Véddi o wikitèsto de Zuvu de Tuiran

{{Arbenganese|variànte=, inta varietàe tuiranìna}}
{{Montàgna
|nomemontagna = Zùvu de Tuiràn
|sigla_paese = ITA
|div_amm_1 = {{IT-LIG}}
|div_amm_2 = {{IT-SV}}
|div_amm_3 = {{Scìnbolo|Bardineto-Stemma.svg}} [[Bardenèi]]<br />{{Scìnbolo|Toirano-Stemma.svg}} [[Tuiran|Tuiràn]]
|immagine = Zôvo de Toiràn (Bardinêo) - vìsta da mezogiórno (1).jpg
|didascalia = U zùvu miràu muntàndu d'inta Varatèlla
|altezza = 801
|catenamontuosa = [[Prearpi Lìgüri|Preàrpi Lìgüri]]
|mappaalternativa = IT-LIG
|altrinomi = U Zùvu, ''Zù de Töran''
|grandesettore = Àrpi de süd-òvest
|grandeparte = Àrpi de punènte
|sezione = [[Àrpi Lìgüri]]
|sottosezione = [[Prearpi Lìgüri|Preàrpi Lìgüri]]
|supergruppo = Cadéna Settepài-Cârmu-Armétta
|gruppo = Grüppu du Mùnte Cârmu
|sottogruppo = Còsta du Mùnte Cârmu
}}
U '''zùvu de Tuiràn''' (''Zù de Töran'' in bardenòllu, ''Zôvo de Toiàn'' in zenéze, ''Giogo'' o ''Giovo di Toirano'' in italiàn) u l'è in [[Pàsso|zùvu]] de [[Prearpi Lìgüri|Preàrpi Lìgüri]] ch'u lìa a [[Valle du Varatella|vàlle du Varatèlla]] cu-a [[Val Bórmia|vàlle da Bùrmia]] e, in particulà, i dùi cumün da [[Provinsa de Sann-a|pruvìncia de Savùna]] de [[Tuiran|Tuiràn]], ch'u gh'à dàitu u nùmme, e de [[Bardenèi]].

== Descrisiùn ==
<gallery mode="packed" widths="250" heights="150">
Immaggine:Zôvo de Toiràn (Bardinêo) - vìsta da tramontànn-a (1).jpg|U Zùvu miràu d'inta Bùrmia
Immaggine:Zôvo de Toiràn (Bardinêo) - vìsta da-o sentê pò-u Mónte Càrmo (1).jpg|Vìsta de d'âtu da-u senté pè u Cârmu
</gallery>
U zùvu de Tuiràn u l'è situàu a in'artéssa de 801&nbsp;m in si cunfìn tra i cumün de [[Tuiran|Tuiràn]] e de [[Bardenèi]] e u fà pàrte du spartiâiva da [[Cadénn-a arpìnm-a prinçipâ|cadéna arpìna principâle]], marcàndu u pasàggiu da-i bacìn idrugràfici ch'i se càccia intu [[Mâ Ligure|Mà Lìgüre]] a [[Bacìn idrogràfichi padàn-lìguri|quélli lìgüri ch'i vàn intu Pò]], pè a pàrte du sö aflüente da [[Bórma (sciùmme)|Bùrmia]], du [[Bórmia de Milêximo|ràmmu de Miléximu]]. U zùvu u s'àrve tra i dùi masìcci du [[Munte Cârmu de Löa|Mùnte Cârmu]], ch'u l'è ciü a levànte, e da [[Rocca Barbena|Ròcca Barbéna]], ch'u-u sruàsta da punènte e, in particulà, d'atàccu a-a pàssu a gh'è l'antisìmma du Cârmu dìta [[Brìccu Pajarìna]] (1213&nbsp;m) e, sciü l'âtra rìva, u [[Munte Bâncu|Mùnte Bâncu]] (985&nbsp;m). Nu vâri luntàn, in sa rìva da-a pàrte du Cârmu, a gh'è pöi a prufùnda avertüra du [[Burancu da Cruxe|Buràncu da Crùxe]], ch'a l'à dàitu urìgine a de bèlle fòre srua de lèi e u zùvu inta tradisiùn du pòstu.

U zùvu u l'è traversàu da-a [[Stradda pruvinciâle 60 U Burghettu-Bardenèi|stràdda pruvinciâle 60]], ch'a và d'intu Burghéttu fìna Bardenèi muntàndu pè a vàlle da [[Scciumêa Varatella|scciümàira Varatèlla]], ch'a-u travèrsa ciü o ménu a-u chilòmetru 18,700.

