Repùbrica de Nöi
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
Repùbrica de Nöi | |||
---|---|---|---|
Màppa da Repùbrica de Nöi | |||
Dæti aministratîvi | |||
Léngoe ofiçiæ | Nisciùnn-a, i àtti ofiçiæ êan scrîti in zenéize, latìn e italiàn | ||
Léngoe parlæ | Lìgure, Latìn, Italiàn | ||
Capitâle | Nöi | ||
Polìtica | |||
Fórma de govèrno | Repùbrica òligàrchica | ||
Càppo de Govèrno | Poistæ | ||
Òrgani deliberatîvi | Conséggio di Cónsoli ò di Càppi de Câza | ||
Nàscita | 7 agósto 1192 | ||
Caxón | Indipendénsa da-o Marchexâto de Finâ con decrétto de Rìcco VI de Svevia | ||
Fìn | 2 dexénbre 1797 | ||
Caxón | Canpàgna d'Itàlia de Napolión Bonapàrte | ||
Teritöio e popolaçión | |||
Baçî giögràfico | Comùn de Nöi e pàixi vixìn, de spésso contéixi con Sànn-a e co-o Marchexâto de Finâ | ||
Teritöio òriginâle | Teritöio do comùn de Nöi d'ancheu | ||
Màscima estensción | 4 km² into XVIII sécolo | ||
Popolaçión | 1.500 into XVIII sécolo | ||
Economîa | |||
Monæa | Dêuviâ quélla zenéize | ||
Vivàgne | Comèrcio, pésca, coltivaçión di oîvi | ||
Produçioìn | Véddro, nâve da goæra | ||
Comèrci con | Inpêro bizantìn, Frànsa, Spàgna, Inghiltæra | ||
Esportaçioìn | Spéçie, sâ, véddro | ||
Inportaçioìn | Spéçie | ||
Religión e socjêtæ | |||
Religioìn prinçipæ | Catolicêximo | ||
Religión de Stâto | Catolicêximo | ||
Religioìn minoritâie | Ortodoscîa | ||
Clàsse sociâli | nobiltæ, clêro, pescoéi, contadìn | ||
Evoluçión stòrica | |||
Precedûo da | Régno d'Itàlia | ||
Sucedûo da | Repùbrica Lìgure | ||
A Repùbrica de Nöi (Res Publica Naulensis in latìn, Repubblica di Noli in italian) a l'é stæta 'na naçión Repùbrica sovrànn-a e aleâ da Repùbrica de Zêna da-o 1202 scìnn-a-o 1797. A l'é consciderâ, a partî da-o 1193, unn-a de repùbriche mainæ do medioêvo.
O stémma da Repùbrica a l'êa 'na crôxe giànca scrôxâ in cànpo rósso, coscì cómme a sò bandêa, co-in ciæo rimàndo a-a crôxe de Sàn Zòrzo ma a tìnte invertîe, de mòddo da distìngoise da-i scìnboli de Zêna. O patrón de Nöi e da sò Repùbrica o l'êa Sànt'Eogénio[1].
Giögrafîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]A picìnn-a Repùbrica mainâ a s'estendéiva tra i doî promontöi de Càppo Nöi e da pónta do Vescovâdo, conprendéndo vèrso l'entrotæra i pàixi de Vôze e de Tósse ascì, d'ancheu de fraçioìn do comùn de Nöi. Into moménto da sò màscima estensción, faxevân pàrte do sò teritöio i bórghi de Voæ, Màlae, Òrco e Ségno, ciù l'îzoa de Berzézzi. A ponénte a confinâva co-o Marchexâto de Finâ, co-o confìn ch'o l'êa segnòu da-a coscì dîta "tôre de strîe" (inta quæ a gh'êa a goarnixón de frontêa), e vèrso nòrd-èst co-a Repùbrica de Zêna (dòppo a conquìsta zenéize do Comùn de Sànn-a), da quæ a l'avéiva a proteçión.
A superfìcce totâle a l'êa de ciù mêno 4 km², co-în'estensción de quàttro chilòmetri lóngo a Rivêa e 'n'anpiéssa de un e mêzo vèrso i mónti. Into Sèteçénto a Repùbrica de Nöi a contâva de 1.534 abitànti, di quæ 1.050 rescidénti into bórgo, 184 a Tósse e 300 a Vôze[2].
Stöia
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'àtto de nascìta da Repùbrica mainâ o l'é stæto sotoscrîto a-i 7 de agósto do 1192 inta gêxa de Sàn Paragorio, quànde o Rìcco II do Carétto o l'à vendûo a-o comùn de Nöi o castéllo de Ségno e di âtri dirìtti scignorîli[3]. Dónca, inte l'ànno 1196, l'inperatô e rè de Sicìlia Rìcco VI de Svêvia co-in sò decrétto o l'à réizo ofiçiâ a separaçión tra Nöi e Finâ, in virtù de 'n diplöma ch'o riconoscéiva a sò outonomîa co-ina fórma de govèrno òligàrchica. I òrgani do nêuvo govèrno êan o poistæ, o Conséggio di Cónsoli e o Conséggio di Càppi de Câza.
