Sâta a-o contegnûo

Repùbrica de Nöi

Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Repùbrica de Nöi
Repùbrica de Nöi – BandêaRepùbrica de Nöi - Stémma
Màppa da Repùbrica de Nöi
Dæti aministratîvi
Léngoe ofiçiæNisciùnn-a, i àtti ofiçiæ êan scrîti in zenéize, latìn e italiàn
Léngoe parlæLìgure, Latìn, Italiàn
CapitâleNöi
Polìtica
Fórma de govèrnoRepùbrica òligàrchica
Càppo de GovèrnoPoistæ
Òrgani deliberatîviConséggio di Cónsoli ò di Càppi de Câza
Nàscita7 agósto 1192
CaxónIndipendénsa da-o Marchexâto de Finâ con decrétto de Rìcco VI de Svevia
Fìn2 dexénbre 1797
CaxónCanpàgna d'Itàlia de Napolión Bonapàrte
Teritöio e popolaçión
Baçî giögràficoComùn de Nöi e pàixi vixìn, de spésso contéixi con Sànn-a e co-o Marchexâto de Finâ
Teritöio òriginâleTeritöio do comùn de Nöi d'ancheu
Màscima estensción4 km² into XVIII sécolo
Popolaçión1.500 into XVIII sécolo
Economîa
MonæaDêuviâ quélla zenéize
VivàgneComèrcio, pésca, coltivaçión di oîvi
ProduçioìnVéddro, nâve da goæra
Comèrci conInpêro bizantìn, Frànsa, Spàgna, Inghiltæra
EsportaçioìnSpéçie, , véddro
InportaçioìnSpéçie
Religión e socjêtæ
Religioìn prinçipæCatolicêximo
Religión de StâtoCatolicêximo
Religioìn minoritâieOrtodoscîa
Clàsse sociâlinobiltæ, clêro, pescoéi, contadìn
Evoluçión stòrica
Precedûo da Régno d'Itàlia
Sucedûo da Repùbrica Lìgure

A Repùbrica de Nöi (Res Publica Naulensis in latìn, Repubblica di Noli in italian) a l'é stæta 'na naçión Repùbrica sovrànn-a e aleâ da Repùbrica de Zêna da-o 1202 scìnn-a-o 1797. A l'é consciderâ, a partî da-o 1193, unn-a de repùbriche mainæ do medioêvo.

O stémma da Repùbrica a l'êa 'na crôxe giànca scrôxâ in cànpo rósso, coscì cómme a sò bandêa, co-in ciæo rimàndo a-a crôxe de Sàn Zòrzo ma a tìnte invertîe, de mòddo da distìngoise da-i scìnboli de Zêna. O patrón de Nöi e da sò Repùbrica o l'êa Sànt'Eogénio[1].

Vìsta do bórgo da Càppo Nöi

A picìnn-a Repùbrica mainâ a s'estendéiva tra i doî promontöi de Càppo Nöi e da pónta do Vescovâdo, conprendéndo vèrso l'entrotæra i pàixi de Vôze e de Tósse ascì, d'ancheu de fraçioìn do comùn de Nöi. Into moménto da sò màscima estensción, faxevân pàrte do sò teritöio i bórghi de Voæ, Màlae, Òrco e Ségno, ciù l'îzoa de Berzézzi. A ponénte a confinâva co-o Marchexâto de Finâ, co-o confìn ch'o l'êa segnòu da-a coscì dîta "tôre de strîe" (inta quæ a gh'êa a goarnixón de frontêa), e vèrso nòrd-èst co-a Repùbrica de Zêna (dòppo a conquìsta zenéize do Comùn de Sànn-a), da quæ a l'avéiva a proteçión.

A superfìcce totâle a l'êa de ciù mêno 4 km², co-în'estensción de quàttro chilòmetri lóngo a Rivêa e 'n'anpiéssa de un e mêzo vèrso i mónti. Into Sèteçénto a Repùbrica de Nöi a contâva de 1.534 abitànti, di quæ 1.050 rescidénti into bórgo, 184 a Tósse e 300 a Vôze[2].