== Stòria ==
[[Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta do Zôvo de Toiràn.jpg|sinistra|miniatura|U zùvu miràu d'in Sàn Pêru e, in bâssu a-a senèstra, a sìmma du [[Bâsu du Giudeu|Bâsu du Giudéu]], cunusciüu ascì cùmme a Ròcca de Barlörie, dund'a gh'éra ina tùre de vàrdia |250x250px]]
Inti séculi u zùvu de Tuiràn u l'è sèmpre stàitu in'impurtànte vìa de cumünicasiùn tra a [[Rivêa de Ponénte|Rivéra]] e l'entrutèra, cu-i culegamènti ch'i l'andaxêva aprövu a-u schéma de valàe perpendiculâri a-a còsta e méscie in paralélu, bèn cumün inta [[Liguria|Ligüria]]. In particulà a [[Valle du Varatella|Vàlle du Varatèlla]], lià a-a [[Val Bórmia|Bùrmia]] pròpriu da-u zùvu de Tuiràn, a l'è cumpréza tra a [[Valâ du Neva|Vàlle du Néva]], ciü a punènte e in cuntàttu cu-a Bùrmia pè a [[Còlla du Scravagliùn|còlla du Scravajùn]], e a [[Vaâ du Maémua|Vàlle du Marémula]], a levànte, ch'a mùnta fìna a-a [[Colla du Melognu|còlla du Melògnu]], de dùnde a se fenìsce tùrna inta Bùrmia<ref>{{Çitta|Torre medievale [...], 2018|p. 1|Torre medievale (...), 2018|tìtolo=Relazione tecnico-scientifica}}</ref>.

A frequentasiùn du zùvu de Tuiràn, che a ògni mòddu a dev'ése bèn ciü antìga, a l'è testimunià zà intu [[II secolo a.C.|II séculu prìmma de Crìstu]] da-a prezènsa du [[Castelâ (fortificaçión)|castelà]] picenìn di [[Liguri Antighi|Lìgüri Antìghi]] srua a-u [[Bâsu du Giudeu|Bâsu du Giudéu]], mésciu srua ina sèlla d'atàccu a-u percùrsu da prìmma Stràdda da vàlle<ref>{{Çitta|Torre medievale [...], 2018|p. 2|Torre medievale (...), 2018|tìtolo=Relazione tecnico-scientifica}}</ref>. Sta stràdda, infàtti, a muntâva vèrsu a Bùrmia pasàndu a mèzza còsta du valùn da Vàlle, artéssa dund'a l'è restà fìna a l'[[Etæ de Mëzo|Etàe de Mèzzu]]. A müratéra, aduerà ascì cùmme [[Stràdda da sâ|stràdda da sà]], a l'éra vegnüa bèn impurtànte cu-u desvilüppu de l'[[Abasia de San Pêru in Varatella|abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla]], situà da vixìn a-u sö traciàu. P'avardà sécce u zùvu che l'abasìa, du [[XII secolo|XII]]-[[XIII secolo|XIII séculu]] a l'è stàita tirà sciü ina tùre in sa vètta du Bâsu du Giudéu, inte in scìtu panuramìcu ch'u dòmina l'intréu valùn da Vàlle. Ciü avànti, sruatüttu aprövu a-a ruìna de Sàn Pêru cun l'avertüra da növa [[Certussa de Tuiran|certùssa ciü a vàlle]] du [[1495]]<ref>{{Çitta|Torre medievale [...], 2018|p. 3|Torre medievale (...), 2018|tìtolo=Relazione tecnico-scientifica}}</ref>, a müratéra ciü âta a l'è fenìa de manimàn abandunà, rimpiasà da-a variànte bâssa a-u fùndu da Vàlle<ref name=":0">{{Çitta web|url=http://www.toiranogrotte.it/cgrtdtrn/zf/index.php/servizi-aggiuntivi/index/index/idtesto/47|tìtolo=Via della Valle|léngoa=IT|vìxita=2023-07-31}}</ref>.

Cùmme inte tüttu u circundâriu, a-u zùvu i ghe sùn stàiti di cumbatimènti intu cùrsu da cuscì dìta [[Bataggia de Löa|batàja de Löa]], dâtu ch'u l'éra difézu da-e puzisiùi di austrìaci a-u [[Munte Bâncu|Mùnte Bâncu]] e a-i [[Punta Alsabecchi|Alsabècchi]]. In particulà, l'atàccu franséze a-u zùvu u l'è stàitu cumensàu da-a divixùn Charlet, partìa d'intu Ciàn de Prài e pasà pè i Lavagìn, pöi rinfursà da-e trüppe du [[Andrîa Masêna|Massena]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Antonino Ronco|tìtolo=La Battaglia di Loano|ànno=Lüju 1995|editô=B.N. Marconi|çitæ=Zéna|léngoa=IT|p=45}}</ref>.

