìbile) a precedénte denominaçión con quélla françéize. A ògni mòddo, tra o dexénbre do 1805 e o zenâ de l'ànno dòppo intriàn in fonçión e nêuve aministraçioìn.
1797-1798
[modìfica | modìfica wikitèsto]Chi de sótta a gh'é a tabèlla ch'a riasùmme o ripàrto teritoriâle da Repùbrica Lìgure tra i ànni 1797 e 1798[20][21].
N. | Nómme | Nómme françéize | Capolêugo | Teritöi chi inclûzi | Pop. | Ménbri totâli elètti into còrpo legislatîvo | di quæ into Conséggio di Zoêni | di quæ into Conséggio di Ançién |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Dipartiménto do Céntro | Département du Centre | Zêna (capitâle da Repùbrica ascì) | Zêna drénto e Miâge Vêgie e Nêuve | 89.205 | 13 | 8 | 5 |
2 | Dipartiménto de Pàrme | Département des Palmes | Sanrémmo | Teritöi de Sanrémmo, Vintimìggia, Tàggia e Triêua | 39.649 | 6 | 4 | 2 |
3 | Dipartiménto do Càppo Vèrde | Département du Cap-Vert | Diàn | Teritöi de Pòrto, Diàn e Çérvo, Aràsce e pàrte de quéllo d'Arbénga | 40.120 | 6 | 4 | 2 |
4 | Dipartiménto da Marémoa | Département de la Maremole | A Prîa | Teritöi da Céive, Arbénga, A Prîa e Finâ, ciù de castelanîe | 40.669 | 6 | 4 | 2 |
5 | Dipartiménto do Letìnbro | Département du Letimbre | Sànn-a | Teritöi de Sànn-a, Nöi, Lànghe, Vâze e Sascéllo | 39.767 | 6 | 4 | 2 |
6 | Dipartiménto da Cerûza | Département de la Ceruse | Ôtri | Teritöi de Vâze ('na pàrte), Vàl d'Órba, Vàl d'Ôtri, Oâ e Séstri | 39.735 | 6 | 4 | 2 |
7 | Dipartiménto do Ponçéivia | Département du Polcevera | Róieu | Teritöi da Valàdda do Ponçéivia e Vàl Bezàgno ('na pàrte) | 33.658 | 5 | 3 | 2 |
8 | Dipartiménto do Lémmo | Département du Lemmo | Gâvi | Teritöi de Gâvi e Nêuve e da rîva mancìnn-a da Scréivia | 26.800 | 4 | 3 | 1 |
9 | Dipartiménto di Mónti Lìguri Òcidentâli | Département des Monts Ligures Occidentales | A Rochétta | Teritöi da Vàl Borbêa e da rîva drîta da Scréivia | 26.820 | 4 | 3 | 1 |
10 | Dipartiménto di Mónti Lìguri Òrientâli | Département des Monts Ligures Orientales | Ötón | Teritöi da Vàl d'Àveto, Vàl de Làsso e Vàl Trébia | 25.280 | 4 | 3 | 1 |
11 | Dipartiménto do Bezàgno | Département du Bisagne | Sàn Martìn d'Arbâ | Teritöi da Vàl Bezàgno, Bargàggi e Récco | 40.390 | 6 | 4 | 2 |
12 | Dipartiménto do Górfo Tigùlio | Département du Golfe de Tigullie | Rapàllo | Teritöi da Vàl de Récco, Rapàllo e Vàl Fontann-a Bónn-a | 40.430 | 6 | 4 | 2 |
13 | Dipartiménto de l'Entélla | Département de l'Entelle | Ciâvai | Teritöi de Ciâvai, Séstri e Vàl de Borzonàsca | 40.570 | 6 | 4 | 2 |
14 | Dipartiménto da Vâa | Département du Vara | Lévanto | Teritöi de Séstri ('na pàrte), Monêgia, Vàize, Vàl de Loàra, Vàl de Zignægo e de Godàn e Lévanto | 40.153 | 6 | 4 | 2 |
15 | Dipartiménto do Górfo de Vénere | Département du Golfe de Vénus | A Spézza | Teritöi da Spézza, Lèrxi e Sarzanéize | 40.210 | 6 | 4 | 2 |
1798-1803
[modìfica | modìfica wikitèsto]Chi de sótta a gh'é a lìsta ch'a riasùmme o ripàrto teritoriâle da Repùbrica Lìgure tra i ànni 1798 e 1803[21].