O vêgio Pàlasso do Govèrno, d'ancheu do Comùn, e a tôre comunâle.

L'àtto de nascìta da Repùbrica mainâ o l'é stæto sotoscrîto a-i 7 de agósto do 1192 inta gêxa de Sàn Paragorio, quànde o Rìcco II do Carétto o l'à vendûo a-o comùn de Nöi o castéllo de Ségno e di âtri dirìtti scignorîli[3]. Dónca, inte l'ànno 1196, l'inperatô e rè de Sicìlia Rìcco VI de Svêvia co-in sò decrétto o l'à réizo ofiçiâ a separaçión tra Nöi e Finâ, in virtù de 'n diplöma ch'o riconoscéiva a sò outonomîa co-ina fórma de govèrno òligàrchica. I òrgani do nêuvo govèrno êan o poistæ, o Conséggio di Cónsoli e o Conséggio di Càppi de Câza.

Pe tutelâse da-e minàcce ch'arivivâvan da-e vixìnn-e Sànn-a e Finâ, Nöi, ch'a faxêva pàrte da façión di ranpìn, a s'é aleâ into 1202 co-a Repùbrica de Zêna segóndo 'n rapòrto scìmile a 'n protetorâto, scibén che da l'anàlixi di papê se pêu védde cómme quésti rapòrti êan de tîpo paritâio e no de sotomisción[4][5]. Nöi a s'é batûa insémme a Zêna cóntra a Repùbrica de Pîza, pe stabilî o pròpio domìnio in sciô Mâ Tirén, e cóntra a-a Repùbrica de Venéçia ascì, co-e goære into Levànte. A sò inportànsa a l'êa cresciûa a-o pónto che, into 1239, a Nöi a l'é stæta creâ da-o pàppa Grigheu IX 'na nêuva diòcexi, pöi unîa a quélla de Sànn-a a-i 25 de novénbre do 1820. A catedrâle a l'é stæta, scìnn-a-o 1572, a gêxa de Sàn Paragorio, co-o tìtolo ch'o l'é stæto pöi trasferîo a quélla de Sàn Pê di Pescoéi dæto che, trovàndose quést'ùrtima drénto e miâge da çitæ, a l'êa inte 'na poxiçión ciù segûa[6].

L'antîga catedrâle de Sàn Paragorio

Into XIII sécolo a Repùbrica a l'à promulgòu i pròppi statûti, sudivîzi in quàttro lìbbri, un pe ògni ràmmo do dirìtto: pùblico, civîle, penâle e aministratîvo[7]. O moménto de mascìmo splendô de Nöi, into XIV sécolo, o coinciddéiva con l'òtâva croxâ, inta quæ a picìnn-a Repùbrica a l'à parteçipòu co-e pròpie inségne e, gràçie a-o ròllo stratégico do sò pòrto, portàndo co-ina sò nâve o rè de Frànsa Loîgi IX scìnn-a Tùnixi. A quèsto pónto o l'incomensa però o perîodo de decadénsa da çitæ, aprêuvo a-o fæto che o sò pòrto naturâle o no l'êa in gràddo de òspitâ de nâve de ciù grénde dimenscioìn, portàndo coscì a l'izolaménto de Nöi da ræ comerciâle do Mâ Mediterànio. I çitadìn da repùbrica da rìcchi mercànti àn coscì comensòu a dedicâse a-a pésca. Pe de ciù, e vàrie bæghe co-e vixìnn-e Finâ e Sànn-a, coscì cómme e contìnoe incurscioìn di spagnòlli e di sabòudi, àn portòu a l'amermâ da stabilitæ e da seguéssa da Repùbrica, za minaciâ da-e lòtte tra e famìggie locâli e da-e epidemîe[8].