A véggia stràdda du zùvu a l'è stàita aduerà fìna a-u [[XX secolo|XX séculu]], sarêa a dì quându, pasàe de bèlle discüsciùi, u l'è stàitu avèrtu u [[Stradda pruvinciâle 60 U Burghettu-Bardenèi|stradùn d'ancöi]], che pè cùntru u mùnta d'intu valùn de [[Cärpe|Cârpe]], a l'inprensìpiu fàitu de tèra batüa e asfartàu numà intu dòppu guèra.

== Frequentasiùn spurtìva ==
<gallery mode="packed" widths="250" heights="150">
Immaggine:Zôvo de Toiràn (Bardinêo) - cartélli da fìn de tàppa de l'Âta Vîa di Mónti Lìguri (1).jpg|I cartélli da fìn de tàppa de l'Âta Vîa
Immaggine:Zôvo de Toiràn (Bardinêo) - cartélli de sentê (3).jpg|Rìga di cartélli de escursciùi da-u Zuvu
Immaggine:Zôvo de Toiràn (Bardinêo) - cartélli de sentê (1).jpg|Cartéllu da vìa pè Sàn Pêru
Immaggine:Zôvo de Toiràn (Bardinêo) - cartélli de sentê (2).jpg|Cartéllu da Vìa da Vàlle
</gallery>
U stradùn du zùvu u l'è in pasàggiu bèn apresàu e frequentàu da-i ciclìsti, perché u sö muntà u l'è lüngu ma dùse e u l'atravèrsa di paizàggi sarvàiri, cun di bèlli panuràmmi in sa Rivéra. Tra i pàssi da zòna u l'è ascì ün di ciü apresài da-i mutuciclìsti<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Gabriele Brunetti|outô2=Ivano Vinai|tìtolo=Liguria|url=https://books.google.it/books?id=hIDRCqPORZQC&lpg=PP1&hl=it&pg=PA120#v=onepage&q&f=false|ànno=2007|editô=Ediciclo Editore|léngoa=IT|volùmme=2|òpera=Passi e valli in bicicletta|ISBN=88-88-82942-3}}</ref>.

U zùvu de Tuiràn u l'è situàu a l'incrùxu de in sèrtu nümeru de senté e, in particulà, u ségna a fìn de üna de tàppe de l'[[Âta Vîa di Mónti Lìguri|Âta Vìa di Mùnti Lìgüri]], a 12, ch'a rìva d'inta [[Còlla du Scravagliùn|còlla du Scravajùn]], e l'inprensìpiu da 13, ch'a riverà fìna a-u [[Zuvu de Giustexine|zùvu de Giüsténexi]] pasàndu pè u [[Munte Cârmu de Löa|Mùnte Cârmu]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.cailiguria.it/AVML/portale/it/melogno.html|tìtolo=Melogno - AVML|léngoa=IT|vìxita=2023-07-31}}</ref>. Chi, a ghe rìva ancùa a Stràdda da Vàlle che, muntàndu sciü pè stu valùn, da séculi a và d'inta [[Rivêa]] fìna a-a [[Val Bórmia|Bùrmia]]<ref name=":0" /> e, vèrsu mùnte, de vìe ch'i chìna a [[Bardenèi]].

== Cultüra ==
{{Çitaçión|''Pappaluva, pappaluva, mòstreme a via de Zuvo, se dunca a t'amazzu?<br />A me l'ha mostrà!''|Antìgu zögu tuiranìn, inta grafìa aduerà da-u [[Baccio Emanuele Maineri|Baccio Maineri]]}}
Dàndu amèntu a quéllu ch'u scrìve u [[Baccio Emanuele Maineri|Baccio Maineri]] tra e pàgine du sö ''La leggenda del Buranco'', ancùa a-a fìn de l'Öttusèntu u l'éra praticàu da-i matétti tuiranìn in zögu, adueràu da l'autù pè cuntà üna de sö stòrie. O zögu u prevedéva de pijà ina grilöra o in'âtra bèstia du gènere e de mettéra intu pàrmu drìtu e, tegnìndura fra e dìe, se ghe dixêva a filastròcca srua mensunà. A quéllu pùntu a grilöra a duverêa mescià e sànpe de davànti, girànduse pròpriu inta diresiùn du zùvu, e alùa u fànciu u ghe dixêva "a me l'à mustrà"<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Baccio Emanuele Maineri|tìtolo=La leggenda del Buranco: streghe, folletti e apparizioni in Liguria|url=https://books.google.it/books?id=RllOAAAAYAAJ|ànno=1900|editô=Libr. Edit. Ugo Foscolo|çitæ=Firènse|léngoa=IT|p=129}}</ref>.

== Nòtte ==
<references />

== Âtri prugètti ==
{{Interprogetto}}

== Liàmmi de föra ==
* {{Çitta web|url=http://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070534.pdf|tìtolo=Torre medievale ed insediamento della seconda età del Ferro|léngoa=IT|cid=Torre medievale (...), 2018|vìxita=2023-04-05}}

[[Categorîa:Pàsci da Ligùria]]