N. | Nómme | Capolêugo | Cantoìn e capolêughi |
---|---|---|---|
1 | Giurisdiçión de Zêna | Zêna (capitâle da Repùbrica ascì) | Zêna céntro ciù Bòrgo Incroxæ |
2 | Giurisdiçión de Lunigiànn-a | Sarzànn-a | I - Sarzànn-a, II - Bolàn, III - Améggia, IV - Lèrxi, V - Cravæa |
3 | Giurisdiçión de Górfo de Vénere | A Spézza | I - A Spézza, II - Vesàn Superiôre, III - Tivegna (O Fôlo), IV - Àrcoa, V - Beveìn, VI - Ricò, VII - Pòrtovénere, VIII - Vernàssa |
4 | Giurisdiçión de Mésco | Lévanto | I - Lévanto, II - Brignæ, III - Céive de Zignægo, IV - O Câro, V - Careu, VI - Montæto (Bonasêua), VII - Déiva |
5 | Giurisdiçión de Grùmolo e Vâa | Séstri Levànte | I - Séstri Levànte, II - Casàrsa, III - Castigión, IV - Vàize, V - Comunêgia (Vàize), VI - Maisànn-a, VII - Monêgia |
6 | Giurisdiçión de l'Entélla | Ciâvai | I - Ciâvai, II - Lavàgna, III - Caràsco, IV - Sànta Màia de Canposàsco (Sàn Conbàn), V - Borzonàsca, VI - Conscénti (Né) |
7 | Giurisdiçión do Tigùlio | Rapàllo | I - Rapàllo, II - Zoâgi, III - Sànta Margàita, IV - Sàn Giàcomo de Córte, V - Ciàn di Ràtti (Oê), VI - Lórsega, VII - Cicàgna, VIII - Ferâda (Mocònexi) |
8 | Giurisdiçión da Frûta | Récco | I - Récco, II - Camóggi, III - Söi, IV - Bogiàsco, V - Aósci, VI - Neión |
9 | Giurisdiçión do Bezàgno | Maràsci | I - Sàn Martìn d'Arbâ, II - Maràsci, III - Sàn Scî de Strùppa, IV - Bâvai, V - Sànta Màia de Bargàggi, VI - Nèrvi |
10 | Giurisdiçión di Mónti Lìguri Òrientâli | Ötón | I - Ötón, II - Roêgno, III - O Gorêio, IV - Zèrba, V - Corbesassi (Bral ed Preigora), VI - Torìggia, VII - Montebrùn, VIII - Rondanìnn-a, XI - Sàn Stêva, X - Cabànne (Rezoâgio), XI - Carêga |
11 | Giurisdiçión di Mónti Lìguri Òcidentâli | A Rochétta | I - A Crôxe, II - Cazélla, III - Montéuggio, IV - Savignón, V - Buzàlla, VI - Rónco, VII - L'Îzoa do Cantón, VIII - Cabélla, IX - A Rochétta, X - Cantalô, XI - Mongiardìn, XII - Garbàgna, XIII - Grondónn-a |
12 | Giurisdiçión do Lémme | Nêuve | I - Nêuve, II - Gâvi, III - Ötàggio, IV - Arquâ |
13 | Giurisdiçión do Ponçéivia | Séstri Ponénte | I - Róieu, II - Sàn Pê d’Ænn-a, III - Cornigén, IV - Çiânexi, V - Làrvego (Canpomòn), VI - Sàn Çepriàn (A Særa), VII - Séstri Ponénte, VIII - Braxî, IX - Sàn Chîgo, X - A Særa, XII - Mignànego, XIII - Sànt'Orçéize |
14 | Giurisdiçión da Cerûza | Ôtri | I - Ôtri, II - Rensén, III - Pra, IV - Mazón, V - Cànpo, VI - Roscigión, VII - Sàn Pê d'Órba (Órbe), VIII - Oâ |
15 | Giurisdiçión de Cónbo | Sànn-a | I - Sànn-a, II - Spötórno, III - Cugén, IV - Voæ, V - A Mænn-a d’Arbisêua, VI - D’âto d’Arbisêua, VII - Çélle, VIII - Coghêuo, IX - A Stélla, X - Sascéllo, XI - Vâze |
16 | Giurisdiçión de Ænn-a Candìde | Finâ | I - Finâ, II - Toiàn, III - A Prîa, IV - Bardìn Vêgio (O Tô), V - Feìn (Òrco Feìn), VI - Càrxi, VII - Nöi, VIII - Càrcae, IX - Bórmia, X - Calisàn |