I cònioghi ingléixi Edward e Margaret Berry, studiôzi e viâgiatoî rescidénti a Bordighêa da-o 1891, into sò lìbbro stòrico-artìstico Alla porta occidentale d'Italia móstran 'n grànde interèsse vèrso o bórgo de Nöi e o sò pasòu indipendénte[9]. Ànche o scritô e crìtico leterâio torinéize Giuseppe Baretti, into sò Viaggio da Londra a Genova do 1770, o l'à minsonòu a Repùbrica de Nöi, da-o quæ a l'é stæta definîa cómme 'na mâvéggia polìtica aprêuvo a-a bontæ do sò scistêma de govèrno:

(IT)

«"Credevo la Repubblica di San Marino in Romagna fosse la più scarna e mingherlina di quante se ne registrano mai nei libri di storia e geografia; ma quella di Noli vince pur l'altra in picciolezza[10]."»

(LIJ)

«"Mi credéiva che a Repùbrica de Sàn Marìn in Romàgna a foîse a ciù sciûta e spìpoa de quànte se n'é mâi registræ inti lìbbri de stöia e de giögrafîa; ma quélla de Nöi a vìnçe ànche l'âtra in fæto d'êse picìn"»

O declìn de Nöi o l'à portòu, insémme a-a Repùbrica de Zêna da-a quæ a l'êa protètta, a çitæ sótt'a-a dominaçión françéize do Napolión Bonapàrte. Defæti, a-i 2 de dexénbre do 1797, a l'é finîa l'outonomîa da picìnn-a Repùbrica, dòppo che into màzzo do mæximo ànno ànche Zêna a l'avéiva pèrso a sò indipendénsa. A nêuva costituçión da Repùbrica Lìgure, aprovâ tréi giórni dòppo, a l'à creòu 'na repùbrica giacobìnn-a che però a l'é stæta de brêve duâta, finéndo into 1805 anéssa a-o Prìmmo Inpêro françéize. Dónca, dòppo a cùrta esperiénsa da Repùbrica Zenéize do 1815, Nöi a l'é finîa into Régno de Sardégna e pöi, da-o 1861, into Régno d'Itàlia[11].

Peculiaritæ da Repùbrica de Nöi a l'é che, diversaménte da-i âtri picìn prinçipâti lìguri, a no l'à mâi batûo 'na pròpia monæa, dêuviàndo pe cóntra quélla zenéize: in öo o gh'êa o genovìn, o sechìn, o scùddo do sô e o ducàtto méntre, d'argénto, êan dêuviæ dinâ, medàggia, gròsso, södo, petachinn-a, cavalòtto e âtre[12].

Pe-o stòrico Loîgi Caorsi a motivaçión de quésta mancànsa de outonomîa inta monæa a Nöi a l'êa dovûa prinçipalménte a de caraterìstiche de l'economîa çitadìnn-a, caraterizâ da 'n mercòu da-e dimenscioìn limitæ e da di flùssi monetâi che no êan particolarménte favorévoli a-o svilùppo de 'na monæa locâle, co-a popolaçión ch'a l'êa abitoâ a dêuvia de valûe forèste. Pe de ciù a Zêna a no l'êa de segûo bén vìsta a poscibilitæ de delegâ 'na fraçión do pròpio privilêgio de sécca a 'n âtro pàize[13].

  1. Salvarezza, 1891, p. 29
  2. AA. VV., Noli percorsi storici, p. 20
  3. Darchi & Bandini, 2004, p. 19
  4. Vivaldo, 1994, p. 34
  5. (IT) Teofilo Ossian De Negri, Storia di Genova: Mediterraneo, Europa, Atlantico, Giunti Editore, 2003, p. 320, ISBN 88-09-02932-1.
  6. Gandoglia, 1926, p. 35
  7. AA. VV., Statuti di Noli, p. 6
  8. Vivaldo, 1994, p. 50
  9. Berry, 1963, p. 35
  10. Baretti, 1830, p. 135
  11. AA. VV., Notizie storiche su Noli, p. 52
  12. Caorsi, 1999, p. 93
  13. Caorsi, 1999, pp. 86-87

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]