Pe tutelâse da-e minàcce ch'arivivâvan da-e vixìnn-e Sànn-a e Finâ, Nöi, ch'a faxêva pàrte da façión di ranpìn, a s'é aleâ into 1202 co-a Repùbrica de Zêna segóndo 'n rapòrto scìmile a 'n protetorâto, scibén che da l'anàlixi di papê se pêu védde cómme quésti rapòrti êan de tîpo paritâio e no de sotomisción[4][5]. Nöi a s'é batûa insémme a Zêna cóntra a Repùbrica de Pîza, pe stabilî o pròpio domìnio in sciô Mâ Tirén, e cóntra a-a Repùbrica de Venéçia ascì, co-e goære into Levànte. A sò inportànsa a l'êa cresciûa a-o pónto che, into 1239, a Nöi a l'é stæta creâ da-o pàppa Grigheu IX 'na nêuva diòcexi, pöi unîa a quélla de Sànn-a a-i 25 de novénbre do 1820. A catedrâle a l'é stæta, scìnn-a-o 1572, a gêxa de Sàn Paragorio, co-o tìtolo ch'o l'é stæto pöi trasferîo a quélla de Sàn Pê di Pescoéi dæto che, trovàndose quést'ùrtima drénto e miâge da çitæ, a l'êa inte 'na poxiçión ciù segûa[6].
Into XIII sécolo a Repùbrica a l'à promulgòu i pròppi statûti, sudivîzi in quàttro lìbbri, un pe ògni ràmmo do dirìtto: pùblico, civîle, penâle e aministratîvo[7]. O moménto de mascìmo splendô de Nöi, into XIV sécolo, o coinciddéiva con l'òtâva croxâ, inta quæ a picìnn-a Repùbrica a l'à parteçipòu co-e pròpie inségne e, gràçie a-o ròllo stratégico do sò pòrto, portàndo co-ina sò nâve o rè de Frànsa Loîgi IX scìnn-a Tùnixi. A quèsto pónto o l'incomensa però o perîodo de decadénsa da çitæ, aprêuvo a-o fæto che o sò pòrto naturâle o no l'êa in gràddo de òspitâ de nâve de ciù grénde dimenscioìn, portàndo coscì a l'izolaménto de Nöi da ræ comerciâle do Mâ Mediterànio. I çitadìn da repùbrica da rìcchi mercànti àn coscì comensòu a dedicâse a-a pésca. Pe de ciù, e vàrie bæghe co-e vixìnn-e Finâ e Sànn-a, coscì cómme e contìnoe incurscioìn di spagnòlli e di sabòudi, àn portòu a l'amermâ da stabilitæ e da seguéssa da Repùbrica, za minaciâ da-e lòtte tra e famìggie locâli e da-e epidemîe[8].
I cònioghi ingléixi Edward e Margaret Berry, studiôzi e viâgiatoî rescidénti a Bordighêa da-o 1891, into sò lìbbro stòrico-artìstico Alla porta occidentale d'Italia móstran 'n grànde interèsse vèrso o bórgo de Nöi e o sò pasòu indipendénte[9]. Ànche o scritô e crìtico leterâio torinéize Giuseppe Baretti, into sò Viaggio da Londra a Genova do 1770, o l'à minsonòu a Repùbrica de Nöi, da-o quæ a l'é stæta definîa cómme 'na mâvéggia polìtica aprêuvo a-a bontæ do sò scistêma de govèrno:
(IT)
«"Credevo la Repubblica di San Marino in Romagna fosse la più scarna e mingherlina di quante se ne registrano mai nei libri di storia e geografia; ma quella di Noli vince pur l'altra in picciolezza[10]."» |
(LIJ)
«"Mi credéiva che a Repùbrica de Sàn Marìn in Romàgna a foîse a ciù sciûta e spìpoa de quànte se n'é mâi registræ inti lìbbri de stöia e de giögrafîa; ma quélla de Nöi a vìnçe ànche l'âtra in fæto d'êse picìn"» |
O declìn de Nöi o l'à portòu, insémme a-a Repùbrica de Zêna da-a quæ a l'êa protètta, a çitæ sótt'a-a dominaçión françéize do Napolión Bonapàrte. Defæti, a-i 2 de dexénbre do 1797, a l'é finîa l'outonomîa da picìnn-a Repùbrica, dòppo che into màzzo do mæximo ànno ànche Zêna a l'avéiva pèrso a sò indipendénsa. A nêuva costituçión da Repùbrica Lìgure, aprovâ tréi giórni dòppo, a l'à creòu 'na repùbrica giacobìnn-a che però a l'é stæta de brêve duâta, finéndo into 1805 anéssa a-o Prìmmo Inpêro françéize. Dónca, dòppo a cùrta esperiénsa da Repùbrica Zenéize do 1815, Nöi a l'é finîa into Régno de Sardégna e pöi, da-o 1861, into Régno d'Itàlia[11].
Economîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]Peculiaritæ da Repùbrica de Nöi a l'é che, diversaménte da-i âtri picìn prinçipâti lìguri, a no l'à mâi batûo 'na pròpia monæa, dêuviàndo pe cóntra quélla zenéize: in öo o gh'êa o genovìn, o sechìn, o scùddo do sô e o ducàtto méntre, d'argénto, êan dêuviæ dinâ, medàggia, gròsso, södo, petachinn-a, cavalòtto e âtre[12].
Pe-o stòrico Loîgi Caorsi a motivaçión de quésta mancànsa de outonomîa inta monæa a Nöi a l'êa dovûa prinçipalménte a de caraterìstiche de l'economîa çitadìnn-a, caraterizâ da 'n mercòu da-e dimenscioìn limitæ e da di flùssi monetâi che no êan particolarménte favorévoli a-o svilùppo de 'na monæa locâle, co-a popolaçión ch'a l'êa abitoâ a dêuvia de valûe forèste. Pe de ciù a Zêna a no l'êa de segûo bén vìsta a poscibilitæ de delegâ 'na fraçión do pròpio privilêgio de sécca a 'n âtro pàize[13].
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- ↑ Salvarezza, 1891, p. 29
- ↑ AA. VV., Noli percorsi storici, p. 20
- ↑ Darchi & Bandini, 2004, p. 19
- ↑ Vivaldo, 1994, p. 34
- ↑ (IT) Teofilo Ossian De Negri, Storia di Genova: Mediterraneo, Europa, Atlantico, Giunti Editore, 2003, p. 320, ISBN 88-09-02932-1.
- ↑ Gandoglia, 1926, p. 35
- ↑ AA. VV., Statuti di Noli, p. 6
- ↑ Vivaldo, 1994, p. 50
- ↑ Berry, 1963, p. 35
- ↑ Baretti, 1830, p. 135
- ↑ AA. VV., Notizie storiche su Noli, p. 52
- ↑ Caorsi, 1999, p. 93
- ↑ Caorsi, 1999, pp. 86-87
Bibliografîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (IT) Giuseppe Baretti, Viaggio da Londra a Genova, Milàn, Sonzogno, 1830.
- (IT) Bernardo Gandoglia, La Città di Noli: Monografia storica, Sànn-a, Bertolotto & Isotta, 1885.
- (IT) Elvidio Salvarezza, Curiosità storiche sulla repubblica di Noli e sulle relazioni passate nel 1656 fra Genova e Marsiglia, Zêna, Tipografia del Regio Istituto Sordo-Muti, 1891.
- (IT) Luigi Descalzi, Storia di Noli, Sànn-a, Bertolotto, 1902.
- (IT) Bernardo Gandoglia, In repubblica: vita intima degli uomini di Noli studiata nell'archivio del Comune, Finâ, Bolla, 1926.
- (IT) Edward Berry e Margaret Berry, Alla porta occidentale d'Italia: guida storica e artistica della Riviera di ponente, Bordighêa, Istituto internazionale di studi liguri, 1963.
- (IT) Armando Lodolini, Le repubbliche del mare, 2ª ed., Rómma, Ente per la diffusione e l'educazione storica, 1967.
- (IT) Carlo Varaldo, La chiesa di San Paragorio a Noli e la zona archeologica, in Monumenti e tesori d'arte del Savonese, vol. 2, Sànn-a, Sabatelli, 1979.
- (IT) AA. VV., Notizie storiche su Noli: ciclo di studi e ricerche, Nöi, Palazzo del Comune, 1982.
- (IT) AA. VV., Statuti di Noli, Sànn-a, Coop Tipograf, 1993.
- (IT) Lorenzo Vivaldo, Storia di Noli, Sànn-a, Sabatelli, 1994.
- (IT) AA. VV., Sant'Eugenio patrono di Noli, Nöi, Centro Storico Culturale Civitas Nauli, 1998.
- (IT) Luigi Caorsi, Noli alla ricerca del passato, Nöi, Centro Storico Culturale Civitas Nauli, 1999.
- (IT) Mauro Darchi e Francesca Bandini, Noli percorsi storici, Firénse, All’Insegna del Giglio, 2004, ISBN 88-78-14179-8.
- (IT) AA. VV., Noli percorsi storici, Nöi, Centro Storico Culturale Civitas Nauli, 2005.
- (IT) Alberto Manzino e Natale Russo, Quinta repubblica marinara di Noli, Sànn-a, Natrusso Communication, 2005, ISBN 88-89-40610-0.
- (IT) Marc'Antonio Bragadin, Storia delle repubbliche marinare, 2ª ed., Bològna, Odoya, 2010, ISBN 88-62-88082-0.
Âtri progètti
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Repùbrica de Nöi