17 | Giurisdiçión de Çenta | Arbénga | I - Arbénga, II - Çeiâ, III - Sucælo, IV - Cazanêuva, V - Ònso, VI - Rànso, VII - Côxo, VIII - Céive |
18 | Giurisdiçión de Còu de Méie | Aràsce | I - Aràsce, II - Lengoéggia, III - Sàn Gioàn (Andöra), IV - Diàn, V - Çérvo, VI - Vìlla Faròudi |
19 | Giurisdiçión di Oîvi | Pòrto | I - O Pòrto, II - Dôçêo, III - Lengoeggétta (A Çiprèssa), IV - Sàn Stêva |
20 | Giurisdiçión de Pàrme | Sanrémmo | I - Sanrémmo, II - Tàggia, III - Bâùcco, IV - Triêua, V - Çeriànn-a, VI - Coldirödi (Sanrémmo), VII - Bordighêa, VIII - Pénna (Bréggio), IX - Vintimìggia |
1803-1805
[modìfica | modìfica wikitèsto]Chi de sótta a gh'é a tabèlla ch'a riasùmme o ripàrto teritoriâle da Repùbrica Lìgure tra i ànni 1803 e 1805, dòppo a sò retìfica do 17 de zenâ 1803[22][21].
N. | Nómme | Capolêugo | Cantoìn e capolêughi | Pop. | N. comùn |
---|---|---|---|---|---|
1 | Giurisdiçión do Céntro | Zêna | I - Zêna, II - Róieu, III - Séstri Ponénte, IV - Ôtri, V - Sàn Martìn d'Arbâ, VI - Récco, VII - Torìggia | 197.608 | 112 |
2 | Giurisdiçión do Lémme | Nêuve | I - Nêuve, II - Gâvi, III - Ötàggio, IV - Oâ, V - Seravàlle, VI - A Rochétta, VII - Rónco, VIII - Savignón | 62.892 | 89 |
3 | Giurisdiçión de l'Entélla | Ciâvai | I - Ciâvai, II - Rapàllo, III - Neión, IV - Ötón, V - Sàn Stêva, VI - Vàize, VII - Séstri Levànte | 103.146 | 157 |
4 | Giurisdiçión do Górfo de Vénere | Sarzànn-a | I - Sarzànn-a, II - Lèrxi, III - A Spézza, IV - Godàn, V - Lévanto | 61.904 | 98 |
5 | Giurisdiçión de Cónbo | Sànn-a | I - Sànn-a, II - Vâze, III - Sascéllo, IV - Nöi, V - Finâ, VI - A Prîa, VII - Lêua, VIII - Calisàn, IX - Càrcae | 72.097 | 75 |
6 | Giurisdiçión di Oîvi | Inêia | I - Inêia, II - Borgomâ, III - Céive, IV - Arbénga, V - Aràsce, VI - Diàn, VII - O Pòrto, VIII - Triêua, XI - Tàggia, X - Sanrémmo, XI – Vintimìggia | 122.767 | 174 |
- | Repùbrica Lìgure | Zêna | 47 cantoîn | 620.413 | 705 |
Càppi de Stâto
[modìfica | modìfica wikitèsto]Chi de sótta a gh'é a lìsta di òrgani che se són sucedûi a-o govèrno inta brêve existénsa da Repùbrica Ligùre:
- Prescidénte do Govèrno Provizöio: Giàcomo Màia Brìgnoe (14 de zùgno do 1797 - 17 de zenâ do 1798)
- Diretöio Esecutîvo: (17 de zenâ do 1798 - 7 de dexénbre do 1799)
- Comisción de Govèrno: (7 de dexénbre do 1799 - 24 de zùgno do 1800)
- Comisción Provizöia de Govèrno: (24 de zùgno do 1800 - ? 1800)
- Comisción de Govèrno: (? 1800 - 2 de lùggio do 1800)
- Comisción Straordenâia de Govèrno: (2 de lùggio do 1800 - 3 de lùggio do 1802)
- Dûxe da Repùbrica Lìgure: Gêumo Loîgi Duràsso (3 de lùggio do 1802 - 4 de zùgno do 1805)
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- ↑ 1,0 1,1 (IT) Stefano Rebaudi, Le statue dinanzi la facciata del Palazzo Ducale in Genova (PDF), Zêna, Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria, 1938, pp. 223-224.
- ↑ Petracchi, 1800, pp. 25-26
- ↑ Petracchi, 1800, p. 26
- ↑ (IT) Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1802, in sce dircost.unito.it. URL consultòu o 16 seténbre 2021.
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 60-90
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 91-99
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 100-126
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 144-180
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 215-223
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 224-234
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 235-248
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 249-254
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, artt. 255-261
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1802, art. 7
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1802, art. 8
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1802, art. 12
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797
- ↑ Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1802
- ↑ 19,0 19,1 (IT) L. N. 111 - Organizzazione del Potere Giudiziario, ed Amministrativo, in Raccolta delle leggi, ed atti del corpo legislativo della Repubblica Ligure ..., Zêna, Franchelli, 1798, pp. 208-227.
- ↑ AA. VV., Registro delle sessioni del governo provvisorio ..., pp. 310-318
- ↑ 21,0 21,1 21,2 (IT) Daniela Mancini, Divisioni territoriali della Liguria nel periodo Napoleonico, in sce francobampi.it. URL consultòu o 16 seténbre 2021.
- ↑ AA. VV., Costituzione della Repubblica Ligure (1802), pp. 133-166
Bibliografîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (IT) AA. VV., Registro delle sessioni del governo provvisorio della Repubblica di Genova dal giorno della sua installazione 14 giugno 1797, Zêna, Stamperia nazionale, 1797.
- (IT) AA. VV., Raccolta delle leggi, ed atti del corpo legislativo della Repubblica Ligure: Da' 17. Gennajo 1798. Anno primo della ligure libertà, Zêna, Franchelli, 1798.
- (IT) Angelo Petracchi, Istoria del blocco di Genova nell' anno 1800: dell' era francese VIII, Zêna, Stamperia Porcile e C., 1800.
- (IT) AA. VV., Costituzione della Repubblica ligure (1802), Zêna, Stamperia Nazionale Strada Giulia, 1802.
- (IT) AA. VV., Annali della Repubblica ligure dall'anno 1797 a tutto l'anno 1805, vol. 1-4, Zêna, Tipografia Botto, 1852.
- (IT) Giovanni Assereto, La Repubblica ligure. Lotte politiche e problemi finanziari, 1797-1799, Torìn, Fondazione Luigi Einaudi, 1975, ISBN 88-70-58286-8.
- (IT) Antonino Ronco, Storia della Repubblica Ligure, 1797-1799, Zêna, Sagep, 1988, ISBN 88-70-58220-5.
- (IT) Antonino Ronco, Genova tra Massena e Bonaparte: storia della Repubblica Ligure - il 1800, Zêna, Sagep, 1988, ISBN 88-70-58286-8.
- (IT) Giovanni Assereto, La seconda repubblica ligure: 1800-1805 : dal 18 brumaio genovese all'annessione alla Francia, Milàn, Selene, 2000, ISBN 88-86-26734-7.
Âtri progètti
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Repùbrica Lìgure
Colegaménti estèrni
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (EN) Ligurian Republic - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 16 seténbre 2021.
- (IT) Vito Antonio Vitale, LIGURE, REPUBBLICA, Enciclopedia Italiana, 1934. URL consultòu o 16 seténbre 2021.
- (IT) Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1797, in sce dircost.unito.it. URL consultòu o 16 seténbre 2021.
- (IT) Costituçión da Repùbrica Lìgure do 1802, in sce dircost.unito.it. URL consultòu o 16 seténbre 2021.
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 239517132 · GND (DE) 4214721-9 · WorldCat Identities (EN) 239517132 |
---|